Jan de Tavernier (? 1462)

Transcriptie

1 Jan de Tavernier (? 1462) Jan de Tavernier was een zeer getalenteerde en polyvalente schilder. Hij was afkomstig uit Oudenaarde en behoorde tot een familie van schilders en verluchters. De generatie voor Jan de Tavernier, met de broers Gillis de Tavernier (bijgenaamd de Beeldemaker) en Geraerd de Tavernier, was schilder in dienst van de stad en van de hertog van Bourgondië. Een derde broer was de verluchter Jakob de Tavernier, die hoogstwaarschijnlijk Jans vader was en die voor verschillende instellingen in Oudenaarde en directe omgeving werkte. Jan de Tavernier was een van de weinige miniaturisten uit de vijftiende eeuw die we met een gedocumenteerd oeuvre kunnen verbinden. In 1460 is hij vermeld in de boekhouding van de hertog. De Tavernier maakte de grisailleschilderingen in het eerste volume van de Conquestes et chroniques de Charlemaine, en ook een aantal verluchtingen uit het tweede volume. Jan de Tavernier oefende een duurzame invloed uit op andere grisailleschilders die actief waren in de Zuidelijke Nederlanden in de jaren In de Miracles de Notre-Dame, een andere hertogelijke opdracht die hij in zwart en wit schilderde, liet de Tavernier zien wat hij als verteller in zijn mars had door heel dynamische composities te creëren die de sterke momenten van het verhaal benadrukken. Deze twee meesterwerken mogen niet doen vergeten dat de verluchter uit Oudenaarde ook uitmuntte in de kunst van de kleur en dat hij ook meer bescheiden werken realiseerde. Hij maakte bijvoorbeeld schitterende gedecoreerde randen en initialen. 26 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 27

2 Jan de Tavernier was in elk geval een van de favoriete miniaturisten van Filips de Goede. Naast de twee hoger vermelde meesterwerken illustreerde hij voor de hertog ook enkele van diens lievelingswerken, zoals de getijden van de hertog die in Den Haag worden bewaard, zijn persoonlijk gebedenboek en de Grandes heures die de vorst erfde van zijn grootvader Filips de Stoute. Net als zijn collegaminiaturist Simon Marmion mocht de Tavernier meewerken aan de voorbereidingen van het Banket van de Fazant. Hij illustreerde ook verschillende door Jean Miélot kanunnik van Rijsel vertaalde, gebundelde en gekopieerde werken die bedoeld waren voor Filips de Goede. Voorbeelden hiervan zijn de Traité sur l oraison dominicale, een verzameling didactische werken, de vertaling van de Advis directif pour faire le passage d Outremer van Guillaume Adam en de vertaalde De quattuor novissimis van Gerard van Vliederhoven. Ondanks de vele hertogelijke opdrachten had de Tavernier ook een stedelijke cliënteel dat op hem een beroep deed voor retouchewerken. conquestes et chroniques de charlemaine de Conquestes et chroniques de Charlemaine zijn niet besteld door Filips de Goede, maar hij heeft wel de eigendom van het handschrift opgeëist. Met dit soort werken wou hij graag zijn ambities kracht bijzetten. Hij wettigde zijn positie aan het hoofd van het uitgestrekte rijk door verhalen over historische en mythologische personages zoals Alexander de Grote, Girart de Roussillon, Godfried van Bouillon, Hercules en Jason. De grote hertog van het Westen liet maar al te graag verstaan dat hij een afstammeling of gelijke van die illustere figuren was. Deze kroniek houdt ook verband met de droom van Filips de Goede om het Heilige Land te bevrijden. Net als Karel de Grote streed hij tijdens zijn hele regeringsperiode tegen de ongelovigen en probeerde hij hen tot het katholieke geloof te bekeren. Hij wordt voorgesteld als de ideale vorst, een voorbeeld van moed en deugd. In de drie boekdelen van dit werk verheerlijken meer dan duizend folia de heldhaftigheid van de keizer en brengen ze een gedetailleerd verslag uit van anekdoten en historische feiten. Jan de Tavernier schilderde de miniaturen voor dit handschrift. Vooral het kleurgebruik in zijn verluchtingen valt op. De toegepaste techniek is het grisaille of de grauwschildering. In tegenstelling tot wat de benaming suggereert, is dit helemaal geen vale of matte schildertechniek. Deze werkwijze, waarbij de kunstenaar alleen wit en zwart gebruikt met slechts enkele toetsen in goud of een andere kleur om de tekening en de volumes in een compositie weer te geven in camaïeu (verschillende tinten van grijs), stond halverwege de vijftiende eeuw in hoog aanzien. Het is algemeen bekend dat zwart de lievelingskleur was van Filips de Goede. De miniatuur van het eerste deel (f. 11r) is de presentatieminiatuur en de enige verluchting met randversiering. In een decor dat een stad voorstelt, ontvangt Filips de Goede het handschrift in het bijzijn van leden van het hof. Jan de Tavernier behandelde het thema op een originele manier: hij evoceert een tiental episoden en plaatst de ontvangst van het boek door de vorst op de achtergrond. Deze complexe en niettemin harmonieuze structuur wordt versterkt door het ontbreken van felle kleuren. Wat ook opvalt, zijn de beschrijvende en anekdotische kwaliteiten, het pittoreske aspect van de naar de compositie overgebrachte tekst, de levendigheid en het bekoorlijke maniërisme van de personages. Vlaamse miniaturen 29

3 Rogier van der Weyden ( ) Rogier van der Weyden werd geboren in Doornik en was de zoon van Henri de la Pasture en Agnèz van Waterloz. In de jaren 1430 vestigde hij zich in Brussel, waar hij in 1436 tot officiële stadsschilder werd benoemd. Net zoals voor andere belangrijke Renaissancekunstenaars bestond zijn taak er in om decoraties voor processies en vieringen te ontwerpen en om altaarstukken en portretten te schilderen. Zijn bekendheid reikte zeer ver: de hertogin van Milaan stuurde haar hofschilder naar Van der Weyden om door hem onderwezen te worden. Het werk van Rogier van der Weyden had een grote impact op andere kunstenaars, en zijn zoon, kleinzoon en achterkleinzoon, allemaal schilders, zouden zijn composities meer dan honderd jaar na zijn dood blijven gebruiken. Van der Weyden was niet alleen schilder, maar ook miniaturist. De enige miniatuur die met grote waarschijnlijkheid aan hem is toegeschreven, is de opmerkelijke presentatiescène uit het eerste volume van de Chroniques de Hainaut. chroniques de hainaut de Bourgondische hertog Filips de Goede belastte Jean Wauquelin, een boekhandelaar en kopiist uit Bergen, met de Franse vertaling van een lijvige compilatie die Jacques de Guise uit Valenciennes tussen 1396 en 1399 had geschreven onder de titel Annales historiae principum Hannoniae. Deze kroniek, aanvankelijk geschreven in het milieu van de Henegouwse graven uit het Beierse huis, verheerlijkte in drie delen de geschiedenis van het graafschap Henegouwen, van de val van Troje (rond 1200 v.c.) tot de dood van Johanna van Constantinopel in Op 12 april 1433 stond Jacoba van Beieren, gravin van Henegouwen, Holland, Zeeland en vrouwe van Friesland, deze gebieden af aan Filips de Goede, die in de Chroniques de Hainaut het relaas en de lof van zijn aanspraken op het graafschap vond. De opdracht voor de Chroniques drukte als het ware de soevereine macht over het nieuw veroverde gebied uit. In zijn Franse vertaling voegde Wauquelin een inleiding toe aan de oorspronkelijke tekst. Daarin stelde hij de Bourgondische hertog als de legitieme erfgenaam voor in een traditie van heersers die terugging tot de Trojaanse oorlogen. Door deze soevereine betekenis bleef het handschrift gedurende eeuwen als een van de belangrijkste werken in de Bourgondische librije bewaard. De betalingen voor het op schrift stellen van de drie prestigieuze boekdelen gebeurden tussen 1448 en De hertog volgde de vordering van het werk van nabij. Het eerste deel bevat 41 miniaturen die door zes verschillende kunstenaars in het handschrift zijn aangebracht. Hoewel vermaarde verluchters als Willem Vrelant en Loyset Liédet de opdracht kregen de delen twee en drie te illustreren, heeft de presentatieminiatuur in het eerste boekdeel van bij het ontstaan steeds de meeste aandacht getrokken. Deze grootse compositie, waarin de complexiteit en subtiliteit van de compositie en de verfijndheid van de techniek opvallen, wordt toegeschreven aan Rogier van der Weyden. Het tafereel speelt zich af op de bovenste verdieping van een gebouw, in 30 Vlaamse miniaturen

4 een kamer waar twee muren van ramen voorzien zijn. Filips de Goede is de elegante, kaarsrechte man in luxueuze kledij van zwart damast die als enige onder het baldakijn staat afgebeeld, een beetje apart van de andere figuren. Het eerste deel van het kostbare handschrift wordt hem plechtig overhandigd door vertaler Jean Wauquelin, de knielende figuur voor hem. Rechts van de vorst staan de hertogelijke kanselier Nicolas Rolin en de bisschop van Doornik, Jean Chevrot. Filips jonge erfgenaam en toekomstige troonopvolger, Karel de Stoute, staat links van hem getekend. Naast de jonge prins staan acht ridders van het Gulden Vlies. Zeven daarvan dragen duidelijk de ketting van het Gulden Vlies, en het lijkt logisch om aan te nemen dat ook de tweede persoon van links er een draagt. De persoon uit deze groep die het dichtst bij Filips staat afgebeeld, is waarschijnlijk zijn eerste kamerheer Antoine de Croÿ. Jean de Roubaix zou de oude man met de witte haren en het lange roze gewaad kunnen zijn. Het tweede personage op leeftijd, die aan de andere kant achter bisschop Chevrot staat afgebeeld, zou Robert Le Jeune kunnen zijn, gouverneur van Atrecht en houder van een academische graad in het canoniek recht en burgerrecht. De persoon uiterst rechts op de miniatuur, de ridder die in profiel afgebeeld staat achter Jean Wauquelin en deze aan de hertog lijkt voor te stellen, zou Jean de Croÿ zijn, grootbaljuw van Henegouwen. De miniatuur is van zeer hoogstaande kwaliteit. Ze bevat heel wat minutieus afgewerkte details, zoals het licht dat op de kledij en de stof van het baldakijn valt en een zeer subtiele en luxueuze indruk geeft. De omringende hovelingen, gekleed in prachtig gedetailleerd damast en bont, en het met zorg afgewerkte erekleed achter de hertog, wijzen op de rijkdom en macht van de hertog, net als de wapenschilden van de verschillende hertogelijke gebieden boven en rond de miniatuur. Links staan de wapens van het oude Bourgondië, Lotharingen, Brabant, Limburg, Vlaanderen, Artesië en graafschap Bourgondië (Franche-Comté). Rechts van de miniatuur zijn de emblemen van Henegouwen-Vlaanderen, Holland en Friesland geschilderd, gevolgd door de wapens van de graafschappen Charolais, Boulogne en Mechelen. Deze compositie zou later meermaals gekopieerd worden en door andere kunstenaars gebruikt in titelplaten, ook al verwezen ze naar een ander onderwerp. 32 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 33

5 Middeleeuwse handschriften Een triptiek 34 Vlaamse miniaturen Naast Vlaamse miniaturen in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel vinden in het najaar van 2011 nog twee tentoonstellingen plaats rond middeleeuwse manuscripten. M-Museum Leuven pakt uit met een tentoonstelling van muziekhandschriften, met als pronkstuk het Antifonarium Tsgrooten met miniaturen in de zogenaamde Gents-Brugse stijl. M werkte hiervoor samen met de Alamire Foundation, het internationaal centrum voor de studie van de muziek in de Lage Landen, dat een inventaris opstelde van gregoriaanse antifonaria uit de periode 1100 tot 1800 die bewaard zijn in Vlaanderen. Het verhaal rond deze eeuwenoude gezangboeken krijgt een hedendaags tintje door de gloednieuwe installatie van mediakunstenaar Rudi Knoops. In het STAM staat een Gents topstuk centraal: het Liber Floridus, een zeer vroege (1121) en kleurrijke encyclopedie die de wereld en de kosmos beschrijft, en de mens binnen dit grotere geheel. In confrontatie met zijn bronnen en verwante werken komt het unieke karakter van het boek optimaal tot zijn recht. Met deze drievoudige focus op bijzondere en kunstig vervaardigde handschriften die als bij wonder de tand des tijds hebben doorstaan, zorgen M - Museum Leuven, STAM en de Koninklijke Bibliotheek van België voor een even brede als diepgaande blik op enkele van de meest roemruchte bladzijden uit de geschiedenis van de Lage Landen. Voor wie zich helemaal wil onderdompelen in de wereld van Jan Zonder Vrees, Hildegard von Bingen of Lambertus van Sint-Omaars zijn er overigens ook tal van rondleidingen, workshops, concerten, een festival, studiedagen en cursussen die dit veelluik vervolledigen... Vlaamse miniaturen 35

6 goddelijke klanken in m leuven De Alamire Foundation maakte in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap een inventaris van de muziekhandschriften die bewaard zijn in Vlaanderen en die dateren van de periode 1100 tot De tentoonstelling Goddelijke klanken in M presenteert een selectie van die handschriften en maakt meteen duidelijk hoe een muziekhandschrift door de eeuwen heen veranderde op het vlak van productie, verluchting, de notatie van muziek en tekst en van de keuze van het repertoire. Van de vroege middeleeuwen tot het einde van het Ancien Régime was het gregoriaans alomtegenwoordig in het Europese muziekleven. Hoewel Vlaanderen een belangrijke rol speelde in de ontwikkeling en verspreiding van dit repertoire, en er nog steeds een belangrijke hoeveelheid gregoriaanse handschriften bewaard wordt, blijft dit deel van Vlaanderens muzikale en artistieke patrimonium voor velen een onbekende, verborgen schat. De kern van de tentoonstelling zijn dertien Vlaamse handschriften die een opmerkelijke verscheidenheid tonen in ouderdom, presentatie, formaat en verluchting. Een groot aantal handschriften is doorheen de eeuwen intensief gebruikt en getuigt van het muziek- en gemeenschapsleven in de diverse instellingen. Het oudste handschrift toont aan dat deze muziek oorspronkelijk uit het hoofd werd uitgevoerd, want het is zeer klein en maakt gebruik van neumen notatie, tekens zonder notenbalken. De grootte van de handschriften nam doorheen de eeuwen toe en ontwikkelde zich tot het formaat van een koorboek, waaruit een volledige groep zangers kon zingen. De grotere boeken zoals die uit Brugge, Tongerlo en Vorst, die dateren uit de dertiende tot de zestiende eeuw, zijn vaak prachtig verlucht. Enkele van de handschriften zijn gebruikt door beroemdheden van die tijd: één van de manuscripten werd door Hildegard von Bingen naar de abdij van Villers gestuurd, andere handschriften werden gebruikt door de bekende Vlaamse mystica Beatrijs van Nazareth, de invloedrijke liturgist Radulph de Rivo van Tongeren en Johann Heinrich von Frankenberg, de laatste bisschop van Mechelen vóór de Franse Revolutie. Deze tentoonstelling plaatst zowel de manuscripten als de klinkende muziek in het middelpunt. Via de klankinstallatie Dioramatized #2 kan de bezoeker ook horen wat hij ziet en de verschillen in stijl, vorm en uitvoeringswijze beluisteren. Vier antifonaria uit respectievelijk de elfde, twaalfde, vijftiende en achttiende eeuw worden op de tentoonstelling in beeld/klank gebracht door internationale topensembles. Deze tentoonstelling is georganiseerd in samenwerking met de Alamire Foundation en Illuminare Studiecentrum voor Middeleeuwse kunst. liber floridus (1121), de wereld in een boek De hele aarde die wij bewonen is als een klein eiland. In negen kringlopen zijn alle dingen met elkaar verbonden, waarbij de buitenste hemelse kring de overige omvat. In het midden is de laatste en negende kring de aarde. Lambertus, een kanunnik van Sint-Omaars (nu in Frans-Vlaanderen), vatte in de vroege twaalfde eeuw de kennis van zijn voorgangers samen in het Liber Floridus. Hij beschreef de wereld en de kosmos, en het leven van de mens binnen dit grotere geheel. Zijn eigen inbreng lag vooral op het gebied van kosmografie, geografie en cartografie. Lambertus illustreerde zijn bevindingen met kleurrijke miniaturen, die van deze middeleeuwse encyclopedie een prachtwerk maken. Vier eeuwen voor de cartografie een zelfstandige discipline werd, tekende hij al kaarten van de wereld. En de aarde, die was wel degelijk bol Het Liber Floridus is een wereldvermaard handschrift, dat op de topstukkenlijst van de Vlaamse Gemeenschap staat. Het is afkomstig uit de Sint-Baafsabdij in Gent en behoort nu tot de collectie van de Universiteitsbibliotheek Gent. De tentoonstelling in het STAM brengt wetenschappelijke inzichten over dit middeleeuwse topstuk in een aantrekkelijk en boeiend verhaal. Kostbare verluchte handschriften uit de late achtste tot de twaalfde eeuw, in bruikleen gegeven door instellingen uit binnenen buitenland, tonen het Liber Floridus tussen zijn bronnen en werken van Lambertus tijdgenoten. De setting is uniek: de pandgangen en de gotische refter van de vroegere Bijlokeabdij, met veertiende-eeuwse muurschilderingen. Een passend kader voor dit uitgebreide banket van middeleeuwse kennis en cartografie. de randen tijdens de gouden eeuw In de veertiende eeuw werden de randversieringen van handschriften bevolkt met allerlei dieren, antropomorfen en fantastische wezens. Dit type versiering schetst een onwaarschijnlijk universum vol geschifte bewoners waar de jager zelf wordt opgejaagd en waar de dieren geestelijken onderrichten. Eén eeuw later worden deze drolerieën beetje bij beetje vervangen door acanthussen, ranken en bloemen- en plantenelementen, ook al bleven sommige thema s bijzonder populair. Emblematische dieren zoals de aap, de beer, de vos en het konijn blijven de randen in grote aantallen bevolken, maar hun symbolische waarde evolueert. Naast de plantaardige elementen worden ze vergezeld van tal van fantastische wezens: sirenen, eenhoorns, centauren of woeste mannen. 36 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 37

7 foto restauratrice twee bibliotheken, één tentoonstelling Het Handschriftenkabinet is een van de erfgoedverzamelingen van de Koninklijke Bibliotheek van België. De oorspronkelijke kern van de collectie bestaat uit een belangrijk deel van de oude librije van de Bourgondische hertogen. Vandaag bewaart het Handschriftenkabinet nog steeds 270 codices uit de oorsponkelijke Bourgondische bibliotheek. Dankzij allerhande aankopen en schenkingen kon het Handschriftenkabinet zijn verzamelingen uitbreiden. In 1837 verwierf de Belgische Staat de bibliotheek van bibliofiel Karel van Hulthem ( ). Deze bibliotheek telde ongeveer handschriften waarvan sommige van essentieel belang zijn voor de studie van de Nederlandstalige middeleeuwse literatuur. Tussen 1839 en 1953 verwierf het Handschriftenkabinet circa volumes: middeleeuwse werken, maar ook archiefdocumenten uit de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw en een groot aantal teksten en autografen van Belgische schrijvers en kunstenaars. Sinds de jaren 1960 zijn er jaarlijks nieuwe aanwinsten, zowel op literair als op historisch vlak. In totaal bewaart het Handschriftenkabinet bijna handschriften waarvan middeleeuwse codices. In het kader van Belgica, de digitale bibliotheek van de Koninklijke Bibliotheek, zijn vele kostbare handschriften gedigitaliseerd zodat iedereen ze kan raadplegen en onderzoeken. De digitale en wetenschappelijk betrouwbare informatie draagt bovendien bij tot de optimale conservatie van de rijke verzamelingen van de Koninklijke Bibliotheek. Het Handschriftendepartement van de Bibliothèque nationale de France is een van de veertien departementen binnen de Franse landsbibliotheek. De afdeling bewaart encyclopedische verzamelingen: Oud-Franse heldendichten, Arthurromans, romaanse talen, oosterse literatuur, oosterse en westerse godsdiensten, oude geschiedenis, geschiedenis van de wetenschappen en literaire handschriften. De verzamelingen zijn ingedeeld in fondsen, volgens hun taal of hun inhoud. Ze omvatten een zeer groot aantal oude of unieke kopieën, versierde en verluchte handschriften en documenten in alle vormen en op alle dragers (houtsneden, prenten). De verluchte handschriften van de oude Zuidelijke Nederlanden zijn er goed vertegenwoordigd. Zo vormen de handschriften van Lodewijk van Gruuthuse sinds het einde van de vijftiende eeuw een van de historische kernen van de koninklijke bibliotheek. De Bibliothèque de l Arsenal, ook een gespecialiseerd departement van de Bibliothèque nationale de France, bewaart eveneens rijke verzamelingen die de collecties van het departement Handschriften aanvullen. Het departement streeft er naar om de persoonlijke archieven van Franse schrijvers bijeen te brengen, te klasseren en ter beschikking te stellen van het publiek. In samenwerking met andere instellingen realiseert het digitaliseringsprojecten van handschriften, zoals: Optima (handschriften van Flaubert, Proust, Paul Valéry met het Institut des textes et manuscrits modernes), Roman de la Rose (met de John Hopkins University in Baltimore), Europeana Regia (digitaliseren van middeleeuwse koninklijke verzamelingen, een project waar ook de Koninklijke Bibliotheek van België aan deelneemt). Conservatie en restauratie van handschriften Om haar prestigieuze en wereldwijd vermaarde erfgoedverzameling (meer dan volumes waarvan bijna middeleeuwse handschriften) onder optimale omstandigheden te bewaren, beschikt de Handschriftenafdeling over een bijzondere infrastructuur: brandwerende koffers, een systeem voor het meten van de temperatuur, de lichtsterkte en de luchtvochtigheid, een op maat gemaakte doos in neutrale en zuurvrije materialen voor elk kostbaar werk enzovoort. Naast deze noodzakelijke bewaringsmaatregelen restaureert de Handschriftenafdeling elk jaar tientallen codices waarvan de staat van bewaring een ingreep noodzakelijk maakt. Die restauraties worden intern of in samenwerking met gespecialiseerde ateliers (Gent en Brussel) uitgevoerd. Ze laten toe de gevolgen van de tand des tijds (gebroken boekbanden, gescheurd perkament of papier, problemen met de verflagen of de indringing van microorganismen enzovoort) te verhelpen en, meer algemeen, de fysieke evolutie van de werken op de voet te volgen. Het Handschriftenkabinet onderzoekt de codices regelmatig aan de hand van wetenschappelijke methoden. Zo laten analyses met behulp van een binoculaire microscoop toe om de voorbereidende tekening te onderzoeken, de wijzigingen die de verluchters aan hun composities hebben aangebracht of, vanuit een strikt technische invalshoek, de lacunes of wijzigingen van materialen of kleuren te evalueren die met het blote oog niet zichtbaar zijn. Er worden ook andere niet-invasieve analyses uitgevoerd in het kader van een partnerschap met sommige federale wetenschappelijke of universitaire instellingen: onderzoek van de inkten of de chemische samenstellingen van de pigmenten die in het verleden werden gebruikt (infraroodreflectografie, radiografie, spectrometrie door XRF ). Stroomafwaarts voert de Handschriftenafdeling, met behulp van haar eigen materieel (scanner en digitale camera), een beleid van archivering en digitalisering van haar kostbare boeken om ze voor een heel ruim publiek toegankelijk te maken. 38 Vlaamse miniaturen Vlaamse miniaturen 39

8 Praktisch Tentoonstelling Vlaamse miniaturen in Brussel auteurs Van 30 september tot 30 december 2011 Koninklijke Bibliotheek van België Keizerslaan Brussel openingsuren Open op ma, di, do, vrij en zat van 9 tot 17 uur Open op woe van 9 tot 20 uur Gesloten op zon- en feestdagen en op 26 december 2011 toegangsprijs (ticketing via of ter plaatse) 7 euro individuele bezoekers 5 euro studenten, leerkrachten, 60-plussers en groepen van meer dan 10 personen 3 euro -18j Gratis -12j rondleidingen 50 euro/gids (max. 20 pers) + 5 euro/pers. Reservaties: educdien@kbr.be of +32-(0) schoolgroepen 30 euro/gids (max. 20 lln) + 3 euro/lln. Reservaties: educdien@kbr.be of +32-(0) bereikbaarheid Trein: Centraal Station Brussel Metro: lijnen 1 en 5 (halte Centraal Station Brussel) Tram: lijnen 92 en 94 (halte Koningsplein) Bus: lijnen 29, 38, 63, 66, 71, 65 en 86 (halte Centraal Station Brussel) Lijnen 27, 95,38 en 71 (halte Sint-Jansplein) inlichtingen Tel. +32-(0) miniatures@kbr.be Tentoonstelling Vlaamse miniaturen in Parijs goddelijke klanken in M Leuven M-Museum Leuven liber floridus (1121), de wereld in een boek stam, Gent Vlaamse miniaturen