Vlaanderen is erfgoed

Transcriptie

1 Onderzoeksproject onroerend erfgoed en toegankelijkheid Theoretisch omkadering Rudy De Graef Het totaalplaatje In erfgoedmiddens slaat de term toegankelijkheid meestal op de toegankelijkheid van daken, goten, zolders, met onder meer ladderhaken en zolderbruggen in functie van onderhoud en instandhouding. In dit onderzoek gaat toegankelijkheid echter over het zoveel mogelijk toegankelijk maken van monumentale gebouwen, parken en landschappen en archeologische sites voor een ruim publiek. Toegankelijk erfgoed dus, zowel voor een doorsnee bevolking als voor personen met een fysieke, visuele, auditieve of cognitieve handicap en voor oudere bezoekers die vaak minder mobiel zijn. Onroerend erfgoed vertegenwoordigt een stuk van onze culturele identiteit en moet daarom vaak beschermd of bewaard worden. We kunnen dat erfgoed wel als onvervangbaar beschouwen maar af en toe heeft het aanpassingen nodig om te kunnen overleven. Het voortbestaan ervan hangt vaak samen met de mogelijkheid om het verder te gebruiken, puur als getuige van de eigen geschiedenis of met een andere functie. Het gegeven dat bijvoorbeeld gebouwen gedurende hun bestaan verschillende functies herbergden of vormen aannamen en daardoor steeds opnieuw konden gebruikt worden, is wellicht de reden dat ze bewaard zijn gebleven. Veranderingen aan de gebouwen, bijvoorbeeld om de toegankelijkheid te verbeteren, kunnen bijdragen aan het verdere gebruik ervan. We kunnen stellen dat de normen die gelden voor de toegankelijkheid van openbare gebouwen en het openbare Vlaanderen domein ook toepasbaar zijn voor onroerend erfgoed, al vallen ze soms minder gemakkelijk uit te voeren. Een integraal toegankelijk toilet (een toilet dat voldoet aan de toegankelijkheidsnormen en dat voor iedereen bruikbaar is) in een monument is dus in principe even groot als in eender welk ander gebouw. De vraag stelt zich eerder of de strikte toegankelijkheidsnormen realiseerbaar zijn in de relatief moeilijke omstandigheden die een bestaand gebouw of site opleveren. Wil men constructies toevoegen, dan gaat men het best uit van een maximale en integrale toegankelijkheid. Wanneer het gaat over aanpassingen aan een bestaande toestand, zal men soms afwijkingen op deze normen moeten aanvaarden. Belangrijk is deze afwijkingen weloverwogen te bepalen in overleg met toegankelijkheidsdeskundigen. Zij kunnen nagaan welke afwijkingen acceptabel zijn of vanuit hun expertise creatieve oplossingen initiëren. Onroerend erfgoed integraal toegankelijk maken is onmogelijk, streven naar een zo groot mogelijke toegankelijkheid is dat niet. Problematiek Er zijn drie onderliggende redenen die maken dat de toegankelijkheid ook voor onroerend erfgoed, zowel gebouwen als landschappen als archeologische sites, in toenemende mate van belang is.

2 In eerste instantie heeft onze veranderende maatschappij stilaan veel meer aandacht voor de noden van minder mobiele personen. Een toegankelijke omgeving is een belangrijke voorwaarde om participatie aan alle aspecten van het leven voor iedereen te garanderen. De evolutie naar een inclusieve samenleving gecombineerd met dit uitgangspunt, leidde de voorbije jaren tot meer aandacht voor integrale toegankelijkheid. In tweede instantie blijkt het aantal minder mobiele personen te groeien, onder meer door de steeds groter wordende groep ouderen, waarvan sommigen minder mobiel zijn. Deze actieve senioren hebben meer vrije tijd te besteden, tijd die vaak gebruikt wordt voor recreatieve doeleinden. In derde instantie is er het verhaal van de Universal design. Men streeft naar een maatschappij waarin alle functies ontworpen zijn voor de grootst mogelijke verscheidenheid van mensen: het gaat bijvoorbeeld over mensen met een handicap of ouderen, maar ook ouders met kinderwagens, kleine mensen, enz. Hierdoor wordt de groep potentiële belanghebbenden steeds groter en is er logischerwijze ook meer aandacht voor. Dit zowel vanuit de politieke wereld, maar bijvoorbeeld ook bij de ontwerpers. Toegankelijkheid had vroeger vaak eerder een negatieve bijklank, zelfs in het architectuuronderwijs was er weinig aandacht voor. De laatste jaren evolueert dit, samen met de groeiende aandacht voor Universal design. De drie hoger genoemde redenen speelden in vroegere tijden uiteraard veel minder. Bij de conceptie of de ontwikkeling van onroerend erfgoed, werd meestal een lager comfortniveau dan het hedendaagse nagestreefd en was er geen uitdrukkelijke aandacht voor de problematiek van de toegankelijkheid. We stellen vandaag vast dat onroerend erfgoed vaker een publieke functie krijgt. Oude kastelen transformeren bijvoorbeeld in hotels, oranjerieën worden restaurants. Als een lokaal bestuur vraagt of een oude pastorie of een oud gemeentehuis, met talloze niveauverschillen, niet een uitstekende bibliotheek zou kunnen worden, dan gaat er bij de erfgoedconsulenten quasi meteen een alarmbelletje af. In zeker opzicht is dat goed, want het is deels ook een toegankelijkheidsalarm. Het is immers zo dat voor veel erfgoed alleen nog een toekomst weggelegd is wanneer men de functie ervan wijzigt en het openbare karakter ervan vergroot. Toch wil dat niet zeggen dat alle wijzigingen mogelijk zijn. Het is bijvoorbeeld niet evident om een voormalige kunstenaarswoning tot een museum over die kunstenaar om te bouwen. Wat ooit als woning werd gecreëerd, en dus een beperkte draagkracht heeft, laat niet zomaar busladingen toeristen toe, terwijl dat misschien net de enige overlevingskans van dat gebouw is. Er moet dan gezocht worden naar mogelijke oplossingen om de nieuwe functie te verzoenen met de draagkracht van het monument. Een goed voorbeeld hiervan is de voormalige woning en atelier van architect Renaat Braem in Deurne: bezoekers worden er slechts met mondjesmaat toegelaten. Willen we onroerend erfgoed een meer openbaar karakter geven, dan is toegankelijkheid een belangrijk aspect, net omdat er aan die openbaarheid allerlei toegankelijkheidseisen verbonden zijn. Wanneer een gemeente een bepaalde (her)bestemming voor een monument in gedachten heeft, dan heeft die gemeente of haar architect meestal al nagedacht over brandbeveiliging, warmte-isolatie, restauratieopties,

3 Veel van die bouwaspecten zijn onderworpen aan allerlei verplichte adviezen en toelatingen. Bij het maken van de synthese blijft het aspect toegankelijkheid vaak onderbelicht, terwijl het een belangrijk onderdeel vormt. Naast het feit dat toegankelijkheid slechts één aspect is in de omgang met bestaande gebouwen, is het zeker één van de meest ondergewaardeerde elementen in de zorg voor historisch waardevolle gebouwen, landschappen en sites. Het automatisme om hierover na te denken is op dit moment ook eerder beperkt. Aanpak Beleidsmakers, ontwerpers en erfgoedconsulenten moeten in de omgang met onroerend erfgoed met veel zaken rekening houden en komen dus vaak voor moeilijke keuzes te staan. Het is belangrijk dat zij daartoe over de nodige knowhow beschikken. Bij vele restauraties wordt pas laat vastgesteld dat men toch niet voldoet aan al die hoge eisen. Dan is het, achteraf, nog veel moeilijker om, met respect voor het erfgoed, de zaken recht te zetten. De toegankelijkheidsingrepen die op het einde van een restauratieproject worden uitgevoerd, zijn daarbij vaak duur en niet geïntegreerd. In deze publicatie bieden we geen standaardoplossingen aan, maar eerder een referentiekader dat kan dienen om de vereisten van onroerend erfgoed en de noden van de gebruikers qua toegankelijkheid op een systematische wijze, vertrekkend van de ketting van toegankelijkheid, te benaderen. Het spreekt voor zich dat dezelfde strategie ook kan dienen voor niet beschermde gebouwen, landschappen en sites. Op het eerste gezicht lijkt, zoals dat wel vaker gaat in de toegankelijkheid, de aandacht alleen uit te gaan naar de fysieke toegankelijkheid, en dan meer bepaald de toegankelijkheid voor rolstoelgebruikers. Het is duidelijk dat dit de meeste problemen zal opleveren bij het eventuele aanpassen van het erfgoed. Maar dat wil niet zeggen dat andere toegankelijkheidskwesties zoals toegankelijkheid voor bezoekers met een sensoriële of cognitieve beperking of de toegankelijkheid van communicatie niet kunnen aangepakt worden. Internationale context Artikel 11 van de Conventie van Granada, dit is de Overeenkomst betreffende het behoud van het architectonische erfgoed van Europa, daterend van 3 oktober 1985 en door België op 28 oktober 2004 geratificeerd, vermeldt: Rekening houdend met de architectonische en historische aard van het erfgoed, verplicht iedere Partij zich tot het bevorderen van het gebruik van de beschermde goederen, rekening houdend met de behoeften van het hedendaagse leven en het zodanig aanpassen van oude gebouwen dat die voor nieuwe doeleinden kunnen worden gebruikt. In artikel 12 stelt men dat Erkennend dat het van belang is dat het publiek in staat wordt gesteld beschermde goederen te bezoeken, verplicht iedere Partij zich ertoe alle maatregelen te nemen opdat de gevolgen van dit openstellen voor het publiek, in het bijzonder de nodige voorzieningen voor het toegankelijk maken, geen aantasting betekenen voor de architectonische en historische aard van deze goederen en omgeving.

4 Deze artikelen verplichten de ondertekenaars tot het aanpassen van beschermde goederen aan de behoeften van het hedendaagse leven zonder echter de architecturale en historische aard van deze goederen en hun omgeving aan te tasten. Alle aanpassingen aan historische gebouwen moeten altijd nauwgezet overwogen worden in functie van het voortbestaan van wat het erfgoed in eerste instantie is, namelijk een drager van historisch waardevolle informatie en een drager van verschillende waarden. Deze kennis en deze waarden schuilen in diverse elementen. Dit gaat van de stedenbouwkundige opmaak, de omgevingsaanleg en de algemene layout van het architectuurplan en de ondergrond die archeologische informatie kan bevatten, tot kenmerkende bouwelementen, bouwwijze en materiaalgebruik. Het gaat ook over minder tastbare zaken zoals de historische en esthetische waarde die er in besloten zijn. Het aspect intellectuele toegang of anders gezegd de problematiek rond de interpretatie van de verschillende betekenissen die onroerend erfgoed draagt, verdient het ook nader onderzocht te worden. De Conventie van Valletta (Verdrag van Malta) van 16 januari 1992, de Europese Overeenkomst inzake het behoud van het archeologisch erfgoed, door België in 2002 ondertekend, verwijst ook expliciet naar publieke toegankelijkheid. Artikel 5, punt 5 vermeldt te waarborgen dat de openstelling van archeologische vindplaatsen voor het publiek, met name de nodige voorzieningen voor het opvangen van grote aantallen bezoekers, het archeologische en wetenschappelijke karakter van die plaatsen en hun omgeving niet aantast. Dit is een eerste verwijzing naar de toegankelijkheid voor minder mobiele personen. Artikel 9, handelend over de bewustmaking van het publiek, stelt onder punt 2 de toegang van het publiek tot belangrijke bestanddelen van het archeologisch erfgoed, met name vindplaatsen, te bevorderen en het tentoonstellen aan het publiek van geselecteerde archeologische voorwerpen te stimuleren. In de Europese Landschapsconventie, beter gekend als de Conventie van Firenze, van 20 oktober 2000 en door België op 28 oktober 2004 geratificeerd, wordt enkel gesproken over de wil tegemoet te komen aan de wens van de bevolking om te kunnen genieten van kwaliteitsvolle landschappen en een actieve rol te spelen in de verandering ervan. Hier vinden we dus weinig aanknopingspunten wat toegankelijkheid betreft, al wordt er wel verwezen naar de Conventies van Valetta en Granada en dus impliciet ook naar de toegankelijkheid ervan. Lokale regelgeving In Vlaanderen is het Onroerenderfgoeddecreet van toepassing voor de wetgeving rond onroerend erfgoed. Onroerend erfgoed is een ruim begrip. Het slaat op archeologische sites, monumenten, cultuurhistorische landschappen en stads-en dorpsgezichten. Alle hebben ze hun eigen erfgoedkenmerken en waarden. In dit Vlaamse Onroerenderfgoeddecreet en het er bij horend Onroerenderfgoedbesluit (OEB) die vanaf

5 1 januari 2015 van kracht zijn, is er ook aandacht voor ontsluitingswerkzaamheden, die gericht zijn op de verbeterde inhoudelijke of fysieke ontsluiting van open erfgoed. Open erfgoed is een beschermd goed, een erfgoedlandschap, of een deel ervan dat een opzichzelfstaand geheel vormt, dat op regelmatige basis opengesteld wordt met het doel op een actieve en sprekende manier inzicht te geven in de erfgoedwaarde van het goed, in overeenstemming met de door de minister vastgestelde richtlijnen van publieksgerichte erfgoedontsluiting en dat uitdrukkelijk als dusdanig erkend is in de beslissing waarbij het beheersplan werd goedgekeurd; Een beheersplan wordt daarbij opgemaakt om een betekenisvolle meerwaarde voor het onroerend erfgoed of het erfgoedlandschap of voor een deel ervan dat een opzichzelfstaand geheel vormt, te beogen. Deze richtlijnen voor publieksgerichte erfgoedontsluiting zijn momenteel in voorbereiding. Het projectteam beveelt aan om daarin duidelijke richtlijnen op te nemen over de fysieke toegankelijkheid van de site en een mogelijk advies in te winnen bij een door de Vlaamse Regering erkend toegankelijkheidsbureau. De Vlaamse Regering voorziet (OEB art ,4 ) dat voor open erfgoed waarvoor een goedgekeurd beheersplan is opgemaakt, een extra premie voor de ontsluitingswerkzaamheden kan worden aangevraagd. Deze bijkomende erfgoedpremie van 20 % kan worden toegekend voor beheersmaatregelen, werkzaamheden of diensten gericht op een verbeterde inhoudelijke of fysieke ontsluiting van het goed, op voorwaarde dat ze ook bijdragen aan het behoud of de herwaardering van erfgoedkenmerken en -elementen. (OEB art , 3 ) De Vlaamse Overheid kent ook onderzoekspremies toe. Dit voor de opmaak van een beheersplan, of bijvoorbeeld voor een bestemmings- en herbestemmingsonderzoek (zie OEB art en ). Een onderzoekspremie bedraagt 80% van de aanvaarde kostenraming (excl. btw), met een maximum van euro. Als de premienemer de btw niet kan recupereren, wordt deze ook gefinancierd (OEB art en ). In deze onderzoeken kan het onderzoek naar een verbeterde integrale toegankelijkheid ook opgenomen worden. Met deze richtlijnen en premies, wil de Vlaamse overheid een optimale en geïntegreerde toegankelijkheid in het beschermde onroerend erfgoed stimuleren. In het besluit van de Vlaamse Regering van 5 juni 2009 tot vaststelling van een gewestelijke stedenbouwkundige verordening inzake toegankelijkheid is de specifieke wetgeving te vinden over de toegankelijkheidsnormeringen. Momenteel is er een uitzonderingbepaling voor het beschermd erfgoed opgenomen in deze verordening. Dit niet verplicht toepassen van de toegankelijkheidsnormen zou moeten evolueren naar een optimale integratie (rekening houdend met de erfgoedwaarde) van de (geïnterpreteerde) toegankelijkheidsnormen. Het projectteam formuleerde in kader van het onderzoek daarom hiervoor ook enkele aanbevelingen.

6 Een mogelijke methode om met toegankelijkheid om te gaan Enerzijds ontwikkelen we een toegankelijkheidsstrategie: een soort referentiekader dat men telkens opnieuw kan gebruiken, voorgesteld aan de hand van een restauratiedossier voor een monument. Anderzijds geven we enkele mogelijke benaderingen weer die bruikbaar zijn om oplossingen voor toegankelijkheidsproblemen te bedenken. Deze benaderingen werken we uit als ontwerpen van een toegang, gebaseerd op de voorbeelden van English Heritage. Stramien voor de integratie van toegankelijkheid in een erfgoeddossier. Een toegankelijkheidsstrategie voor onroerend erfgoed valt niet in het ijle te ontwikkelen, maar moet worden geïntegreerd in de gangbare methodes. Nemen we als voorbeeld de ideale restauratie van een monument, dan treffen we volgende min of meer chronologische stappen aan. Ten eerste stelt men een bouwhistorische nota op. Men doet onderzoek naar de historische betekenis van het gebouw en formuleert antwoorden op twee belangrijke vragen: wat is waardevol als betekenisdrager en wat dient gespaard te worden zodat de historische betekenis van het monument optimaal behouden blijft? Hierop volgt doorgaans een diagnosenota. Dit is in feite een onderzoek naar de bouwfysische en technische toestand van het gebouw, waarbij men ook kijkt naar wat nodig gerestaureerd moet worden en wat aangepast of vervangen moet worden. Samen met de inventaris en de opmetingsplannen geeft de diagnosenota een volledige beeld van de bestaande toestand. Ten derde stelt men een bestemmingsnota en een bestemmingsplan op, die samen de huidige en/of toekomstige (her)bestemming van het monument omschrijven. Ze streven een zo groot mogelijk respect na voor de culturele en de typologische waarden van het monument en maken een eindbalans op van de minen meerwaarden die een mogelijk nieuwe bestemming of een aanpassing meebrengen voor het monument. Dit plan baseert zich op het onderzoek naar de draagkracht van het gebouw, wat zowel de financiële mogelijkheden als de bestaande of de eventuele nieuwe functie inhoudt. Deze bestaande maar eventueel aan hedendaagse normen aangepaste functie of de nieuwe functie kan immers vereisen dat bepaalde aanpassingen gebeuren, bijvoorbeeld op het gebied van de informatica, de brandveiligheid, verwarming en ventilatie (HVAC) en ook de toegankelijkheid. Bij de opmaak van het bestemmingsplan kan de restauratiearchitect wellicht het best een zicht op de toegankelijkheid van het monument krijgen door de opmaak van een toegankelijkheidsrapport in samenwerking met een toegankelijkheidsadviseur. In dit rapport komen onder andere geplande circulatiepatronen van aan de straat tot in en rond het gebouw of de site aan bod, net als evacuatiepatronen, de locatie van bepaalde diensten (sanitair, ontvangst, specifieke functies) en het uitrustingsniveau van het gebouw. Elke schakel in de keten van toegankelijkheid verdient daarbij de nodige

7 aandacht. Als één van de schakels in een gebouw of omgeving niet toegankelijk is, kan de keten van toegankelijkheid onderbroken zijn. Zo krijgt men een zicht op de haalbaarheid van de al dan niet nieuwe bestemming van het monument. Op basis van deze drie delen van het restauratiedossier kan men alle mogelijkheden tegenover elkaar afwegen en bepalen wat de restauratieopties zijn. Hieruit kan een globale aanpak resulteren die uiteindelijk leidt tot de opmaak van een ontwerp met een aantal geplande ingrepen. Het hier gepresenteerde stramien is eigenlijk gewoon een logische gang van zaken om onrealistische verwachtingen tijdig de kop in te drukken. Dit betekent ook dat men redelijk of realistisch moet zijn. Het gaat hier immers niet om nieuwe projecten maar om oude gebouwen en landschappen en andere historische sites, waarbij men waarschijnlijk compromissen zal moeten zoeken. Een degelijke toegankelijkheidsstrategie ontwikkelen zou de opdracht moeten zijn van iedereen die onroerend erfgoed beheert. Een daaraan gekoppeld managementplan, te gebruiken na de restauratie, is dan ook onontbeerlijk. Als er een beheersplan is opgemaakt, is de opname van deze strategie in het beheersplan evident. Toegankelijkheid en monumentale elementen Een theoretisch voorbeeld over een specifieke ontwerpopdracht, namelijk het ontwerpen van een toegang, geeft aan op welke manier we dit probleem kunnen benaderen. Het hoofddoel is om een permanente toegang te ontwerpen die voor iedereen bruikbaar is en waarvan de kostprijs in verhouding staat tot de voordelen en waarvan de noodzaak de toekomst van het gebouw niet schaadt. Bij het ontwerp wordt men geconfronteerd met een bestaande toestand die fysieke elementen kan bevatten die de toegankelijkheid belemmeren. Daarbij moet men rekening houden met alle aanwezige onderdelen, zowel met de omgevingselementen (zoals toegangswegen, het parkeerterrein en in- en uitgangen); als met de architecturale onderdelen voortkomende uit het ontwerp en de constructie van het monument (meubilering en afwerkingen, detailleringen en uitrustingen). Bij het beschouwen van zulke fysieke elementen kunnen we vier opties onderlijnen, in afnemende volgorde van impact. Ten eerste is er de verwijdering van het fysieke element om de toegankelijkheid te verbeteren. Dit kan enkel een oplossing zijn wanneer volgende criteria in acht genomen worden: de historische betekenis van het gebouw komt niet in het gedrang, het betreft geen beeldbepalende elementen die onaangeroerd dienen te blijven en de constructieve impact. Eén van de elementen waarmee we rekening moeten houden is de bestaande architecturale toestand. Een historisch gebouw kan bepaalde stijlkenmerken en stijlcombinaties vertonen en onderdelen of de totaliteit van de gevel en de achterliggende constructie kunnen een bepaalde betekenis hebben. Als we iets verwijderen of wijzigen, moeten we opletten dat de gebruikte regels of de aanwezige samenhang niet of slechts in beperkte mate gebroken worden. Het spreekt voor zich dat het verwijderen van bijvoorbeeld een beeldbepalende art nouveau poort in een beschermd gebouw om er een andere, meer toegankelijke poort in te plaatsen, uitgesloten is. Een drempeltje verwijderen in

8 een toegangspad kan echter al veel problemen oplossen, zonder dat daardoor één van de eerder genoemde kwaliteiten van het erfgoed in het gedrang komt. Ten tweede is er de aanpassing van het fysieke element. Ook dit kan alleen wanneer men met een aantal van de eerder vernoemde criteria rekening houdt: de historische betekenis van het gebouw en de constructieve impact komen niet in het gedrang. Er komt echter nog een element bij kijken, dat van de omkeerbaarheid. Zonder de historische waarde van het gebouw naar beneden te halen, is het soms mogelijk om kleine aanpassingen te doen. Om bij het voorbeeld van de poort te blijven, als ze te zwaar is om te worden opengeduwd, kan automatisatie van de poort een oplossing zijn. Ten derde kan men opteren om een waardig alternatief aan te bieden. Weliswaar lettend op de geest van het gebouw. Het is bijvoorbeeld niet altijd even logisch om langs een dienstingang binnen te gaan. Zo zou je bijvoorbeeld de ervaring missen een monument te betreden langs de barokke voortuin of cour d honneur, dat oorspronkelijk met een open voorplein werd ontworpen als ontvangstruimte en avant-scène voor de residentie, waarna men via een weg die in de as van de voortuin, het gebouw en de achtertuin ligt, het hele parcours kan afleggen. Een groot deel van de belevingswaarde gaat verloren als je deze tuin ergens halverwege aan de zijkant binnengaat. We streven er naar dat iedereen op een gelijkwaardige en zelfstandige manier toegang krijgt tot een site. We vermijden bijvoorbeeld dat alleen rolstoelgebruikers langs de dienstingang het monument binnen kunnen. Ten vierde kan men de dienst op een andere manier verlenen. Zo kan men opteren voor een nieuwe locatie van publieke diensten door bijvoorbeeld de ontvangstbalie van een hoger niveau naar een gelijkvloers, toegankelijk niveau te verplaatsen. Hierdoor vermijdt men obstakels, die men niet meer hoeft te verwijderen of aanpassen en moet men geen alternatieve route creëren. Een andere mogelijkheid is met speciale technieken een evocatie te creëren van het te bezoeken monument. Bruikbare technieken hiervoor zijn onder andere prints, computertechnologie en schaalmodellen. Zo kan men bijvoorbeeld een niet toegankelijk te maken site met virtuele realiteit toegankelijk maken in een nabijgelegen bezoekerscentrum. Dit soort alternatieven mag nooit het vertrekpunt vormen van de aanpak van een dossier. Ze mogen alleen aan bod komen nadat alle andere mogelijkheden werden onderzocht. Het spreekt vanzelf dat al deze opties in overleg met deskundigen gebeuren. Men kan ze hiërarchisch beschouwen vanuit het standpunt van de toegankelijkheidsproblematiek, maar men weegt vanuit het oogpunt van de monumentenzorg geval per geval af om zo tot de beste, al dan niet gecombineerde oplossing te komen. Kort gezegd zijn de te overwegen opties voor verschillende ontwerpvraagstukken steeds dezelfde, namelijk: verwijderen, aanpassen, vermijden via een omweg of substitutie en dit telkens op basis van overwegingen met betrekking tot de erfgoedzorg. Landschappen en archeologische sites Alle bovenstaande strategieën en criteria gelden zowel voor gebouwd erfgoed als voor landschappen en

9 archeologische sites. Verder zijn er bij landschappen en sites nog wat bijkomende elementen te onderzoeken, zoals de bereikbaarheid en de toegang tot het domein. Kan iedereen de normale route doorheen het domein nemen of hebben de bestaande paden eerst aanpassingen nodig? Is er een alternatieve route om de belangrijkste plaatsen van het domein te bezoeken en de belangrijkste uitzichten te aanschouwen? Zijn er bepaalde ontoegankelijke zones waarvoor alternatieve media ingezet kunnen worden om dit gedeelte toch te ontsluiten? Zijn er alternatieve belevingsmogelijkheden voor bezoekers die één of meer zintuigen niet kunnen gebruiken? Is er voldoende signalisatie, is er voldoende personeel en zijn er voldoende rustplaatsen? Conclusie Zowel nationaal als internationaal blijkt dat er een groeiende aandacht is voor de toegankelijkheid van onroerend erfgoed. Onroerend erfgoed heeft baat bij de realisatie van een zo ruim mogelijk geïnterpreteerde en integrale toegankelijkheid, zowel fysiek als op vlak van beleving en ervaring. Deze toegankelijkheid kan op verschillende manieren gerealiseerd worden, zowel fysiek als virtueel, maar moet steeds rekening houden met de erfgoedwaarden. Wat zijn nu de kernwaarden die een geslaagde ingreep mogelijk maken? De ontwerper moet toegankelijkheid vroeg in het restauratieproject opnemen als één van de belangrijke elementen en hierbij zal hij of zij de volledige keten van toegankelijkheid bewaken. Aan de basis van het ontwerpproces ligt immers een grondige analyse en kennis van onder andere het beschermde erfgoed (bouwhistorisch en bouwtechnisch), het huidige en toekomstige gebruik en de nodige toegankelijkheidsingrepen (zowel fysiek als virtueel). Daarnaast is een intensieve samenwerking en overleg doorheen het volledige restauratieproject essentieel, met o.a. de erfgoedconsulent en een specialist toegankelijkheid. Door een goede kennis van de richtlijnen, gekoppeld aan dossierervaring en expertise, kan er samen met de ontwerper naar creatieve geïntegreerde oplossingen worden gezocht. Oplossingen op maat van het monument, zijn toegekende functies en de diversiteit van het publiek. Daarbij is het soms nodig om de toegankelijkheidsnormering te interpreteren om rekening te kunnen houden met de draagkracht en de erfgoedwaarde van het monument. Toegankelijkheid dient systematisch benaderd te worden waarbij het zoeken naar een gedragen synthese van de verschillende invalshoeken en de toepasbaarheid van de normen een uitdaging vormt in het ontwerp- en bouwproces. Er bestaat niet zoiets als een handleiding die op alle toegankelijkheidsproblemen in de erfgoedzorg een antwoord kan geven, maar er zijn voldoende voorbeelden van good practice.

10 Bibliografie: English Heritage, Easy access to historic buildings, 2012 English Heritage, Easy access to historical landscapes, 2013 VAN DEN BOSSCHE H., Onroerend erfgoed en toegankelijkheid, VIOE-Handleiding, nr. 3, Brussel, (postkaarten met cases Erfgoed voor iedereen (2012)) Agentschap Onroerend Erfgoed Tel Enter vzw (Vlaams expertisecentrum Toegankelijkheid) Tel Adviesbureau Toegankelijke Omgeving vzw (ATO) Tel (Oost-Vlaanderen) Centrum voor Toegankelijkheid (CTPA) Tel (Antwerpen) Toegankelijkheidsbureau vzw Tel (Limburg) Tel (Vlaams-Brabant) Tel (Brussel) Westkans vzw Tel (West-Vlaanderen) Gelijke Kansen in Vlaanderen Vlaamse Overheid Boudewijnlaan Brussel Tel