Zippy s vrienden, leren van een wandelende tak

Transcriptie

1 Erik Jan de Wilde & Marion Panis Zippy s vrienden, leren van een wandelende tak SAMENVATTING Een zieke oma, gescheiden ouders, een dode cavia, ruzie met een vriendje of zakken voor een zwemdiploma. Kinderen krijgen net als volwassenen soms te maken met tegenslagen en verdriet. Zippy s Vrienden, een lesprogramma voor kinderen van 5 tot 8 jaar, leert hun stapsgewijs kleine en grote problemen flexibel en creatief op te lossen op een manier die bij hen past. Ze leren onderscheiden wat ze wél en niet kunnen veranderen. 1 Inleiding Het leven is natuurlijk echt niet alleen een kwestie van problemen oplossen, zoals Popper (1994) ons vertelt. Kinderen kunnen spelen, leren, ervaren zonder dat prangende kwesties hun gedachtewereld bevolken. Maar ergens in hun leven zullen zij te maken krijgen met tegenslag. Dan is het van belang dat zij daarmee op een constructieve manier leren omgaan. Constructief betekent in de regel: oplossingsgericht of probleemgericht. Niet vermijdend, en ook niet emotiegericht (Endler & Parker, 1990), maar gericht op het veranderen van de omgeving, veranderen van externe druk of het vinden van bronnen die kunnen helpen iets te veranderen aan de situatie. Soms kunnen emotiegerichte copingstijlen, zoals afleiding zoeken, emotieregulatie, steun zoeken, selectieve aandacht, gebruikt worden. Hoewel het verbeteren van het emotioneel welbevinden van kinderen an sich een legitiem doel is, blijkt ook dat emotionele problematiek in de basisschoolleeftijd predictief is voor emotionele problematiek in de adolescentie. Over Nederlandse adolescenten rapporteert het HBSC-onderzoek uit 2001 dat 8,2 procent van de jongens en 8,3 procent van de meisjes scoort in het klinisch gebied of in het grensgebied voor angst of depressie (Ter Bogt e.a., 2003). Zij hebben een verhoogd risico om een angststoornis of een depressieve stoornis te krijgen. Deze stoornissen veroorzaken veel persoonlijk lijden én zijn op hun beurt weer een voorbode van latere ellende. Want als kinderen eenmaal een angststoornis of een depressieve stoornis ontwikkeld hebben, lopen zij een sterk verhoogd risico om op latere leeftijd weer een stoornis te krijgen. De kans dat die kinderen of jongeren negen jaar later een angststoornis of depressieve stoornis krijgen is twee tot drie keer groter dan bij hun leeftijdgenoten. Angst- en stemmingsstoornissen veroorzaken ook hoge maatschappelijke kosten. In 2003 bedroegen de totale zorgkosten voor kinderen en jongeren tot 19 jaar met een depressie 20 miljoen (Meijer, Smit, Schoemaker & Cuijpers, 2006). De toename in het gespecialiseerde zorggebruik maakt het noodzakelijk om te investeren in effectieve vroege preventieve programma s. 105 Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 50 (2011)

2 2 Het programma Zippy s Vrienden Het coping model van Lazarus en Folkman (1984) staat aan de theoretische basis van de ontwikkeling van Zippy s Vrienden: kinderen met een grotere variëteit aan copingstrategieën en de vaardigheden om de voordelen van verschillende strategieën te benoemen zullen deze strategieën ook beter gebruiken in alledaagse problematische situaties. Kinderen hebben veelal een beperkte taligheid op het terrein van emoties en kunnen zich nog niet goed verplaatsen in anderen. Daarnaast hebben ze nog niet expliciet geleerd om om te gaan met alledaagse problematische situaties. Als expliciete doelen worden voorts gesteld: betere communicatievaardigheden, conflicthantering, samenwerking, zelfcontrole en empathie. Het lesprogramma Zippy s Vrienden is bestemd voor kinderen van 5-8 jaar, in het Nederlandse onderwijs leerlingen van groepen 2, 3 en 4. Centraal in de lessen staat het verhaal van drie vrienden en wat die met elkaar, en met hun huisdier Zippy, een wandelende tak, meemaken. Door de belevenissen van de hoofdpersonen in de Zippy-verhalen leren ze het verband te leggen met hun eigen leven. Daardoor kunnen ze steeds weer nadenken over oplossingen in invoelbare situaties. Ze leren kleine en grote problemen flexibel en creatief oplossen op een manier die bij hen past: de copingstrategieën. Ze leren onderscheiden wat ze wél en niet kunnen veranderen: een echtscheiding van ouders is niet terug te draaien, maar als een vriendje wordt gepest, kunnen ze iets doen. Zippy s Vrienden is een lesprogramma dat uit 24 lessen bestaat. Er zijn zes thema s die in modules worden behandeld: gevoelens, communicatie, maken en verbreken van relaties en vriendschappen, conflicten en ruzies oplossen, omgaan met verandering en verlies, en coping. Er wordt gebruikgemaakt van tekenin- Centraal in de lessen staat het verhaal van drie vrienden en wat die met elkaar en met hun huisdier Zippy, een wandelende tak, meemaken gen, verhalen, knutselen, brainstormen, rollenspelletjes, en andere methodieken die aansluiten bij de gebruikelijke activiteiten in de klas. In 19 landen met uiteenlopende culturen, waaronder Brazilië, Engeland, China, Noorwegen, India en Polen wordt ermee gewerkt. Sinds twee jaar wordt het programma in Brazilië, Engeland, India en Polen op een aantal scholen ook aan kinderen in het speciaal onderwijs aangeboden. In Engeland zijn de lessen dan verspreid over twee leerjaren. Zippy s Vrienden is makkelijk, eenvoudig en begrijpelijk, maar verrassend diepgaand. Citaat leerkracht in Rotterdam. Vaste leerkrachten van een klas worden gedurende één dag getraind om Zippy s Vrienden in de klas uit te voeren. Zij leren wat copingstrategieën zijn en oefenen met het lesmateriaal. Na die voorbereiding zijn er nog drie terugkomdagen om ervaringen uit te wisselen en nieuwe modules voor te bereiden. Bovendien krijgen de leerkrachten een keer een bezoek van een trainer in de klas. De Zippy-les wordt geobserveerd aan de hand van vooraf besproken criteria. Daarna wordt direct feedback gegeven en eventuele verbeterpunten vastgelegd. De kinderen zijn nu veel beter in staat hun conflicten op het schoolplein zonder mij op te lossen. Citaat leerkracht in Rotterdam. Kinderen zullen thuis over Zippy vertellen, en veel ouders zullen hierdoor geïnteresseerd raken. Een speciale gids voor ouders geeft veel informatie. Bovendien zijn per module tips opgenomen voor spelletjes en activiteiten waarmee ou- 106

3 ders de Zippy-lessen thuis kunnen ondersteunen. In samenwerking met Stichting de Meeuw in Rotterdam is voor ouders een zestal interactieve bijeenkomsten ontwikkeld waarin zij met het Zippy-materiaal intensief aan de slag gaan. 3 Onderzoek Er bestaat bewijs voor de werkzaamheid van universele schoolprogramma s om de sociale, emotionele, gedragsmatige en cognitieve vaardigheden te verbeteren (Domitrovich, Cortes & Greenberg, 2007). Naar de specifieke effecten van Zippy s Vrienden is in Nederland nog geen effectonderzoek uitgevoerd. Wel is er een procesevaluatie uitgevoerd waaruit blijkt dat de interventie goed volgens de handleiding werd uitgevoerd en dat de betrokken leerkrachten tevreden en enthousiast zijn (Van den Berg & Panis, 2009). In het buitenland is effectonderzoek in Denemarken (longitudinaal), Litouwen, Verenigd Koninkrijk en Ierland uitgevoerd. Uit deze effectonderzoeken bleek dat kinderen in klassen waar Zippy s Vrienden werd uitgevoerd meer copingstrategieën wisten te gebruiken, beter samenwerkten, empathischer waren, assertiever en meer zelfcontrole vertoonden. Uit het onderzoek van Monkeviciené, Mishara en Dufour (2006) bleek daarnaast dat ook de Zippy-groep beter door een belangrijke overgang in de kleuterleeftijd kwam: de overgang van kleuterschool naar basisonderwijs. De Zippy-groep was beter emotioneel en gedragsmatig aangepast aan de nieuwe school en gebruikte betere en meer verschillende copingstrategieën dan de controlegroep (Monkeviciené e.a., 2006). Uit het meest recente, Ierse onderzoek (Clarke & Barry, 2010) bleek, naast dezelfde effecten op copingvaardigheden in de eerdere studies, bovendien dat het programma zich eenvoudig met nagenoeg het gehele programma trouw liet implementeren zonder noemenswaardige aanpassingen. Ook de leerkrachten ervoeren een positieve uitkomst: zij voelden zich beter in staat met moeilijke situaties in de klas om te gaan en ontwikkelden naar eigen zeggen een betere relatie met hun leerlingen. 4 Zippy s Vrienden in Nederland Zippy s Vrienden is in januari 2009 gestart met 27 klassen verdeeld over Rotterdam en Den Haag. In deze pilot is aan meer dan 600 kinderen het programma aangeboden. Inmiddels hebben in het schooljaar 2009/2010 en het huidige schooljaar 2010/2011 meer dan kinderen in Nederland het programma doorlopen. Stichting Kids en Emotionele Competenties (KEC) is licentiehouder van Zippy s Vrienden in Nederland. Het Nationaal Jeugdinstituut en het Trimbos Instituut ondersteunen de landelijke uitrol van het programma. Partners van Stichting KEC voor Zippy s Vrienden in Nederland zijn GGD Rotterdam-Rijnmond, GGD Zuid-Holland-Zuid, Jeugdriagg Noord- Holland-Zuid, Seminarium voor Orthopedagogiek, Stichting de Meeuw in Rotterdam en Stichting Kinderpostzegels Nederland. Een internationaal team van deskundigen werkt momenteel aan een vervolg op Zippy s Vrienden, bedoeld voor kinderen tot 9 jaar. Een pilot van dit vervolg met de titel Apple s Vrienden is in Brazilië gelanceerd, kinderen hebben de lessen daar gevolgd. In oktober 2010 zijn in Nederland 17 klassen met Apple s Vrienden gestart. Deze aanvullende lesmethode moet september 2011 getest zijn en klaar om in het onderwijs te worden ingevoerd. 107

4 In samenwerking met het Trimbos Instituut is een plan voor een effectstudie in Nederland opgesteld en financiering aangevraagd bij ZonMw. Studenten Psychologie van de Universiteit van Amsterdam zullen in het kader van hun afstudeeropdracht een kwalitatief onderzoek uitvoeren en hiervoor kinderen interviewen. De belangrijkste onderzoeksvraag is daarbij: Gebruiken de kinderen de Zippy-vaardigheden ook buiten de Zippylessen? De basis voor de interviews met de kinderen is het interviewinstrument ontwikkeld door Elly Singer, werkzaam bij de Universiteit van Amsterdam. Het interviewinstrument heeft als doel zicht te krijgen op de zogenaamde innerlijke logica van kinderen. Het begrip innerlijke logica heeft betrekking op de subjectieve verhalen van kinderen over hoe zij een bepaalde situatie, bijvoorbeeld een conflict, zien, wat zij doen in die situatie, wat hun doelen, belangen en emoties zijn en hoe zij hun emoties reguleren. Voor meer informatie over het programma Zippy s Vrienden met de mogelijkheid een filmopname van een Zippy-les te bekijken, verwijzen wij naar de site www. zippysvrienden.nl 5 Conclusie Het programma Zippy s Vrienden is door wetenschappers ontwikkeld om het mentaal vermogen van kinderen te versterken en hun veerkracht en competentiegevoel in het dagelijkse leven te vergroten. Het lesprogramma is niet zwaar op de hand, en ook niet zweverig of vrijblijvend, maar praktisch en concreet. Vaardigheden die de kinderen via Zippy s Vrienden krijgen aangereikt, nemen ze mee als puber en volwassene, dat is het uitgangspunt, kinderen kunnen er de rest van hun leven baat bij hebben. GERAADPLEEGDE LITERATUUR Bale, C. & Mishara, B.L. (2004). Zippy s Friends. In B.L. Herrman, H. Saxena & R. Moodie (red.), Promoting Mental Health, Concepts, Emerging Evidence, Practice (pp ). World Health Organization and World Federation for Mental Health. Berg, R. van den & Panis, M. (2009). Zippy s Vrienden; een introductie in Nederland. Aanleiding, achtergronden en de procesevaluatie van de pilot. Rotterdam: GGD Rotterdam-Rijnmond & Stichting KEC. Bogt, T. ter, Dorsselaer, S. van & Vollebergh, V. (2003). Psychische gezondheid, risicogedrag en welbevinden van Nederlandse scholieren: HBSC Nederland Utrecht: Trimbos-instituut. Clarke, A.M. & Barry, M.M. (2010). An evaluation of the Zippy s Friends emotional wellbeing programme for primary schools in Ireland. Health Promotion Research Center, NUI Galway. Domitrovich, C.E., Cortes, R.C. & Greenberg, M.T. (2007). Improving young children s social and emotional competence: a randomized trial of the preschool PATHS curriculum. Journal of Primary Prevention, 28(2), Endler, N.S. & Parker, J.D.A. (1990). Multidimensional assessment of coping: A critical evaluation. Journal of Personal and Social Psychology, 58, 5, Lazarus, R.S. (1999). Stress and Emotion: A New Synthesis. New York: Springer. Lazarus, R.S. & Folkman, S. (1984). Stress, Appraisal and Coping. New York: Springer. Meijer, S.A., Smit, G., Schoemaker, C.G. & Cuijpers, P. (2006). Gezond verstand. Evidence-based preventie van psychische stoornissen. Bilthoven: RIVM. Mishara, B.L. & Ystgaard, M. (2006).Effectiveness of a mental health promotion program to improve coping skills in young children: Zippy s Friends. Early Childhood Research Quarterly, 21, Monkeviciené, O., Mishara, B.L. & Dufour, S. (2006). Effects of the Zippy s Friends Programme on Children s Coping Abilities 108

5 During the Transition from Kindergarten to Elementary School. Early Childhood Education Journal, 34, 1, Popper, K.R. (1994). Alles Leben ist Problem- lösen. München: Piper. OVER DE AUTEURS Dr. Erik Jan de Wilde is psycholoog met als specialisatie de preventie/aanpak van emotionele problemen. Hij promoveerde op een onderzoek naar depressie en zelfdoding onder adolescenten. Bij de GGD Rotterdam-Rijnmond werkte hij als hoofd (jeugd)onderzoek en participeerde hij in het integraal jeugdbeleid. Daar heeft hij onder andere vormgegeven aan de Rotterdamse Jeugdmonitor. Op dit moment is Erik Jan de Wilde verbonden aan het Nederlands Jeugdinstituut als expert Kenniscentrum. Marion Panis, psycholoog, heeft Zippy s Vrienden geïdentificeerd als potentieel interessante interventie en in Nederland succesvol geïntroduceerd. De door haar opgerichte Stichting Kids en Emotionele Competenties (KEC) is licentiehouder van Zippy s Vrienden in Nederland. Zij is initiatiefnemer van het pilot in Nederland in Zowel nationaal als ook internationaal heeft zij de netwerkcontacten. marion.panis@planet.nl 109