Vlaamse miniaturen. Inhoud. Inleiding. Uit de librije van de Bourgondische hertogen

Transcriptie

1 Vlaamse miniaturen Uit de librije van de Bourgondische hertogen Inleiding In de vijftiende eeuw zijn de steden van de Bourgondische Nederlanden toonaangevende kunstzinnige productiecentra die tekenen voor de vernieuwende schilderkunst van de Vlaamse Primitieven, de gotische kerken, de Brabantse retabels, de wandtapijten en de schitterende polyfone muziek. Ook de verluchtingskunst kent in de Zuidelijke Nederlanden in deze periode een artistieke bloei zonder voorgaande. De vijftiende eeuw, de gouden eeuw van de Vlaamse miniaturen, vormt een keerpunt in de geschiedenis van het handgeschreven boek. De librije van de Bourgondische hertogen was in de middeleeuwen een van de meest prestigieuze bibliotheken van de hele westerse wereld. In september 1794 haalden de commissarissen van de Franse Republiek een groot deel van de Bourgondische handschriften weg uit onze streken om ze over te brengen naar Parijs. Pas in 1816, na het Congres van Wenen, keerden de door Frankrijk geconfisqueerde documenten terug naar Brussel. Sommige werken bleven echter in Parijs achter, andere die aanvankelijk geen deel uitmaakten van de Bourgondische bibliotheek reisden dan weer wel naar Brussel. Voor het eerst brengen de Koninklijke Bibliotheek van België en de Bibliothèque nationale de France hun collecties samen en bundelen ze hun krachten om de bloeitijd van de Vlaamse miniatuurkunst in het volle daglicht te zetten. Ze organiseren een dubbeltentoonstelling van internationale allure die opent in Brussel en daarna een vervolg krijgt in Parijs. Dit gemeenschappelijk project is het resultaat van jarenlang onderzoek in beide instellingen dat is verwerkt in een aantal wetenschappelijke publicaties. In Brussel en Parijs krijgt het publiek maar liefst 140 van de meest prestigieuze verluchte handschriften te zien. Sommige zijn al meer dan 50 jaar niet meer getoond, andere nog nooit. De originele scenografie van de tentoonstelling heeft niet alleen oog voor de stukken zelf, maar ook voor de context waarin ze tot stand zijn gekomen. Zo dringt de bezoeker pagina na pagina dieper door in de middeleeuwse fantasiewereld, bevolkt door helden en legenden, waar we Alexander de Grote, Karel de Grote, Lancelot en de fee Melusine zij aan zij vinden met Reinaart de Vos, gevleugelde draken en vreemde eenhoorns. Inhoud Praktisch Vlaamse miniaturen 1

2 2 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 3

3 Vlaamse miniaturen Opdrachtgevers en hun uitstraling Van de troonsbestijging van Jan zonder Vrees in 1404 tot de dood van Maria van Bourgondië in 1482 deden rijke steden als Brugge, Gent, Oudenaarde, Brussel, Valenciennes, Rijsel en Doornik zich gelden als echte kweekvijvers van kopiisten, boekbinders en miniaturisten, vaklui die centraal stonden in de productie van kwaliteitsvolle handgeschreven boeken. Als geëngageerd mecenas en ervaren bibliofiel gaf de grote hertog van het Westen, Filips de Goede ( ), derde erfgenaam van Bourgondië van het huis van Valois, een zeer belangrijke impuls aan de kunsten van het boek in al zijn vormen. Om zijn praalzucht te bevredigen en zijn politieke verzuchtingen te rechtvaardigen deed hij een beroep op de beste miniaturisten. Zijn zoon Karel de Stoute ( ) zette deze zoektocht naar schoonheid voort. In hun kielzog plaatsten niet alleen de hertogelijke familie en de leden van de Orde van het Gulden Vlies maar ook de krijgsadel, geestelijken en de stedelijke bourgeoisie bestellingen bij getalenteerde verluchters. 4 Vlaamse miniaturen aan het bourgondische hof en in de coulissen De liefde voor boeken was bij de Bourgondische hertogen een echte familieaangelegenheid. Filips de Stoute ( ), de eerste Bourgondische hertog, legde in het begin van de vijftiende eeuw de fundamenten van een buitengewone bibliotheek. Voor zijn opvolgers bleef deze librije iets om bijzonder trots op te zijn. Jan zonder Vrees ( ), Filips de Goede ( ) en Karel de Stoute ( ) zouden er ieder op hun manier. Vlaamse miniaturen 5

4 naar streven de verzameling prestigieuze spiegel van de macht van het Bourgondische rijk zo goed mogelijk uit te breiden. Toch waren het vooral de diepgaande passie voor handschriften en het niet aflatende enthousiasme van Filips de Goede die de Bourgondische bibliotheek én de verluchtingskunst een belangrijke impuls hebben gegeven. Deze vorst gaf de opdracht voor talrijke hoogkwalitatieve verluchte handschriften. Zijn actief mecenaat heeft geleidelijk aan gezorgd voor het ontstaan van een canon binnen het Bourgondisch luxehandschrift: perkament als drager, voorkeur voor grote formaten, een lay-out met veel ruimte, het gebruik van de Bourgondische bastarda (vijftiende-eeuws lettertype) en dat alles overvloedig geïllustreerd en afgewerkt met een boekband van hoge kwaliteit. De hoge adel en de Bourgondische hofhouding hebben deze normen van goede smaak snel overgenomen. De Bourgondische librije gaf nu zowel op literair als op esthetisch vlak de toon aan. De miniatuurkunst had een belangrijke plaats in het edel leven en viel niet meer weg te denken uit de boekcultuur in de vijftiende eeuw. Verluchters konden naast de leden van het Bourgondische hof ook op een heel ander type van cliënteel rekenen. De overgrote meerderheid van verluchte handschriften in de Zuidelijke Nederlanden ontstond niet vanuit een hertogelijke opdracht. Heel wat miniaturisten werkten voor mensen die om verschillende redenen en voor een heel gevarieerd gebruik een verlucht handschrift wilden aanschaffen. De markt had dus veel meer te bieden dan alleen de luxeboeken volgens de Bourgondische mode. Opdrachtgevers waren zowel personen van bescheiden afkomst die zich in de coulissen van het vorstelijk hof bewogen, als mensen die verder van de machtscentra verwijderd waren, maar die zich in de buurt van diegenen die deel uitmaakten van de administratie ophielden, bijvoorbeeld vertegenwoordigers van de kleine of middenadel, ambtsadel of militaire adel. Kooplieden, bankiers, hofmedewerkers en mannen van de wet, die allen deel uitmaakten van de middenklasse, verwierven steeds meer financiële macht en toonden hoe langer hoe meer belangstelling voor handschriften als bronnen van ideeën en voorwerpen van maatschappelijke erkenning. 6 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 7

5 lodewijk van gruuthuse en anderen De stedelijke burgerij was dol op handschriften met miniaturen en legde soms een privébibliotheek aan. De patriciërs in de steden droegen in grote mate bij tot de vitaliteit van de boekensector door miniaturisten opdrachten te geven voor het illustreren van de meest uiteenlopende teksten: getijdenboeken, kronieken, romans en devotiewerken. Eén naam dringt zich hier meteen op: Lodewijk van Gruuthuse (circa ), ridder in de Orde van het Gulden Vlies. Hij was een van de grootste bibliofielen van de middeleeuwen en was zonder twijfel de belangrijkste opdrachtgever van verluchte manuscripten na Filips de Goede. Zijn verzameling is vaak vergeleken met de librije van de hertog en tot op zekere hoogte is deze vergelijking gerechtvaardigd: zowel qua vorm als qua inhoud zijn beide bibliotheken onbetwistbaar verwant. De heer van Gruuthuse, wiens voorname herenhuis en beroemde bidkapel nog steeds te bewonderen is in de schaduw van de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Brugge, deed een beroep op tal van miniaturisten en kopiisten die ook in opdracht van de hertogen werkten: Willem Vrelant, Loyset Liédet, Lieven van Lathem, Jean Hennecart en David Aubert. De literaire oriëntering van zijn verzameling kwam sterk overeen met die van de Bourgondische librije, maar als mecenas was hij zeker geen slaafse volgeling van Filips de Goede; zijn opdrachten vloeiden voort uit andere ambities. Ze hadden hun eigen kenmerken die aan zijn bibliotheek een persoonlijker toets gaven. Alle handschriften die deze bibliofiel bestelde en waarvan de meeste op perkament zijn vervaardigd, bevatten miniaturen. Er bleef geen enkele inventaris van zijn verzameling bewaard, maar dankzij de eigendomsmerken weten we dat hij niet alleen religieuze geschriften, handboeken over opvoeding, traktaten over het ridderschap, heldendichten en kronieken bezat, maar ook werken uit de oudheid, meer bepaald teksten van Boëthius, Quintus Curtius Rufus, Flavius Josephus en Ovidius. De overheden en officiële instanties, of het nu ging om seculiere (rederijkerskamers, gilden, administraties, universiteiten) of religieuze instellingen (broederschappen, abdijen, hospitalen en andere liefdadigheidsinstellingen) bleven niet achter en vertegenwoordigden voor de ambachtslieden van het boek een ruime en bevoorrechte klantenkring. De verscheidenheid van de opdrachtgevers droeg ongetwijfeld bij tot de bloei van de miniatuurkunst in de vijftiende eeuw. 8 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 9

6 10 Vlaamse miniaturen hertogelijke aspiraties Zoals de Italiaanse Medici s gebruikten de hertogen van Bourgondië hun steden als theaters waarin ze met grootse publieke spektakels (toernooien, steekspelen, banketten en processies) hun macht en rijkdom konden etaleren. De kunsten vaarden hier wel bij, want zij waren het middel bij uitstek om de rijkdom en goede smaak van de hertogen en hun hovelingen tentoon te spreiden. Ook verluchte handschriften bewezen hun diensten: ze symboliseerden de machtsstatus van hun eigenaars en werden beschouwd als benijdenswaardige schatten. Uit devotieteksten leidden de Bourgondische hertogen religieuze en morele waarden af. In seculiere teksten konden ze zich dan weer vereenzelvigen met helden uit het verleden; ze beschouwden deze figuren als hun rolmodel en voorbeeld. Sommige handschriften die Filips de Goede liet vervaardigen, beantwoordden duidelijk aan de politiek van een vorst die aan het hoofd staat van een mozaïek van territoria waar hij de wettigheid van zijn gezag wil bevestigen, zijn soevereiniteit wil rechtvaardigen en tegelijk de leidende klassen wil verenigen en binden. Ten slotte streefden ze er ook naar de grootste en meest vermaarde handschriftenbibliotheek uit te bouwen. Veel van deze verzamelingen bestonden voor een deel uit overgeërfde handschriften. De Bourgondische hertogen hadden zonder meer de grootste bibliotheek: in 1469 omvatte de verzameling bijna 900 volumes. Een deel van deze uitzonderlijke verzameling is vandaag bewaard in nationale bibliotheken, waaronder de Koninklijke Bibliotheek van België en de Bibliothèque nationale de France.

7 12 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 13

8 Meesterlijke miniaturen Vijf verluchters en hun topstukken Miniaturisten als Lieven Van Lathem, Simon Marmion, Willem Vrelant en Jan de Tavernier waren in de vijftiende eeuw even bekende namen als Rogier van der Weyden, Hans Memling of de Meester van Flémalle dat vandaag nog zijn. Het waren stuk voor stuk gerenommeerde kunstenaars die onvermoeibaar kronieken, chansons de geste, heldendichten van ridders en traktaten over de jacht of devotie illustreerden. Nooit eerder bereikte de verluchtingskunst zo een hoog niveau. Lieven van Lathem (circa ) 14 Vlaamse miniaturen Lieven van Lathem behoorde tot de meest gewaardeerde artiesten van zijn generatie. Hij was de zoon van kunstenaar Leon van Lathem en trad in 1456 in dienst van Filips de Goede, twee jaar na zijn inschrijving in de schildersgilde van Gent. Hij was tussen 1454 en 1493 actief als miniaturist. Zijn eerste meesterwerk was de cyclus van 66 grisailles die de Miracles de Notre-Dame van Jean Miélot illustreren, bestemd voor de hertog. Daarna verluchtte hij voor dezelfde opdrachtgever een gebedenboek en het Livre des Conquestes et Faits d Alexandre van Jean Wauquelin. Hoewel geen enkel document bevestigt dat van Lathem officieel in dienst stond van Karel de Stoute, weten we zeker dat hij voor deze vorst een wonderlijk mooi gebedenboekje realiseerde. Voor Lodewijk van Gruuthuse creëerde hij een reeks miniaturen voor profane werken als de Histoire de Jason en de Secrets d Aristote..

9 In 1462, drie jaar nadat van Lathem de stad Gent had verlaten, vervoegde hij de schildersgilde van Antwerpen. Hij verbleef er de volgende dertig jaar van zijn loopbaan en vervaardigde er een groot aantal miniaturen. Van Lathem groeide uit de meester van de narratieve stijl en ontwikkelde een geheel nieuwe manier om een verhaal visueel voor te stellen. Hij wist in zijn schilderijen als geen ander het dramatische aspect van en de emotie in middeleeuwse romans of verhalen uit de oudheid vast te leggen. Niet alleen de miniaturen zelf waren origineel, maar ook de randdecoraties vol met fascinerende details zoals groteske of hybride wezens, exotische vogels of griffioenen waren schitterend uitgewerkt. Landschappen waren bij van Lathem opgevat als mooie, sfeerscheppende achtergronden bij de afgebeelde actie, maar waren vaak complex. Hij gebruikte verschillende niveaus en hulpmiddelen, zoals kronkelende wegen en rivieren of een blauwe waas in de verte, om een verre horizon op te roepen. Van Lathem zorgde zelf voor de opleiding van zijn zoon Jacob, die van 1493 tot 1522 actief was als miniaturist. Ook hij was in Antwerpen een bekend schilder die genoot van het patronaat aan het hof, maar helaas is geen enkel van zijn werken bewaard gebleven of geïdentificeerd. Een tweede zoon, die dezelfde naam droeg als zijn vader, was edelsmid en graveur. 16 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 17

10 Simon Marmion (circa ) Simon Marmion domineerde de miniatuurkunst onder het mecenaat van de Bourgondische hertogen. Wellicht kon alleen Lieven van Lathem, zijn tijdgenoot en occasionele medewerker, de vergelijking doorstaan. Marmion werd geboren in Amiens en werkte daarna in Valenciennes, Doornik en Gent. Zijn succesvolle carrière, verspreid over meer dan veertig jaar, is goed gedocumenteerd. Hij maakte deel uit van een artistieke familie: ook vader Jean, broer Mille, dochter Marie en neef Michel Clauwet hielden zich bezig met de schilderkunst. Marmion werd beïnvloed door Rogier van der Weyden ( ), maar oefende zelf ook een belangrijke invloed uit op de kunst van het verluchten van handschriften. Zijn composities en lichteffecten waren vernieuwend en hij was een van de eersten om de illusionistische met bloemen bezaaide rand te gebruiken. Marmion creëerde illustratiecycli, bedacht nieuwe afbeeldingen en ontwikkelde verrassende composities. Uit archiefdocumenten blijkt dat hij ook de schilderkunst op doek beoefende, wat eerder zeldzaam was voor een miniaturist. In 1454 gaf Filips de Goede hem de opdracht om in Rijsel, samen met meer dan dertig andere topkunstenaars, te zorgen voor de decoraties van het Banket van de Fazant (een groots opgezet Bourgondisch hoffeest), een opdracht waar andere kunstenaars hem om benijdden. Marmion werkte ook voor Karel de Stoute, hertogin Margareta van York, Jean Gros, Guillaume Rolin, de humanist Vasco da Lucena en vele andere opdrachtgevers. Zijn belangrijkste mecenas was ongetwijfeld de hertog. Het grootste deel van zijn carrière bracht Marmion door in Valenciennes waar hij in samenwerking met andere kunstenaars, zoals de Weense Meester van Maria van Bourgondië, getijdenboeken illustreerde. Een nieuwe generatie verluchters zou Marmions miniaturen kopiëren of imiteren. Eén jaar na zijn dood noemde de dichter Jean Lemaire de Belges Simon Marmion de prins der verluchters. Vlaamse miniaturen 19

11 Het Brugse tweeluik Maria en de Nood Gods, dat misschien door hemzelf werd gecorrigeerd, is afkomstig uit zijn atelier en herneemt een van zijn tekeningen. Geïnspireerd door Dirk Bouts staat de Maagd als Mater dolorosa tegenover Christus. Het gezicht van Maria, met rode ogen van droefheid, is treffend. Geen enkele overdrijving, niet de minste dramaturgie. Zelfs geen traan. Alle pijn lijkt ingehouden in een soort van aanvaard noodlot. les sept âges du monde De titel van dit handschrift, Les sept âges du monde, is afkomstig van het opschrift dat op het schutblad staat vermeld: Le livre des vii eages. Het gaat om een universele geschiedenis, van Genesis tot het jaar Het handschrift is een mooi voorbeeld van de Bourgondische bastarda, een gotisch lettertype uit de vijftiende eeuw, dat vaak gebruikt werd door de kopiist van het werk, Jacquemart Pilavaine uit Bergen. De opdrachtgever was de belangrijke bibliofiele familie de Croÿ. De wapenschilden van deze familie komen op verschillende pagina s in het handschrift voor. De verluchtingen van Les sept âges du monde zijn van de hand van Simon Marmion. De drie miniaturen uit het handschrift laten de meest gesofisticeerde kant van de miniaturist zien, met veel aandacht voor de getrouwe weergave van de diepte en de duidelijkheid in de landschappen, een kenmerk dat vaak voorkomt in de paneelschilderkunst in die tijd. De poëtische interpretatie en de ruimtelijkheid die Marmion in de miniatuur wist weer te geven, verleent het afgebeelde paradijs een aardse sfeer. Ondanks het plechtige karakter van de compositie, met bovenaan de indrukwekkende figuur van God de Vader die vanuit de hemel de cirkels van de planeten domineert, heeft de miniaturist het paradijs als een weids landschap opgevat dat rechts tot aan de zee in de verte reikt. Het idyllische karakter van het decor wordt gesymboliseerd door het hert dat drinkt uit de stroom die kronkelend door het landschap loopt. Marmion plaatste niet Adam en Eva maar het hert in het midden van de scène. De kunstenaar wist zeer goed de schoonheid van de natuur vol leven weer te geven, met de lichteffecten en de transparantie van het water met de reflectie van het hert. Het is de tijd van de Onschuld vlak voor het moment van de Verleiding die de miniaturist tastbaar maakte in deze tekening. 20 Vlaamse miniaturen

12 Willem Vrelant (? 1481) Willem Vrelant werd geboren in Vreeland, een stadje ten noorden van Utrecht. Hij ontleende er zijn naam aan: hij stond geregistreerd in de archieven van Utrecht als Willam Backer van Vrede(r)lant, verlichter. Van 1454 tot aan zijn dood in 1481 verbleef Vrelant in Brugge. Zijn naam komt voor in de archieven van de Brugse gilde van boekambachten, gewijd aan de Heilige Johannes de Evangelist. Deze gilde betaalde vanaf zijn dood tot aan het einde van de vijftiende eeuw elke junimaand een herdenkingsmis voor Vrelant. Dat duidt op de grote bekendheid van de miniaturist en op de belangrijke rol die hij speelde binnen deze gilde. Ook het feit dat hij samen met zijn vrouw op een retabel van Hans Memling werd afgebeeld en dat hij vanaf toetrad tot de Broederschap Onze-Lieve-Vrouw-ter-Sneeuw die belangrijke persoonlijkheden uit de Brugse samenleving vertegenwoordigde - toont aan dat Vrelant een belangrijke plaats innam in het toenmalige Brugge. Ondanks de overvloed aan archieven waarin Vrelants naam is vermeld, zijn er slechts twee vermeldingen in de Bourgondische hertogelijke archieven die een verband leggen tussen de miniaturist en zijn werk. Eén ervan is een beta- ling uit juli 1468 van Jacques de Brégilles, verantwoordelijk voor de hertogelijke bibliotheek, aan een zekere Guillaume Wyelant voor zestig miniaturen in het tweede volume van de Chroniques de Hainaut. Het merendeel van de onderzoekers is het erover eens dat het hier wel degelijk om Willem Vrelant gaat. En hoewel zeker verschillende personen aan dit handschrift gewerkt hebben, wordt Vrelant niettemin beschouwd als de belangrijkste verluchter die het grootste deel van de miniaturen voor zijn rekening heeft genomen. De personages die Vrelant met veel zorg geschilderd heeft, zijn een beetje stijf en drukken nagenoeg geen expressie uit. De gezichten zijn weinig geïndividualiseerd. De scènes zijn gesitueerd in landschappen met gebouwen waar de kunstenaar een bijzondere voorkeur voor leek te hebben. Zoals heel wat schilders en verluchters in die tijd stelde Vrelant verschillende leerjongens te werk. Hij nam dan de rol van aannemer op zich: hij hield toezicht op de opdrachten en realiseerde zelf illustraties, maar liet ook illustraties over aan de leden van zijn atelier of vertrouwde een deel van het iconografisch programma toe aan zelfstandige kunstenaars. 22 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 23

13 24 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 25