De weg naar een familiewapen, een wegwijzer voor genealogen. Auteur: Akki Holla, tekst uit 1993

Transcriptie

1 HERALDIEK De weg naar een familiewapen, een wegwijzer voor genealogen. Auteur: Akki Holla, tekst uit 1993 EEN FAMILIEWAPEN VOOR IEDEREEN. Er wordt soms gedacht dat het voeren van een wapen een voorrecht van de adel was of is. In het begin waren het alleen de ridders die een wapen voerden, maar er zijn voorbeelden bekend van burgers, handwerkslieden en kooplieden dat deze al in de 13de-eeuw een wapen gebruikten. Men had deze wapens zelf aangenomen en tot op de dag van vandaag is daar niets aan veranderd, in Nederland mag iedereen een wapen aannemen en voeren. Dat geldt ook voor u, maar is het niet boeiender na te gaan of er binnen uw familie niet een verre voorouder is geweest die al een wapen gevoerd heeft? Er wordt geschat dat er in Nederland verschillende familienamen zijn (waarvan slechts 0,5% van adel) en dat er ongeveer verschillende familiewapens zijn. WAT IS EEN WAPEN. In de 12de-eeuw begonnen de ridders hun schild en helm met kleurrijke figuren te beschilderen om zo herkenbaar te zijn in het strijdgewoel (vandaar schilder en schilderen). In de loop van de tijd werden deze op het schild geschilderde herkenningstekens erfelijk. Herauten (het woord heraldiek is hier van afgeleid) verzamelden de verschillende wapens in wapenboeken en zij controleerden ook of iemand mee mocht doen met een toernooi, dat wil zeggen of hij van ridderlijke afkomst was en ook als zodanig leefde. In die tijd werden de belangrijke zaken vastgelegd in oorkonden die op perkament geschreven werden en waaraan een of meerdere zegels werden bevestigd. Deze zegels waren persoonlijk en hadden dezelfde rechtsgeldigheid als een handtekening nu. Het relatief eenvoudige systeem van de heraldiek met zijn duidelijke herkenbaarheid en de ridderverhalen met de daarin verweven ridderidealen waren de oorzaak dat wapens snel populair werden en de afbeelding daarvan op een zegel verhoogde de herkenbaarheid. Dat was belangrijk omdat de meeste mensen nog niet konden lezen. Een volledig wapen bestaat uit het schild, met daarboven de helm met de dekkleden en het helmteken. Tussen helm en helmteken zit vaak nog een helmwrong of soms een helmkroon. DE HERALDISCHE KLEURENREGEL. De heraldiek kent slechts zes kleuren, twee daarvan worden metalen genoemd: goud en zilver, die ook als geel en wit kunnen worden afgebeeld. De andere kleuren zijn rood (keel), blauw (lazuur/azuur), zwart (sabel) en groen (sinopel). Tussen haakjes staan de oude heraldische benamingen. In enkele gevallen wordt ook nog de natuurlijke kleur van iets gebruikt, zoals de huidskleur, vleeskleur genoemd. Dit zijn de bijkomstige kleuren. In zwart/wit afbeeldingen worden de kleuren aangeduid door middel van een systeem van arceringen en puntjes. Om een zo groot mogelijk contrast te krijgen worden steeds metaal op kleur of kleur op metaal geplaatst. Een blauwe leeuw op een rood schild is dus fout. Dit wordt de heraldische kleurenregel genoemd. LINKS EN RECHTS IN WAPENBESCHRIJVINGEN. In wapenbeschrijvingen zijn links en rechts schijnbaar met elkaar verwisseld. De reden daarvan is dat het schild altijd beschreven wordt zoals een ridder dat zou doen: van achter zijn

2 schild. Heraldisch rechts is dus links op de afbeelding en omgekeerd. STIJL EN VORM VAN EEN WAPEN. Het eigenlijke karakter, de inhoud van een wapen wordt gevormd door de samenstelling van zijn figuren in schild een helmteken, en de kleuren. De vorm van het schild, de helm en de dekkleden en hoe de figuren zijn getekend, is afhankelijk van de stijlperiode (de heersende mode). Wapens worden bij voorkeur uitgebeeld in de laat gotische of vroeg renaissance stijl ( ). In die tijd werden wapens nog op het slagveld en bij toernooien gevoerd en spreken we van de levende heraldiek. Daarna kwam er een periode van verval: de tijd van de papieren heraldiek. Een wapen wordt alleen dan in vroeg- en hoog-gotische stijl ( ) afgebeeld als de familie in die tijd al een wapen voerde. SCHILDVORMEN VOOR VROUWEN. Hoewel een vrouw het volledige wapen mag voeren, kan het wapen van een ongehuwde vrouw afgebeeld worden in een ruitvormig schild en dat van een gehuwde vrouw in een ovaalvormig schild, beiden zonder helm, dekkleden en helmteken. ALLIANTIEWAPENS. Een alliantiewapen is een gecombineerd wapen van man en vrouw en kan bestaan uit de twee volledige wapens naast elkaar of de beide schilden verenigd onder de helm en helmteken van de man met een normaal schild voor de man en een normaal of een ovaal schild voor de vrouw. Uit beleefdheid (courtoisie) worden de wapens of schilden naar elkaar toegewend. Het wapen van de man, dat heraldisch rechts geplaatst is, wordt volledig spiegelbeeldig afgebeeld. DE STAND VAN HET SCHILD. Het schild kan altijd zowel rechtop als schuin onder de helm geplaatst worden. Het kan echter voorkomen dat de inhoud van het schild beter tot zijn recht komt in een recht geplaatst schild. DE STAND VAN DE HELM. De helm wordt licht naar de heraldische rechterkant verdraaid of aanziende boven het schild geplaatst. De stand van de helm wordt veelal bepaald door de inhoud van het helmteken. Hoewel helmtekens in de meeste gevallen afgebeeld kunnen worden op een niet aanziende helm zal men er bij bepaald helmtekens de voorkeur aan geven ze op een aanziende helm te plaatsen. VERERVING VAN HET FAMILIEWAPEN. Het wapen van de familie vererft in de mannelijke lijn, d.w.z. van vader op zoon. Dochters kunnen ook dit wapen voeren, of na een huwelijk het wapen van de echtgenoot. Soms werden de twee wapens in een schild gecombineerd tot een nieuw wapen en in enkele gevallen werd dat het wapen van een nieuwe familietak. Geadopteerde kinderen hebben dezelfde rechten als de eigen kinderen. Een onecht kind wordt niet tot de stam van de vader gerekend, maar voert ook niet het wapen van de moeder. Een onechte zoon geldt als de stamvader van een nieuwe stam, een reden om een nieuw wapen te ontwerpen. Bij erkenning door de vader kan dat het wapen van de vader zijn met een duidelijke

3 verandering of toevoeging. Dit noemt men het breken van een wapen door middel van een breuk. Vroeger werd dat ook wel gedaan d.m.v. een zogenaamde bastaardstreep. ONDERZOEK NAAR DE GESCHIEDENIS VAN DE FAMILIE. Als u op zoek gaat naar een familiewapen of een nieuw wapen wilt gaan aannemen, is het beoefenen van de genealogie noodzakelijk. Het is voldoende een onderzoek te doen naar de stamboom: dat zijn alle mensen met meestal dezelfde familienaam die tot een familie behoren. Vandaar dat deze boeiende hobby ook wel stamboomonderzoek genoemd wordt. Men probeert altijd zo ver mogelijk in de tijd terug te gaan. Om al deze gegevens te verzamelen moet u naar een gemeente-, streek-, of rijksarchief gaan, deze zijn openbaar en dus vrij toegankelijk. Het lidmaatschap van een genealogische, historische of heemkundevereniging kan nuttig zijn. Op bijeenkomsten (ook niet-leden zijn vaak welkom) kunt u dan ervaringen en vaak ook gegevens uitwisselen, of vragen hoe u moet beginnen. OP ZOEK NAAR EEN FAMILIEWAPEN. In Nederland zijn wapens nooit centraal geregistreerd en ze zijn ook niet allemaal in een boek verzameld. U moet dus zelf gaan zoeken. In de loop van uw onderzoek kunt U dan bij personen terecht komen die mogelijk een wapen gevoerd hebben, zoals schouten en schepenen, rechters, raadsheren, hoge beambten, burgemeesters, bestuurders van weeshuizen, dijkgraven, geestelijken, academici, studenten, maar ook handelaren of ambachtslieden die eventueel lid waren van een gilde. Onderzoek naar schuttersgilden en grafzerken mag niet vergeten worden. Raadpleeg ook literatuur over bovenstaande (groepen van) personen of onderwerpen. Ook kunt u wapenboeken en wapenverzamelingen raadplegen, maar let op, eenzelfde naam wil nog niet zeggen dezelfde familie. Een zo gevonden wapen kan pas dan gevoerd worden als die wapen voerende persoon ook tot de eigen familie behoort. Het verzamelen en publiceren van rijen wapens van families met een zelfde naam is niet zinvol, tenzij er mogelijke verwantschap uit de wapens blijkt, verder onderzoek is dan eerder gewenst. Of er misschien al iets over uw familie gepubliceerd is, kunt u opzoeken in het "Genealogisch Repertorium", zie literatuurlijst. BEUNHAZERIJ. Met de verzekering dat men het wapen van uw familie heeft gevonden, trekken de beunhazen in een aardige brief of advertentie in een tijdschrift uw aandacht. Dergelijke (heraldische) bureaus, willen graag, soms voor veel geld, u een wapen leveren, ga daar niet op in. Vaak kunnen zij u niet het bewijs leveren dat dat wapen ooit gevoerd werd door een van uw verre voorouders. Daar is onderzoek voor nodig. Deze vervalsingen zijn voor u volledig waardeloos, bovendien laat de kwaliteit van het geleverde werk vaak te wensen over. EEN NIEUW WAPEN AANNEMEN, DE MOTIEFKEUZE. Het belangrijkste kenmerk van de Nederlandse heraldiek is de eenvoud. Bij het ontwerpen van een wapen proberen we ons zoveel mogelijk daaraan te houden. Teveel schilddelingen en teveel verschillende figuren betekenen een teruggang naar de

4 vervaltijd van de heraldiek. Een wapen is geen beeldverhaal en dient net als in de riddertijd duidelijk herkenbaar te zijn. Dat geldt ook voor de kleuren; er worden binnen een veld maar twee, hooguit drie verschillende kleuren en metalen gebruikt. Ook veel voorkomende figuren als leeuw, ster, zwaard, ploegijzer, enz. worden zoveel mogelijk vermeden. Men kiest voor zeldzame figuren, waarmee vaak toch hetzelfde valt uit te beelden en het wapen zo zijn unieke karakter krijgt. Bij voorkeur worden klassieke figuren gebruikt, voor schrijven of schrijver geen vulpen of kroontjespen, maar een ganzenveer. Moderne figuren passen niet in de sfeer van de heraldiek. Vergeet niet dat ook het helmteken gebruikt kan worden om er iets mee uit te drukken. Veel wapens op zegels vertonen geen helmteken. Bij het compleet maken van het wapen is dit de gelegenheid om er bijvoorbeeld een bijzonder aspect van de familie(geschiedenis) in vast te leggen. De volgende punten kunnen van belang zijn voor de keuze van figuren voor een nieuw wapen: DE FAMILIENAAM. Als u de familienaam kunt verklaren en hij betekend iets wat op een of andere manier is uit te beelden, dan kunt u voor een zogenaamd sprekend wapen kiezen. Ook is het mogelijk om via een omweg of een rebusachtige manier op de naam te duiden, het wapen wordt dan een bedekt sprekend of rebuswapen genoemd. DE BEGINLETTER VAN EEN NAAM. Woorden of letters hebben in een goed wapen, dat een beeldmerk is, niets te zoeken. Toch is het mogelijk ze op een heraldisch verantwoorde manier in dat beeldmerk onder te brengen. HET BEROEP VAN DE VOOROUDERS. Als een bepaald beroep of ambacht bij meerdere generaties binnen een familie voorkomt, dan is dat een karakteristiek kenmerk. Een symbool, een bijzonder stuk gereedschap of een product kan dan dat beroep in beeld brengen. DE STAMPLAATS VAN DE FAMILIE. Als stamplaats van het geslacht geldt de geboorte- of woonplaats van de stamvader. Uit het wapen van deze plaats kunnen elementen worden overgenomen, maar nooit het wapen zelf. Soms is ook nog te bepalen waar het stamhuis staat of heeft gestaan. Een bijzondere ligging kan tot keuze van het motief leiden, zoals aan een beek, in een bos, op een heuvel of op de splitsing van wegen. HANDMERKEN. Zijn er voorouders geweest die gebruik maakten van handmerken, dan kan de basisvorm van dit merk in het wapen worden opgenomen. Handmerken werden meestal gebruikt door ambachts- en kooplieden. In het oosten van Nederland en in Duitsland kan zo'n merk bij een bepaalde boerderij horen, we noemen dat dan een boerderij- of huismerk.

5 BIJZONDERE GEBEURTENISSEN. Opvallende gebeurtenissen zoals een verhuizing of een vlucht of opmerkelijke daden van een voorouder kunnen tot de motiefkeuze leiden. Militaire of civiele onderscheidingstekens kan men ook hiertoe rekenen, maar alleen dan als zij bij meerdere generaties voorkomen, dit laatste geldt ook voor wapenspreuken. DE BETEKENIS VAN EEN WAPEN. Uit het bovenstaande blijkt wel dat de inhoud van een wapen verschillende betekenissen kan hebben, dat geldt ook voor reeds bestaande wapens. Als het niet een sprekend of een rebuswapen betreft is de betekenis daarvan meestal niet meer te achterhalen. Wil met toch proberen het wapen te verklaren, dan is het van belang te weten wanneer het voor het eerst werd gevoerd, want de symboliek van de middeleeuwen is anders dan die van de Gouden Eeuw. Vaak werd een wapen aangenomen omdat dat gebruikelijk was als men bijvoorbeeld schepen, lid van een gilde of voogd van een weeshuis werd, soms ook alleen maar om mee te pronken. Men koos voor een figuur dat men leuk vond of dat in de omgeving al meer voorkwam om zo de verbondenheid met die omgeving uit te drukken. WAPENREGISTRATIE. Een nieuw of een bestaand wapen kunt u laten registreren in het Wapenregister van het Centraal Bureau voor Genealogie te Den Haag. Een zover mogelijk opgevoerde, bewezen stamreeks of complete genealogie en een afbeelding van het gevonden of nieuw ontworpen wapen (in kleur of in zwart/wit met kleuraanduiding) moeten worden ingeleverd. Het wapen wordt getoetst aan de regels van de heraldiek en indien de commissie die daarmee belast is het wenselijk acht zal het een wapenverbetering voorstellen. Na registratie krijgt de aanvrager een wapenblad (A4 formaat) met een handgeschilderde kleurenafbeelding en daarbij de beschrijving van het wapen. Tevens wie het wapen vroeger gevoerd heeft of de ontwerper (als het een nieuw wapen betreft), wie het heeft laten registreren en eventueel wie het wapen mag voeren. Het wapen met de beschrijving wordt daarna in het Jaarboek van het Centraal Bureau gepubliceerd. De kosten voor registratie van een wapen zijn hoog. WETTELIJKE BESCHERMING. In Nederland zijn de wapens van de Staat, het Koninklijk Huis, de openbare lichamen (provincies, gemeenten, e.d.) en de adellijke families geregistreerd bij de Hoge Raad van Adel, wettelijk beschermd. Het gebruik van een wapen van een andere familie is niet erg fatsoenlijk, maar ook niet strafbaar. Misbruik kan alleen bestreden worden door middel van een civiele procedure. Registratie bij het Centraal Bureau voor Genealogie geeft geen wettelijke bescherming. WIE MAG EEN WAPEN VOEREN. Een bestaand wapen mag gevoerd worden door alle nakomelingen in mannelijke lijn van de gemeenschappelijke stamvader. Behoort u tot een tak van de familie die een ander wapen is gaan voeren, dan zult u eerder dit wapen gebruiken en eventueel apart laten registreren. Betreft het een nieuw wapen, dan bepaalt de wapenstichter wie het mag voeren, waarbij men meestal de voorkeur geeft aan het bovenstaande, maar u kunt ook bepalen dat het wapen alleen voor u en uw nakomelingen bestemd is.

6 Andere mogelijkheden zijn de nakomelingen van de eerste persoon die zich in Nederland vestigde, of bijvoorbeeld een dubbele familienaam ging voeren. Het komt ook wel voor dat men bij een grote familie gebruik maakt van een hoofdwapen waarin dan voor de verschillende takken een kenmerkend figuur wordt toegevoegd. Men laat dan ook meer dan een wapen registreren. DE PRAKTISCHE TOEPASSING VAN HET FAMILIEWAPEN. Het voeren van een familiewapen biedt vele mogelijkheden, de meest voorkomende zijn: Een kleurrijke wandversiering, bijvoorbeeld als zinvol en stijlvol geschenk bij een familiefeest of voor u zelf, geschilderd op papier, perkament, doek of paneel. Op briefpapier en visitekaartjes, als ex libris, illustratie bij een gekalligraveerde stamboom of kwartierstaat Of als illustratie in het familieboek of op een gastenboek, menukaarten en wijnflesetiketten, borduurwerk of bedrijfsmerk. Gegraveerd in zegelring, glas, tafelzilver, of tinnen herinneringsbord. Een geboortetegel of een geglazuurd bord met alliantiewapen ter herinnering aan bijvoorbeeld een zilveren bruiloft, Delftsblauw of Chine de commande. In hout of steen gebeeldhouwd, gebrandschilderd-glas, windwijzer, enz., enz. Van het familiewapen kan ook een persoonlijk wapen worden afgeleid, om bijvoorbeeld elementen of symbolen van een functie die bekleed wordt er aan toe te voegen. Voor al deze toepassingen kan een goed heraldicus zorgen voor vakkundige ontwerpen en/of bemiddeling bij vakbekwame kunstenaars. Bij commerciële toepassingen moet men rekening houden met auteursrechten, in de andere gevallen overlegt men met de betreffende kunstenaar, of de Stichting Beeldrecht te Amsterdam. ALLEEN DAT WAPEN? Sommige mensen gaan op jacht naar een wapen. Dat is erg jammer, want als men de genealogie goed beoefent, is de kans groot dat men dingen over zijn of haar familie zal ontdekken die minstens zo boeiend kunnen zijn. In de Nederlandse archieven bevinden zich interessante documenten die ons kunnen vertellen hoe onze voorouders woonden en leefden. Bijvoorbeeld een testament, waarin alle bezittingen zijn opgesomd, inclusief de soeplepel. LITERATUUR: GENEALOGISCH REPERTORIUM. door Jhr. Mr. Dr. E.A. van Beresteyn. Diverse auteurs. 2 delen en 4 supplementen. Een overzicht van genealogische publicaties t/m Uitgave: Centraal Bureau voor Genealogie, 's-gravenhage. FAMILIEWAPENS, OUD EN NIEUW. Een inleiding tot de familieheraldiek. Drs. J.A. de Boo. Uitgave: Centraal Bureau voor Genealogie, 's-gravenhage, diverse drukken. RIETSTAP'S HANDBOEK DER WAPENKUNDE. C. Pama. Leiden, diverse drukken. HERALDIEK EN GENEALOGIE, EEN ENCYCLOPEDISCH VADEMECUM. C. Pama. Prismapocket, uitgeverij het Spectrum N.V. Utrecht, 1969.

7 Als tweede geheel herziene druk in 1990 verschenen onder de titel: Prisma van heraldiek & genealogie. HERALDIEK. C.-A. von Volborth. (Oorspronkelijke titel: Heraldry, Costumes, Rules and Styles). Uitgave: De Bataafse Leeuw, Amsterdam/Dieren, Deze boeken zijn in veel openbare en universiteitsbibliotheken of archieven te lenen, aan te vragen, of in te zien. Dit is slechts een overzicht van de algemene literatuur over dit onderwerp. In boeken en tijdschriften verschijnen regelmatig publikaties over specialistische onderwerpen. De heraldiek is een wetenschap op zich en een hulpwetenschap voor andere wetenschappen. Toevoeging Bovenstaande tekst is in 1993 samengesteld en in 2015 enigszins aangepast. Op het terrein van de literatuur zouden we nu willen noemen: Bibliografie van de Nederlandse heraldiek De Bibliografie van de Nederlandse heraldiek geeft een systematisch overzicht van circa 6200 titels van in Nederland verschenen publicaties over heraldische onderwerpen. Het titelbestand is nader ontsloten door indices op auteurs, persoonsnamen, geografische namen en trefwoorden. Bibliografie van de Nederlandse heraldiek - J.C.C.F.M. van den Borne (Den Haag 1994) 488 blz. ISBN Euro 20,00 (Vrienden Euro 17,00) Familiewapens. Kentekens van verwantschap Vanaf de twaalfde eeuw kennen we het fenomeen heraldiek: kleurige wapenschilden met gestileerde figuren en verfraaid met helmen, kronen en andere pronkstukken. Genealogen zullen vroeg of laat de vraag stellen: 'Zou mijn familie ook een wapen hebben?' en zo ja, 'Wat betekent het?' Deze handleiding gaat in op de achtergronden van dit oude familiesymbool. Familiewapens. Kentekens van verwantschap - J.A. de Boo CBG-reeks nr. 22 (Den Haag 2008) 199 blz. ISBN Euro 17,50 (Vrienden Euro 15,00) Familiewapens. Zoeken - ontwerpen - registreren Niet iedereen zal tijdens genealogisch onderzoek ook op een familiewapen stuiten. Veel mensen gaan daarom op enig moment over tot het laten ontwerpen en registreren van een familiewapen. In dit boekje leest u wat daar allemaal bij komt kijken en welke stappen u moet doorlopen. Familiewapens. Zoeken - ontwerpen - registreren - H.K. Nagtegaal (Den Haag 2007) 44 blz. ISBN Euro 7,50 (Vrienden Euro 6,00) Heraldiek (themadeel Jaarboek 2000) Genealogie en heraldiek (wapenkunde) zijn nauw met elkaar verbonden. Ons jaarboek van 2000 staat voor een belangrijk deel in het teken van dit familiesymbool. In dit themadeel maakt de lezer kennis met een aantal aspecten van de wapenkunde. Heraldiek. Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie 54 (2000) Euro 27,50 (Vrienden Euro 22,50)

8 Wapenreeks 1 t/m 4: Brabant, Gelre, Vlaanderen Holland Deze reeks prentbriefkaarten is in 2012 in opdracht van het CBG ontworpen door heraldicus en vormgever Henk 't Jong (Heraldisch Atelier de Raaf, Dordrecht). Weergegeven zijn de middeleeuwse wapengeschiedenissen van de Brabantse, Gelderse, Vlaamse en Hollandse vorsten. Wapenreeks 1 tm 4: Brabant, Gelre, Vlaanderen, Holland - H.C. 't Jong (Atelier de Raaf) Euro 12,00 (Vrienden Euro 10,00) 2 x 4 prentbriefkaarten Heraldisch Vademecum Verschenen in de CBG-reeks als nummer 20 en geschreven door H.K. Nagtegaal.