Hoofdstuk 3. Het Wapen

Transcriptie

1 Hoofdstuk 3 Het Wapen 127

2 Maris van Sandelingenambacht (1943) meldt het volgende: een keur aan heraldische gegevens,,de Gier is vergaard in de collectie R. Th. Muschart. Het wapen was: drie gieren op blauw of op goud veld, helmteeken een gierenkop met hals. Aldus de zegels, onder anderen, van Arnt die Ghyer in 1376 cureyt der kerken van Haeften, Hillen die Ghier in 1460 schepen van Driel deze voerde de drie gieren vergezeld van een kleinen dubbelen adelaar in den linker bovenhoek, Egen de Ghier schepen van Zuilichem anno 1498, Dirck de Gier schepen van Zaltbommel 1542, Hillebrant de Gier schepen van Drie1 1607, Peter Janse de Gier schepen van Ammerzoden 1644, Jan de Gier secretaris en schepen van Driel 1795 en Peter de Gier schepen van Zaltbommel Voorts beschrijft Bloys van Treslong Prins onder Driel en Zaltbommel een aantal grafzerken met het wapen De Gier. Aan deze serie kan nog worden toegevoegd het zegel van mr. Cornelis de Ghier, schepen van Driel gehecht aan een akte de dato St. Mertensdach 1562 De tak Ammerzoden voerde bij wijze van afwisseling, ook wel een rad. Vooralsnog weet ik niet op welke bronnen van Muschart de kleur (blauw) of het metaal (goud) van het veld berusten. Ik kan deze dus niet verifiëren en neem op dit moment voor waar aan. Ook de oudste vermelding, namelijk van Arnt in 1376 heb ik nog niet kunnen verifiëren. Verder noemt hij zegels en beschrijvingen van grafzerken als bron. Van deze bronnen heb ik er een aantal zelf onderzocht. Mijn conclusie is dat enkele zeer belangrijke aspecten hieraan over het hoofd zijn gezien, dan wel als niet relevant zijn afgedaan. Dit betreft met name de aanname dat de vogels op het wapen gieren zouden zijn. Het gevolg is echter dat Maris beschrijving op dit punt niet meer houdbaar is. Bij mijn eigen onderzoek gebruikte ik de volgende bronnen: 1. De grote grafzerk in de St. Maartenskerk in Zaltbommel. 2. Bloys van Treslong Prins, P.C. (1917) Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in de kerken van Gelderland, sub Driel.In: De Wapenherault (20) Centraal Bureau voor de Genealogie en Heraldiek, pp Bloys van Treslong Prins, P.C. (1918 Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in de kerken van Gelderland, sub Zaltbommel In: De Wapenherault (21) Centraal Bureau voor de Genealogie en Heraldiek, pp en Muschart, R.T. (1943) De grafzerken in de St. Maartenskerk te Zaltbommel. In: Bijdragen en Mededeelingen, 1943, deel XLVI, Vereeniging Gelre, Arnhem, pp De zerk in de kerk van Kerkdriel is verloren gegaan tijdens de 2 e Wereldoorlog. De genoemde artikelen beschrijven grafzerken, waaronder verschillende in de St. Maartenskerk. De grote grafzerk, die door Muschart als no. 14 wordt beschreven is de oudst nog bestaande zerk (uit 1505). Gezien de ouderdom bevindt hij zich nog in goede toestand en zijn zeer veel details nog zonder probleem leesbaar. De steen moet ten behoeve van achtereenvolgende begrafenissen nog een aantal malen gelicht zijn, en in de 20 e eeuw waarschijnlijk een of twee maal verplaatst. Gevolg is wel geweest dat de zerk in enkele grote en verschillende kleine stukken is gebroken, zoals ook Muschart in 1943 al vermeldt. Figuur 4a toont het aanzicht van de zerk, terwijl figuur 4b het wapen van boven laat zien. Deze zerk is voor de beschrijving van het wapen van groot belang omdat de zerk het oudste nog bekende wapen van het geslacht de Gier weergeeft, en omdat bovendien de details nog zo goed zichtbaar zijn. + IV-a Peter de Gier Hillebrants werd daar op 16 maart 1505 als eerste begraven. De gotische letters zijn nog goed te lezen. Het wapen dateert dus (waarschijnlijk) eveneens uit die tijd. Vervolgens werden daar ook begraven de opeenvolgende generaties: + V-a Hillebrant de Gier Peters op 8 oktober 1536; + VI-b Dirk de Gier Hillebrants op 27 januari 1585; VII-e Hubert de Gier Dirks op 13 juli 1622; en VIII-n Dirk de Gier Huberts op 23 januari Alvorens in te gaan op de beschrijving van het afgebeelde wapen zelf is het goed eerst enkele aspecten uit de heraldiek toe te lichten. Heraldiek of Wapenkunde houdt zich bezig met het bestuderen, ontstaan, ontwikkeling, betekenis en toepassing van wapens. Wapens zijn gekleurde, erfelijke kentekens van een familie (of gemeenschap), van zinnebeeldige betekenis en voorgesteld als een afweerwapen van een middeleeuwse krijgsman, namelijk schild, helm, helmteken en dekkleden 128

3 (Vennik, 1988). Wapens zijn in de 12e eeuw ontstaan en de heraldiek komt vooral in de latere middeleeuwen tot bloei. Het op de zerk afgebeelde wapen is dus afgebeeld in de bloeitijd van de heraldiek, hetgeen ook duidelijk te zien is: het wapen bezet het grootste deel van de zerk. Aanvankelijk waren het ridders die hun schilden versierden voor de strijd, naar men aanneemt om herkenbaar te blijven voor het eigen krijgsvolk. Familiewapens moeten rond 1127 zijn ontstaan (Vennik, 1988). Rond 1200 werden familiewapens erfelijk, en gaan ook niet-riddermatige personen wapens gebruiken. Dat is allereerst de adel, gevolgd door rijke kooplieden en aanzienlijke families in de steden. Dergelijke wapens vinden we vanaf Ook de kerkelijke heraldiek ontstaat rond Dit wil echter niet zeggen dat iedereen een wapen voerde. Daar moest wel een noodzaak voor bestaan, bijvoorbeeld het zegelen van akten, zoals door schepenen, of bijvoorbeeld door verkoop van grotere goederen. Het zegel zelf bestond meestal uit boven een kaarsvlam gesmolten was, in de verhouding 2/3 bijenwas en 1/3 bindmiddel, en eventueel een kleurstof. Deze zegels werden met linten aan het perkament gehangen. De onderdelen van het wapen zijn schild, helm, wrong, helmteken en dekkleden zijn goed te herkennen, al moet worden opgemerkt dat het schild er bij hangt, zeker in vergelijking met wat we nu als wapen herkennen. Figuur 4 Grafzerk (a) vooraanzicht Bron figuur 6a: Chris Wessels (b) bovenaanzicht van het wapen Het helmteken is opvallend groot. We moeten echter bedenken dat het wapen, evenals andere kunstuitingen, verschillende stijlperioden heeft meegemaakt. Het wapen op de grafzerk toont de gotische stijl, met misschien enige elementen die de renaissance aankondigen. Karakteristiek voor deze periode is het schuin geplaatste schild, opgehangen aan de steekhelm. verder is het schild in vergelijking met het er boven geplaatste helmteken vrij klein. Op het schild zien we drie vogels in de rangschikking 2+1. De steekhelm en het helmteken kijken zoals dat behoort, in dezelfde richting. We 129

4 noemen dit heraldisch links (gezien vanuit de positie van de begravene). Het is echter gebruikelijker dat de blik naar (heraldisch) rechts is gewend. Alhoewel de traliehelm (zie titelpagina) ook in de middeleeuwen voor kwam, is deze laatste toch vooral vanaf de 16e eeuw in gebruik geraakt in de heraldiek. Op de helm is een wrong geplaatst, die de verbinding vormt met het helmteken. De wrong was aanvankelijk bedoeld klappen op de helm op te vangen. Het helmteken is door velen aangezien voor een gierenkop. Wanneer we goed kijken zien we echter heel duidelijk twee omhoog gerichte oren. Die komen bij vogels nooit voor. Ergo, we hebben hier niet met een vogelkop te doen maar met de kop van een griffioen, een fabeldier. Bij kasteel de Haar, bij Utrecht, vinden we een mooi voorbeeld van een griffioen (figuur 5), een gevleugelde leeuw met een adelaarskop en met leeuwenoren. Een griffioen werd gezien als schatbewaarder. Het is uiteraard niet toevallig dat velen hebben gedacht dat het in het wapen afgebeelde helmteken wel een gier móest zijn, terwijl dat toch niet zo is. Bezien we de drie vogels op het schild wat nauwkeuriger, dan zal een vogelkenner tenminste één aspect helder kunnen vaststellen. Dit zijn geen gieren! Wat zijn het dan wel? Een naamgenoot heeft van museum Naturalis in Leiden, waar men e.e.a. heeft onderzocht, te horen gekregen dat het hier naar alle waarschijnlijkheid giervalken betreft. De giervalk (Falco rusticolus) was in de middeleeuwen in onze streken Figuur 5 Griffioen op kasteel De Haar een zeer geliefde jachtvogel, vooral door zijn zeldzaamheid. Het is de grootste valkensoort, met een vleugelspanwijdte van soms meer dan 1.5m, die in arctische gebieden leeft, en vroeger vanuit Skandinavië ook in ons land geïmporteerd werd. Deze roofvogel (figuur 6) houdt zich normaal gesproken op in het gebied rond de poolcirkel. Hij broedt onder andere in Groenland, IJsland, Siberië, Alaska en Canada. Het dier jaagt vooral op de toendra en in open naald- en berkenbos. Zijn prooi bestaat onder andere uit sneeuwhoenders, sneeuwhazen en lemmingen en andere woelmuizen. Ook vogels en zoogdieren kunnen echter op het zeer gevarieerde menu staan. De vogels verlaten zelden het broedgebied, maar bij voedselschaarste kunnen ze iets naar het zuiden trekken. De vogels die ver naar het zuiden worden aangetroffen, zijn in de regel jonge dieren. Eind maart 1998 trokken veel vogelliefhebbers naar Schiermonnikoog om daar een giervalk te zien. Het was 90 jaar geleden dat deze vogel voor het laatst in ons land was waargenomen! Giervalken zijn zwaarder gebouwd dan slechtvalken 1. De kleur varieert van steengrijs tot wit. De naam suggereert dat ze iets met gieren te maken hebben, of er althans op lijken. Dat is niet waar. Als we kijken hoe de vogel wordt genoemd in de landen om ons heen, blijkt dat snel genoeg. In het Engels heet hij de gyrfalcon, de Fransen noemen hem gerfaut, en in Duitsland wordt hij Gerfalke genoemd. Overal vinden we dus dezelfde stam (gyr- gier-, ger-) terug. Waar dit woord precies van is 1 Deze en de volgende paragraaf, alsmede de afbeelding komen van: 130

5 afgeleid, is onduidelijk. Het zou kunnen komen van het Latijnse gyrare, dat cirkelen betekent. Maar er is ook gesuggereerd, dat het iets te maken heeft met het Oudgermaanse woord voor gulzig: giri. Anderen verwijzen weer naar het Oudnoorse woord geir, of het Keltische gearr, dat waarschijnlijk gewoon vogel betekent. In ieder geval heeft deze krachtige jager niets uit te staan met gieren. Met name in de Middeleeuwen waren giervalken geliefd bij valkeniers. De zeer zeldzame witte giervalk was de bijzonderste. Koningen en keizers gaven grote bedragen uit om een witte giervalk te bemachtigen. Bij de handel in deze valken waren onder andere Nederlandse valkeniers betrokken. De speurtocht naar de fel begeerde jachtvogel legde een zware druk op de giervalkpopulaties van IJsland en Noorwegen. De relatief lage aantallen van de Europese giervalkpopulaties zijn mogelijk een gevolg van deze Figuur 6 Giervalken jacht. Dat giervalken ooit zo populair waren bij valkeniers, was vooral aan hun uiterlijk te danken. Bij hedendaagse valkeniers heeft het dier een minder goede naam. De vogels zijn lang niet zo elegant als slechtvalken en zijn dan ook minder spectaculaire jagers. Bovendien hoort de vogel eigenlijk niet thuis in de gematigde streken, en zal het te warme klimaat zijn jachtprestaties negatief beïnvloeden. We zien dus dat de meest bijzondere, en dus ook duurste giervalk, de witte vorm was. Uit de (nog te bevestigen) collectie Muschart blijkt dat de drie vogels op het schild in zilver zijn uitgevoerd. Het lijkt dus aannemelijk dat we in het wapen met drie witte giervalken te doen hebben. De zeldzaamheid, de prijs en de associatie met koningen waren misschien de aanleiding voor onze voorzaten een wapen te kiezen met giervalken. Of de naam de Gier een afleiding is van de naam giervalk, of misschien juist de aanleiding daartoe is onbekend. Contacten met dr. Smets uit Leuven, die recent promoveerde op een onderzoek naar teksten over valken in de Middeleeuwen gaven aan dat er, voor zover haar bekend, geen teksten zijn die gier als verbastering van giervalk geven. Ook zij neemt aan dat de oorsprong van het woord giervalk in het oud-noors moet worden gezocht. Waarom iemand zichzelf als naam de Gier geeft, is dus nog niet opgelost. Het is echter onwaarschijnlijk dat de naam op een gier als vogel slaat, al zou het alleen maar zijn dat die altijd zeer zeldzaam zijn geweest in Nederland, en het verder ook onverklaarbaar is dat iemand zich naar deze vogel zou noemen. Ik ga er daarom van uit dat de Gier een relatie tot giervalk heeft. Eerder gaf ik al aan dat velen vóór mij zo door de naam de Gier gestuurd werden, dat zij de afgebeelde vogels zonder meer als gieren zagen. Muschart, toch geen geringe heraldicus, Maris van Sandelingenambacht die diens beschrijving zonder meer overnam, maar ook recente leden van de familie de Gier of verwanten vielen in deze valkuil. Figuur 7 toont twee van dergelijke interpretaties. 131

6 Figuur 7 Interpretaties van een naam Een de Gier uit Wateringen heeft onderzoek laten doen naar het wapen, bij Naturalis in Leiden. Hierin werd bevestigd dat het helmteken een griffioen was, en dat de vogels op het schild geen gieren, doch waarschijnlijk giervalken zijn. Het wapen dat hij op basis van deze bevindingen heeft laten ontwerpen en als familiewapen heeft laten registreren bij het CBG is dat van figuur 8, links. Wat hierin opvalt is dat de helm en het helmteken naar (heraldisch) rechts wijzen, dwz anders dan op de grafsteen. De helm is, anders dan op de grafsteen, een traliehelm en geen steekhelm. De laatste is echter volstrekt ongebruikelijk in Nederland in een wapen. Het helmteken is duidelijk een griffioen. De dekkleden zijn op moderne wijze vorm gegeven. Het schild hangt niet, maar lijkt te rusten. Volgens de beschrijving zijn de vogels op het schild giervalken. Als kritiek zou men kunnen hebben dat de wrong nauwelijks zichtbaar is door een voorvallend deel van het dekkleed. Verder hebben de vogels op het schild weliswaar kromme snavels zoals Muschart in een van zijn beschrijvingen zegt, maar de vorm en houding van de vogels doen in het geheel niet aan een giervalk denken. Ik heb zelf de vrijheid genomen het wapen op dit laatste punt aan te passen (figuur 8, rechts) 132

7 Figuur 8 Recente wapenontwerpen. Links, zoals geregistreerd bij het CBG, Den Haag. Rechts, zoals aangepast om vorm en houding van de giervalk beter te benaderen 133

8 134