206 De doelstellingen zoals die respectievelijk in de PKB I en de PKB II zijn geformuleerd.

Transcriptie

1 Hoofdstuk 19 Doel- of waarderationeel? 19.1 Doelrationeel handelen in het Waddenoverleg? De vooronderstelling bij het onderzoek naar het Waddenoverleg was dat het geïnstitutionaliseerde politiek-bestuurlijk overleg wordt gekenmerkt door formele rationaliteit en dat als gevolg daarvan het doelrationeel handelen van de deelnemers aan het overleg de meest voorkomende vorm van handelen is. Die vooronderstelling lag voor de hand. Het Coördinatiecollege Waddengebied is opgericht om er voor te zorgen dat de drie overheidslagen die elk met het Waddenzeegebied te maken hebben, hun beleid op elkaar afstemmen en gezamenlijk uitvoering geven aan het vastgestelde politieke doel de bescherming, het behoud en waar nodig het herstel van de Waddenzee als natuurgebied en duurzame bescherming en ontwikkeling van de Waddenzee als natuurgebied. 206 Dat het rolgebonden handelen van de deelnemers aan het overleg doelrationeel zal zijn, ligt dan voor de hand: het doel is gegeven en het handelen is gericht op de meest geschikte middelen om het doel te verwezenlijken. Een kanttekening is daarbij geplaatst. De bestuurders die deelnemen aan het overleg zijn politici die verbonden zijn aan en geselecteerd door politieke partijen. In hun partij-politieke rol dienen zij de waarden van hun partij uit te dragen. De uiteindelijke hypothese luidt daarom: wordt het streven om doelrationeel te handelen belemmerd door het streven om waarderationeel te handelen? Het raster van rationaliteit, dat vervolgens op het onderzoeksmateriaal werd gelegd, bestond uit vijf vragen die een indicatie moeten geven van de mate van doelrationeel handelen dan wel waarderationeel handelen. Ze worden hieronder behandeld. 1 Is de afstemming van het beleid een belangrijk onderdeel van het overleg? De agenda s van het CCW- en RCW-overleg 207 van 1987 tot en met 1993 laten zien dat het overgrote aandeel van de agendapunten over afstemming van het beleid gaan, van gemeentelijke bestemmingsplannen met betrekking tot de Waddenzee tot en met voorstellen voor de implementatie van internationale afspraken. Uit het onderzoek is gebleken, bij het beoordelingscriterium doelmatigheid, dat veel van de overlegtijd niet in de behandeling van deze beleidsmatige agendapunten zit maar dat veel zaken ter plekke worden opgevoerd en bij de mededelingen en de rondvraag worden besproken. De vraag kan niet met een duidelijk ja of nee worden beantwoord. Op papier is de afstemming van het beleid in ieder geval een belangrijk onderdeel van het overleg. In de praktijk blijkt de afstemming van het beleid niet de meeste tijd op te eisen. 2 Komen de positieve of negatieve resultaten van afstemming en coördinatie regelmatig aan 206 De doelstellingen zoals die respectievelijk in de PKB I en de PKB II zijn geformuleerd. 207 Zie bijlage

2 de orde? Uit de agenda s is niet op te maken of er controle is op gemaakte afspraken, de resultaten en eventuele bijstellingen van het beleid. Er is geen vast agendapunt waarin de resultaten van de coördinatie aan de orde worden gesteld. In het onderzoek werd geconcludeerd, ook bij het punt doelmatigheid, dat er geen reden is om aan te nemen dat gemaakte afspraken niet zouden worden bewaakt. Dat gebeurt evenwel niet in het formele kader van het CCW-overleg, zo blijkt uit de agendering. De vraag moet dus negatief worden beantwoord. 3 Wordt er regelmatig gesproken over de inzet van mogelijke andere middelen of procedures voor een betere afstemming? Uit het onderzoek blijkt, vooral in de casus inspectie en beheer, dat er inderdaad veel gesproken wordt over de inzet van andere middelen in de vorm van een andere bevoegdhedenverdeling tussen vooral de rijksoverheid en de provinciale overheid. Dit overleg over een mogelijk andere bevoegdhedenverdeling komt niet voort uit de constatering dat de geldende bevoegdhedenverdeling niet werkt of dat door een andere bevoegdhedenverdeling een betere afstemming tot stand kan komen. In de casus gaswinning in de Waddenzee wordt regelmatig gesproken over de inzet van mogelijke andere middelen of procedures, zoals een nieuw beheersplan delfstoffenwinning of verlenging van het moratorium. Die middelen zijn niet gericht op de doelstelling van het CCW-overleg maar op de doelstelling van het Waddenzeebeleid. Het eerste deel van de vraag moet bevestigend worden beantwoord. Het tweede deel van de vraag kan niet worden beantwoord: de relatie met een betere afstemming is er niet. 4 Staat de doelstelling van het CCW-overleg ter discussie? Raadpleging van de agenda s laat zien dat de voorgenomen evaluatie en herstructureringen geagendeerd zijn. In dat kader staat de doelstelling van het CCW-overleg niet ter discussie maar wel de implementatie daarvan. De vraag moet ontkennend worden beantwoord 5 Is er in het overleg op een politiek-oordelende manier gesproken over de doelstelling van het Waddenbeleid? Dat is zeker gebeurd. Opvallend is dat bij de herziening van de PKB-Waddenzee II het CCWoverleg wordt gewijd aan zaken waarvoor het niet is opgericht, - de bepaling van de doelstelling voor het Waddenzeebeleid -, en dat alle betrokkenen dat als positief ervaren. De vraag kan positief worden beantwoord Samenvatting De eerste vier vragen dienden als indicatie voor het doelrationeel handelen, dat in de kern werd beschreven als handelen dat zich richt op de meest geschikte middelen om een gegeven 258

3 doel te bereiken. Uit de beantwoording van de vragen kan niet worden geconcludeerd dat het handelen in het Wadden-overleg overheerst wordt door doelrationeel handelen. De laatste vraag diende als indicatie voor waarderationeel handelen. Dat werd in deze studie opgevat als handelen dat vanuit een partij-politiek waardestelsel de wenselijkheid beoordeelt van een te realiseren doel. De vraag naar waarde-rationeel handelen wordt positief beantwoord. In paragraaf werden doel- en waarderationeel handelen in verband met het Waddenoverleg tegenover elkaar gezet: Als graadmeter voor het doelrationeel handelen zal worden gekeken of het streven om effectief te handelen wordt gedwarsboomd door het waarderationeel handelen, dat wil zeggen door het streven om de wenselijkheid van het na te streven doel aan de orde te stellen, waarbij als doel natuurlijk het inhoudelijke doel van de bescherming van de Waddenzee als natuurgebied geldt. Het doelrationeel handelen blijkt verre van optimaal in het Waddenoverleg en die conclusie spoort met de conclusie over de doelmatigheid in het CCW-overleg die verbetering behoeft. Maar is het gebrek aan doelrationeel handelen te wijten aan het voorkomen van waarderationeel handelen? De ene vraag die als indicatie voor waarderationeel handelen geldt, wordt zonder meer positief beantwoord. Maar wanneer de beantwoording van die vraag onder andere aan de hand van de casus herziening PKB-Waddenzee nader wordt bekeken, blijkt dat het waarde-gericht zijn van het handelen niet voortvloeit uit partij-politieke waarden. Er worden standpunten ingenomen op basis van de overheidslaag die men bestuurlijk vertegenwoordigt. Niet politieke voorkeuren zijn bepalend voor deze vorm van handelen maar het benadrukken van het belang van de overheid die men vertegenwoordigt. Deze vorm van handelen kan in de gedecentraliseerde eenheidsstaat die Nederland is, moeilijk worden gerelateerd aan een politiek waardestelsel en kan in deze studie dus niet als waarderationeel worden bestempeld. Deze vorm van handelen kan wel doelrationeel worden genoemd. Weliswaar is het handelen niet gericht op verwezenlijking van de doelstelling van het CCW maar het handelen is gericht op een ander doel: het vergroten van invloed en zeggenschap van de eigen overheidslaag en het CCW dient als een middel daarvoor. Daaruit blijkt ook een grote rolgebondenheid van het handelen in het bestuurlijk Waddenoverleg. Dit gegeven laat ruimte voor de generaliserende veronderstelling dat in het algemeen het politiek-bestuurlijk handelen wordt bepaald door de positie die men inneemt in het overheidsbestel en niet door de politieke waarden die men aanhangt en waardoor men in politieke posities is terecht gekomen. Het doelrationeel handelen is inderdaad overheersend in het Waddenoverleg maar het is gericht op andere doelen dan de doelstelling van het overleg waarin het handelen plaatsvindt. Daaruit is af te leiden dat het CCW-overleg als institutie niet in staat is gebleken sturing aan het handelen te geven Waarderationeel handelen in de besluitvorming over de EHS? In paragraaf werd de vraag gesteld of binnen de institutionele sfeer van politiek en bestuur het heersende waardepatroon gekenmerkt zou zijn doel- of door waarderationaliteit, begrippen die zijn afgeleid van Weber en Mannheim. De veronderstelling werd geopperd dat in de sfeer van politieke besluitvorming het handelen van politici, dat wil zeggen de meningsvorming en standpuntbepaling van gekozen statenleden in openbare vergaderingen, voornamelijk in het teken zou staan van waarde-gerichte rationaliteit. Daarmee wordt bedoeld dat de statenleden op grond van hun partij-politieke waardestelsel publiekelijk beoordelen of 259

4 een mogelijk na te streven doel wenselijk is en de andere politici van hun mening zullen proberen te overtuigen. Dat is in de kern ook de bestaansgrond van de verschillende politieke partijen voorzover het niet om alleen maar kiesverenigingen gaat: elke partij heeft een eigen opvatting over het algemeen belang of over wat belangrijk is voor de samenleving. De besluitvorming over de wenselijkheid en de concrete realisatie van de EHS in de provincies, is een thema waar de verschillende politieke opvattingen een belangrijke rol (kunnen) spelen. In grote lijnen gaat het daarbij om een afweging tussen de belangen van economische ontwikkeling en/of werkgelegenheid en de belangen van het instandhouden en uitbreiden van het natuurlijke milieu: landbouw versus natuur. Het rolgebonden handelen van de statenleden hoort daarmee waarderationeel te zijn, was de veronderstelling uit paragraaf Maar omdat zeker de provinciale politiek de naam heeft sterk verambtelijkt en proceduregericht te zijn, luidde de hypothese: is het streven om waarde-rationeel te handelen, dat wil zeggen het streven om de wenselijkheid van het doel te beoordelen vanuit partij-politieke waarden, sterker gebleken dan het streven om doel-rationeel te handelen, dat wil zeggen de geneigdheid om procedure-gericht te werken? Het raster van rationaliteit dat vervolgens over het onderzoek naar de relatie tussen pers en politiek en de EHS werd gelegd bestond uit drie vragen die een indicatie moesten geven van de mate van waarde-rationeel handelen. De vragen en de beantwoording volgen hieronder. 1 Wordt het ingenomen standpunt in de beraadslagingen en besluitvorming verduidelijkt met een verwijzing naar de partij-politieke principes of achtergrond? Soms gebeurt dat in Friesland maar niet veel en voornamelijk door partijen die niet in het college van GS 208 zitten. Zo zet de FNP in november 1990 haar landbouwvisie uiteen als ijkpunt voor het beoordelen van de wenselijkheid van beheersgebieden, refereert in dezelfde vergadering Progressyf Fryslân aan het credo van de internationale milieubeweging door opperhoofd Seattle aan te halen, toetst Progressyf Fryslân later in juni 1991 het Natuurbeleidsplan aan de principes waar de partij voor staat, zet het GPV bij de algemene beschouwingen van 1992 zijn visie uiteen dat duurzame ontwikkeling boven economische ontwikkeling staat, beroept het CDA zich bij de algemene beschouwingen van 1993 op het belang van het maatschappelijke middenveld als principieel uitgangspunt voor het CDA en beargumenteert de fractie van Groen Links haar afwijzend standpunt over het akkoord met de landbouw in december 1993, aan de hand van de opvattingen van Groen Links over de landbouw. Die partijpolitieke uitgangspunten of visies leiden zelden of nooit tot een debat. Ook in Drenthe worden slechts mondjesmaat standpunten verduidelijkt door te verwijzen naar partij-politieke principes, maar in Drenthe is dat niet beperkt tot de niet-collegepartijen: ook collegepartijen 209 refereren wel eens aan partij-politieke waarden. Bij de algemene beschouwingen van 1995, de eerste algemene beschouwingen na de statenverkiezingen, geven de meeste politieke fracties hun partij-politieke opvattingen over de relatie tussen natuur en economie weer om zich te positioneren voor de komende vier jaar. Maar voor het grootste deel zijn het ook in Drenthe de niet-collegepartijen die hun standpunten terugvoeren op partijpolitieke principes. Zo verwoordt het GPV tijdens de algemene beschouwingen van 1990 en 208 In het Friese college van GS zitten de PvdA, het CDA en de VVD. 209 Het college van GS in Drenthe bestaat uit PvdA, CDA, VVD en D

5 1992 zijn visie op natuur en economie, toetst D66 het provinciaal natuurbeleidsplan in december 1992 aan de uitgangspunten van duurzame ontwikkeling, zet CDA bij de algemene beschouwingen van 1993 zijn visie op de relatie tussen natuur en economie uiteen, evenals D66, Groen Links en het GPV. De laatste twee doen dat opnieuw tijdens de algemene beschouwingen van 1994 om hun kritiek op het collegebeleid duidelijk te maken. Net als in Friesland wordt er nauwelijks door andere fracties gereageerd wanneer fracties hun beginselen voor het voetlicht brengen. Zowel in de Friese als in de Drentse beraadslagingen is er geen gebrek aan waarde-gerichte, standpunten door alle college- en niet-collegepartijen. Die standpunten worden echter alleen bij uitzondering gerelateerd aan de beginselen of principes van de politieke partijen. In sommige gevallen kan dat ook niet. De Friese fractie Spyksma doet bijvoorbeeld meestal pittige en duidelijke politieke uitspraken waaraan een duidelijke afweging tussen economie en natuur ten grondslag ligt maar die afweging is individueel en niet partij-politiek gerelateerd; de fractie is een éénmansfractie die zich heeft afgesplitst van de PvdA. In de meeste gevallen worden de ingenomen standpunten niet verdedigd met een beroep op partij-politieke waarden, maar door te wijzen op het draagvlak dat wel of niet zou ontbreken, op de consistentie met eerder genomen besluiten of door te wijzen op de eigen provinciale verantwoordelijkheid tegenover plannen van de rijksoverheid. Waar wél in de beraadslagingen in beide provincies standpunten worden gebaseerd op partij-politieke uitgangspunten, worden die meestal voor kennisgeving aangenomen. 2 Wordt het ingenomen standpunt beperkt tot de eigen provincie of wordt ook een relatie gelegd met aangrenzende provincies of met het hele Nederlandse grondgebied? In de regel beperken alle fracties zich tot het grondgebied van de eigen provincie. Alleen bij uitzondering en dan nog alleen door niet-collegepartijen wordt er gepraat over de toestand van landbouw en natuur in de eigen provincie in relatie tot de Nederlandse situatie. Kern van die bijdragen is dat de provincies in vergelijking met de rest van Nederland schoon zijn en dat ook moeten blijven: de daarmee gepaarde economische achterstand zal in de toekomst een voorsprong blijken te zijn wanneer mogelijkheden voor een nieuwe landbouw en economie goed worden benut. De vraag is gesteld als indicatie voor de substantiële rationaliteit van Mannheim: het (willen) hebben van inzicht in de samenhang van de gebeurtenissen en de situatie als geheel. Uit de beantwoording van deze vraag blijkt dat wat dit beleidsterrein betreft, het merendeel van de politici niet verder kijkt dan de provinciegrens. 3 Wordt er vooral gesproken over gevolgde of te volgen procedures in verband met de realisering van de EHS? Er wordt regelmatig gesproken over procedures in de staten van Friesland en Drenthe. - het Friese CDA vraagt bijvoorbeeld in november 1989 in een motie aan het college van GS een visie te formuleren op de groene rijksnota s terwijl die fractie zelf daarover al duidelijk een mening heeft, spreekt; - de Friese PvdA spreekt haar ongenoegen uit over het Structuurschema Groene Ruimte vanwege de gevolgde procedure; - het Friese D66 verwerpt het akkoord van 1993 met de landbouw omdat afspraken 261

6 geschonden zouden zijn. Deels op basis van procedurele overwegingen doen de fractie Spyksma en Groen Links dat ook. Ook in Drenthe spelen de procedures soms een hoofdrol in de debatten. - bij de algemene beschouwingen van 1992 is de kwestie van het planologisch begrenzen van de EHS een twistpunt tussen PvdA (die daarvoor is) en de VVD; - de PvdA vraagt bij de vaststelling van het provinciaal Natuurbeleidsplan om het oprichten van een tripartite overleg voor waterwinning; - de discussie van september 1993 over het intentieprogramma bodembeschermingsgebieden staat bijna volledig in het teken van de status van de statenstukken 186 en 186a; - er wordt bij de behandeling van de aanwijzing voor gasopslag bij Langelo in februari 1995 veel gesproken over de bevoegdheden en mogelijkheden van het provinciaal bestuur. Deze vraag naar de mate van procedureel handelen is bedoeld als indicatie van het doelrationeel handelen dat in paragraaf 18.5 is omschreven als handelen dat zich kenmerkt door het doel als gegeven te beschouwen en het handelen te richten op de meest geschikte middelen om het doel te bereiken. Uit de beantwoording van deze vraag blijkt dat het beschreven procedureel handelen van statenleden niet identiek is met doelrationeel handelen: de discussie over procedures heeft integendeel bijna altijd te maken met de beoordeling van de wenselijkheid van het doel: - het Friese CDA vraagt een visie van het college om haar onvrede over de rijksplannen te kunnen uitspreken; - de verwerping van de procedure rondom het Friese akkoord met de landbouw in 1993 is gebaseerd op de overtuiging dat de betrouwbaarheid van de overheid in het geding is; - in Drenthe kent de discussie over de planologische begrenzing van de EHS een politieke lading omdat de gedachte daarachter is dat door planologische begrenzing de EHS beter en sneller te realiseren zou zijn; - de Drentse PvdA vraagt in 1992 een tripartite overleg in te stellen om nieuwe vormen van waterwinning onderzoeken met als doel de verdergaande verdroging van Drenthe tegen te gaan; - de Drentse discussie in 1993 over de status van de statenstuk 186a gaat juist over de vraag of dat statenstuk procedureel of inhoudelijk van aard is; - de discussie over de bevoegdheden van de provincie bij de discussie over de gasopslag bij Langelo in 1995 wordt rechtstreeks in verband gebracht met de wens om wel of niet bezwaar aan te tekenen tegen de aanwijzing van het rijk Samenvatting De eerste vraag, die diende als een indicatie van waarderationeel handelen - in paragraaf 18.5 gedefinieerd als handelen dat zich kenmerkt door vanuit een partij-politiek waardestelsel te beoordelen of een doel wenselijk is - wordt overwegend negatief beantwoord. Ook het antwoord op de tweede vraag, een indicatie van de mate van substantiële rationaliteit, is grotendeels negatief. Uit de beantwoording van de laatste vraag, een indicatie van doelrationeel handelen, blijkt dat het positieve antwoord niet zonder meer kan worden uitgelegd als een indicatie van doelrationaliteit. In paragraaf werden waarde- en doelrationeel handelen in verband met beraadslagingen 262

7 en besluitvorming over de EHS tegen over elkaar gezet: Als graadmeter voor het waarderationeel handelen zal worden gekeken of het streven om de wenselijkheid van het doel, de begrenzing van de EHS in Friesland en Drenthe, te beoordelen vanuit partij-politieke waarden, overeind blijft tegenover het streven om zich op middelen en procedures te richten. Het waarderationeel handelen blijkt dus nauwelijks aanwezig: standpunten worden zelden afgeleid van partij-politieke principes en wanneer dat gebeurt, meestal door nietcollegepartijen, vallen die standpunten vaak dood. Er wordt niet op gereageerd. Is dit gebrek aan waarderationeel handelen te verklaren doordat het politiek handelen in het teken staat van doelrationaliteit? Inderdaad wordt er in de statenvergaderingen veel gesproken over procedures, maar de discussies over procedures hebben bijna altijd te maken met de keuze van een doel, zoals uit de beantwoording van vraag drie blijkt. Daarom kan niet worden geconcludeerd dat het waarde-rationeel handelen verdrongen is door het doelrationeel handelen. Uit de beantwoording van vraag een blijkt dat niet de partij-politieke waarden bepalend zijn bij de beoordeling van de wenselijkheid van een doel, maar pragmatische waarden als het ontbreken of aanwezig zijn van draagvlak, de (vermeende) consistentie van het beleid en de positie van de provincie tegenover het rijk. Het partij-politieke element is grotendeels verdwenen uit het politiek handelen Rationaliteit van de kleine politiek Bij de verkenning welk soort handelen, doel- of waarderationeel, toonaangevend is in het Waddenoverleg werd geconstateerd dat het doelrationeel handelen overheersend is in het Waddenoverleg. Maar uit de verkenning bleek dat dit doelrationeel handelen niet gericht is op het doel van het overleg maar op de versterking van de invloed en zeggenschap van de overheidslaag die men vertegenwoordigt. Een dergelijke doelverplaatsing in het politiek handelen beperkt zich niet tot het hier beschreven bestuurlijk overleg. Bij het bekleden van politieke posities lijkt een dergelijke handelwijze gemeengoed te worden. In een onthullend verslag van Van Westerloo (2001) vertellen enkele senatoren wat hun belangrijkste drijfveer is om lid van de Eerste Kamer te zijn. PvdA-senator Stekelenburg: Ik ben commissaris van de KLM. VVD-collega Luijten is iets hoogs op Schiphol. Is er iets, dan praten we in de Kamer even met elkaar. Heb ik de volgende dag een brief van Schiphol-directeur Cerfontaine op mijn bureau liggen, of ik langs wil komen. Zo werk dat. Senator Jan Terlouw is voorzitter van het Leprafonds. Die zouden moeten fuseren, maar dat ligt moeilijk. Dus dan praten we in de Kamer over hoe dat aangepakt moet worden (Westerloo, van 2001). Hij maakt graag en veel gebruik van zijn status als lid van de Eerste Kamer om toegang te krijgen tot departementen en bewindslieden voor zaken die niets met de Eerste Kamer te maken hebben. VVD-senator Rosenthal: In de Eerste Kamer kom ik met een wekelijkse regelmaat mensen tegen die iets te zeggen hebben en met wie ik anders geen afspraak kan maken binnen vier weken. De dwarsverbanden daar zijn legio. We praten met elkaar van alles door, nee, natuurlijk zul je ons op zulke momenten in de vergaderzaal niet aantreffen. Ik moet zeggen, het communiceert erg makkelijk in de entourage van dat mooie eerste-kamergebouw. Waar bij het Waddenoverleg het verplaatste doel-rationeel handelen nog is gerelateerd aan het belang van een overheidslaag, blijkt uit deze citaten dat een dergelijke doelverplaatsing, wanneer die eenmaal tot de politieke mores is gaan behoren, geen enkel politiek doel meer hoeft te dienen en daarmee a-politiek kan worden genoemd. Wat dat voor het domein en het aanzien van de politiek betekent, laat zich raden. 263

8 Uit de verkenning naar het soort rationaliteit dat de discussies en besluitvorming over de EHS in de staten van Friesland en Drenthe domineerde, bleek dat die discussies zeker niet in het teken stonden van doelrationaliteit maar dat ook niet van waarderationeel handelen kon worden gesproken. Daarvoor werden de ingenomen standpunten te weinig afgeleid van politieke principes en te veel van het denken in termen van draagvlak en doelgroepenbeleid. Uit het onderzoek naar de politieke besluitvorming over de EHS in de staten van Friesland en Drenthe en de verslaggeving daarvan door de regionale pers, blijkt 1993 een beslissend jaar te zijn geweest. In beide provincies sluiten gedeputeerde staten dan zonder vooroverleg met de staten een akkoord, respectievelijk een convenant, met de georganiseerde landbouw dat het tot dan toe gevoerde beleid op de helling zet. Bij de verantwoording achteraf leidt dat in de staten van beide provincies tot heftige discussies met de colleges van GS en tot aanvaringen tussen de fracties. Maar in geen van beide gevallen wordt het met de landbouw bereikte akkoord c.q. convenant gewijzigd of verworpen. Met succes wordt er in beide gevallen ter verdediging voortdurend een beroep gedaan op de noodzaak van draagvlak. Alleen sporadisch en zonder resultaat wordt het over één kam scheren van draagvlak en boerenlobby ter discussie gesteld. Deze beperkte opvatting van het begrip draagvlak heeft er toe geleid dat het natuurbeleid, in ieder geval het natuurbeleid in Friesland en Drenthe, uiteindelijk wordt bepaald door de georganiseerde landbouw. Ook hier kan met reden worden gesproken van een algemene acceptatie van a-politiek handelen. Dat kan vergaande gevolgen hebben voor politieke besluiten. Zo heeft het voornemen om in oktober 2001 de Waddenzee te nomineren voor de werelderfgoedlijst van Unesco op de 9de internationale Waddenzeeconferentie in het Deense Esbjerg, in september 2001 schipbreuk geleden: bij hoorzittingen bleek dat daarvoor het draagvlak onder eilandbewoners ontbrak. In het voorjaar van 2001 verscheen Een rehabilitatie van de politiek door Hans Blokland. Het is het eerste deel van een interessante trilogie 210 die de politieke gevolgen van het moderniseringsproces voor de burgers in de westerse democratieën analyseert. In dit eerste deel wordt onderzocht hoe Weber, Mannheim en Schumpeter de modernisering van de westerse wereld duiden en definiëren: welke krachten liggen volgens hen ten grondslag aan dit proces; wat zijn de gevolgen hiervan voor individu en samenleving; en welke consequenties heeft de modernisering voor de wijzen waarop wij politiek en democratie inhoud (kunnen) verlenen (Blokland 2001: 17). De drijfveer van Blokland is het vinden van wegen die het mogelijk maken over de eigen schaduw van de negatieve gevolgen van het moderniseringsproces heen te springen om de burgerlijke machteloosheid en het weglekken van politieke vrijheid tegen te gaan. Want de politieke vrijheid stelt weinig meer voor omdat het onmogelijk lijkt te zijn geworden als burgers richting te geven aan een maatschappij die wordt beheerst door anonieme structuren en processen. Uit zijn onderzoek komt naar voren dat de doel-middel-rationaliteit, de belangrijkste factor van het moderniseringsproces, die de waarderationaliteit, hét terrein van de politiek, heeft verdrongen, daarvan de oorzaak is. Blokland constateert dat Weber, Mannheim en Schumpeter daardoor alle drie het domein van de politiek zien slinken. Door de voortdurende verbreiding van markten en bureaucratieën die onderhevig zijn aan de wetten van de doel-middel-rationaliteit, bestaat er voor de fundamentele maatschappelijke ontwikkelingen op macroniveau nauwelijks nog politieke speelruimte. De kleine politiek blijft dan over. Want in de samenleving zullen op een lager 210 Het eerste deel is gewijd aan werk van Weber, Mannheim en Schumpeter. Het tweede en derde deel zal gaan over het werk van Charles Lindblom en Robert Dahl. 264

9 niveau altijd conflicterende waarden blijven bestaan, die in de westerse democratieën politiek uitgedragen en politiek beslecht worden. In een noot voegt Blokland daaraan toe dat de scheidslijn tussen grote en kleine politiek een normatieve kwestie is en dus niet objectief is vast te stellen. Het is duidelijk dat in deze studie het handelen in de kleine politiek wordt beschreven en geanalyseerd. Maar ook de kleine politiek behoort tot het domein van de politiek, tot één van de laatste publieke bolwerken waarbinnen het waarderationeel handelen, het op grond van politieke waarden oordelen over de wenselijkheid van een doel, thuis hoort. Ook al lijkt dat niet zo te zijn, ook al lijkt het politiek handelen eerder technocratisch, functionalistisch of a- politiek te zijn en alleen een kwestie van management of draagvlak, in laatste instantie gaat het bij politieke keuzen altijd om waarderationaliteit ook in de kleine politiek. In zijn oratie vestigt De Vries de aandacht erop dat politieke beslissingen vaak een a-politieke jas worden aangetrokken:... de invoering van de Euro, de belastinghervorming van Vermeend, de besluitvorming rond de Europese integratie, de invoering van de bachelor-master structuur aan de universiteiten, de herstructurering van de varkenshouderij, de aanpak van de mond- en klauwzeer crisis en de totstandkoming van de nieuwe Vreemdelingenwet worden als managementbesluiten gepresenteerd. Zij worden gepresenteerd als technocratische dossiers, maar zijn in werkelijkheid politieke besluiten van de eerste orde. Ze worden echter bediscussieerd in het kader van de politiek van de tweede orde: als management- en beheersproblemen (Vries, J. de 2001: 14). In zijn oratie doet hij een oproep aan de wetenschap, en in het bijzonder aan de bestuurskunde, om aan de maskerade dat politiek alleen besturen is en dat politici managers zijn, niet langer mee te doen. Het is een moderne variant van de oproep die Weber in 1914 deed aan de sociale wetenschappers en in 1919 aan de politici. De wetenschappers riep hij op om bij evaluatie van beleid niet alleen naar doelmatigheid te kijken maar ook de ultieme waarden in beschouwing te nemen (zie paragraaf ). In Politiek als beroep maakt hij aan het einde duidelijk dat zonder naar het onmogelijke te streven het mogelijke niet kan worden gerealiseerd maar dat daarvoor politici met roeping nodig zijn. 265