Lost Found. and. Het Onderzoeksrapport

Transcriptie

1 Lost Found and Het Onderzoeksrapport

2 In Petto vzw presenteert: Het onderzoeksrapport Lost and Found November 2012 REDACTIE Dominique Verschuren In Petto - 1 -

3 Colofon Dit onderzoeksrapport is een realisatie van het In Petto- team (Aïda, Ien, Ilse, Lien, Peter, Vera, Didier, Dominique) Uitgever: In Petto, Jeugddienst Informatie en Preventie Diksmuidelaan 50, 2600 Berchem Tel Fax jeugddienst.be jeugddienst.be Onderzoek: In Petto in samenwerking met Naus Analyse en redactie: Dominique Verschuren Layout: Klaas Van de Moortel Input van de onderzoeksgegevens: Aïda Liesenborgs, Ien Verbaenen, Gitta van Goethem, Jori van Goethem, Heleen De Koster en Rani van Dessel. Ondersteuning bij de analyse van de onderzoekgegevens: Hanne Op de Beeck De toegevoegde, spontane opmerkingen in het rapport zijn verzameld tijdens brainstorms met de volgende jongeren (+leeftijd): Dimitri (16, ASO), Silke (16, ASO), Femke (15, TSO), Pauline (16, ASO), Sarah (17, ASO), Brecht (19, ASO), Nicolas (18, TSO), Freya (15, ASO), Naomi (18, TSO), Charlotte (19, TSO), Louise (18, TSO, Annelieke (20, TSO), Shaumi (18, TSO), Lio (19, TSO), Sarah (20, TSO), Yoie (19, TSO), Annelies (18, TSO), Nathalie (19, TSO), Ilona (23, TSO), Charlie (20, TSO), Amber (19, TSO), Javiera (20, TSO), David (15, BSO), Nikki (15, BSO), Elio (15, BSO), Femke (16, BSO), Jana (15, BSO), Louise (14, BSO), Xavanna (15, BSO), Michiel (15, BSO), Silke (14, BSO), Kim (16, BSO), Lee (16, BSO), Wolf (15, BSO), Aline (18, TSO), Priem (18, TSO), Justine (17, TSO), Bram (18, TSO), Lisa (16, TSO), Gitta (16, TSO), Jeffrey (16, TSO), Carolien (16, TSO), Christophe (17, TSO), Larissa (19, TSO), Rhoë (16, TSO), Elvis (18, TSO), Gillian (17, TSO), Kevin (17, TSO), Yens (17, TSO), Hendrik (17, TSO), Jorn (18, TSO), Keanu (18, TSO), Nicky (18, TSO), Seth (17, TSO), Arne (15, BSO), Christophe (15, BSO), Jordi (16, BSO), Delphine (15, BSO), Rico (16, BSO), Stefanie (16, BSO), Morgane (15, BSO), Natasja (15, BSO), Fleur (16, BSO), Nicolas (16, BSO), Katrien (15, BSO), Margot (15, BSO), Lynn (16, BSO), Toon (15, BSO), Kamiel (15, BSO), Shana (18, TSO), Iris (21, TSO), Bianca (19, TSO), Hens (17, TSO), Naomi (17, TSO), Zana (18, TSO), - 2 -

4 Cardene (19, TSO), Bobby (17, TSO), Evi (18, TSO), Lyndsey (18, TSO), Evert (16, TSO), Emma (16, TSO), Sara (17, TSO), Areddine (17, TSO), Joline (17, TSO), Chloë (17, TSO), Margot (16, TSO), Nel (17, TSO), Ardino (17, TSO), Nette (16, TSO), Riccardo (18, TSO), Linus (17, TSO), Kaël (17, TSO), Charlotte (17, TSO), Ella (16, TSO), Dimitri (18, TSO), Shana (16, ASO), Caroline (15, ASO), Anne- Loes (15, ASO), Julie (15, ASO), Jente (16, ASO), Hannelore (15, ASO), Elien (15, ASO), Sekke (15, ASO), Philippe (15, ASO), Jef (15, ASO), Björn (15, ASO), Juan (15, ASO), Naomi (16, ASO), Fran (15, ASO), Toula (15, ASO), Daisy (15, ASO), Luna (15, ASO), Charlotte (16, ASO), Annelies (15, ASO), Sarah (16, ASO), Thomas (16, ASO), Wouter (17, ASO), Brecht (15, ASO), Kevin (18, ASO), Evelyne (16, ASO), Kiefer (17, ASO), Brad (16, ASO), Leen (16, ASO), Angeline (16, ASO), Sasha (17, ASO), Jens (16, ASO), Marvin (16, ASO), Casper (16, ASO), Astrid (16, ASO), Lars (16, ASO), Han (16, ASO), Lies (16, ASO), Silke (16, ASO), Matthijs, Steffy, Melek, Zoë (15), Paulien (15), Aida (15), Niels (22) Met dank aan: Alle jongeren die de moeite hebben genomen om de vragen te beantwoorden op school of online. Alle scholen en organisaties voor de medewerking aan de schriftelijke bevraging: Jeugddienst Lokeren, Wico Campus Mater Dei Overpelt, Onze- Lieve- Vrouw Presentatie Lokeren, Preventiewinkel Sint- Truiden, VTI Deinze, Sint- Jozef Instituut Oostende, Vesaliusinstituut Oostende, Sint Bernarduscollege Oudenaarde, Sint Janscollege Sint Amandsberg, SISA Antwerpen, Shim Merksem, Provinciaal Instituut St. Godelieve Deurne, Sint- Jan Berchmanscollege Antwerpen, Spectrum Deurne- Borgerhout. Stuurgroep met experts: Greet Peeters (IJD), Karina van den Eynde (Docent zedenleer St. Godelieve Deurne), Els van Doren (Chiro), Sien Lagae (Muco Vereniging), Michelle Geudens (Muco- patiënte), Stephane Denijs (psycholoog), Tara van de Craen (suïcidepreventie), Pieter Sergooris (Rondpunt), Els Boogaert (slachtofferhulp), Joke Vandenhoute (Werkgroep Verder), Ben Bruininkx (In Petto), Roselinde Vervloet (In Petto), Ilse Lemahieu (In Petto), Dominique Verschuren (In Petto). Awel voor inspiratie en samenwerking. Verder dank aan: Copymatic voor het drukwerk Depotnummer 2012/9973/8-3 -

5 Inhoud Lost and Found Colofon 2 Inhoud.3 Inhoud tabellenoverzicht 5 Voorwoord...7 Inleiding..8 Onderzoeksmethode..11 Het onderzoeksrapport in het kort.12 Onderzoekspopulatie.16 Gemis Verlies ervaren...22 Nostalgie en geld...30 (On)stabiliteit Suïcide Rouwen Bijlage: de vragenlijst

6 Tabellenoverzicht Tabel 1 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar leeftijd...16 Tabel 2 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar geslacht...16 Tabel 3 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar de perceptie van de omvang van de woonplaats...17 Tabel 4 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar studieniveau.17 Tabel 5 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar zittenblijvers 17 Tabel 6 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar woonsituatie thuis/ouders 18 Tabel 7 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar het aantal kinderen per gezin.18 Tabel 8 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar het Belg zijn.19 Tabel 9 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar de geboortegrond van de ouders 19 Tabel 10 Verdeling van het verdriet om gemis...20 Tabel 11 Verdeling van het verdriet om gemis naar geslacht...20 Tabel 12 Verdeling van het verdriet om gemis naar gezinsituatie...21 Tabel 13 Verdeling van het verdriet om gemis naar studieniveau...21 Tabel 14 Verdeling van associaties bij het woord verlies...22 Tabel 15 Verdeling van associaties bij het woord verlies na een verhuis/migratie bij jongeren van wie de ouders wel en niet in België zijn geboren...24 Tabel 16 Verdeling van associaties bij verlies van eer' bij jongeren van wie de ouders wel en niet in België zijn geboren...25 Tabel 17 Verdeling van het concrete gevoel van verlies...26 Tabel 18 Verdeling van de angst om iets of iemand te verliezen...27 Tabel 19 Verdeling van de angst om iets of iemand te verliezen (in 2007)...27 Tabel 20 Verdeling van de angst om iets of iemand te verliezen naar geslacht...28 Tabel 21 Verdeling van de angst om iets of iemand te verliezen naar studieniveau...28 Tabel 22 Verdeling van de angst om iets of iemand te verliezen naar de thuissituatie...29 Tabel 23 Verdeling van de mening over enkele uitspraken over nostalgie...30 Tabel 24 Verdeling van de mening over enkele uitspraken over nostalgie naar leeftijd...32 Tabel 25 Verdeling van de mening over enkele uitspraken over het belang van geld...33 Tabel 26 Verdeling van de mening over enkele uitspraken over het belang van geld naar geslacht...34 Tabel 27 Verdeling van de mening over enkele uitspraken over het belang van geld naar studieniveau...35 Tabel 28 Verdeling van de mening over enkele uitspraken over verhuis...36 Tabel 29 Verdeling van de mening over enkele uitspraken over verhuis naar de perceptie van de omvang van de woonplaats...37 Tabel 30 Verdeling van het zitten blijven...37 Tabel 31 Verdeling van het rotgevoel door te blijven zitten...37 Tabel 32 Verdeling van de duur van de scheiding van de ouders...38 Tabel 33 Verdeling van de duur van de scheiding van de ouders naar studieniveau...39 Tabel 34 Verdeling van het verliesgevoel na de scheiding van de ouders...40 Tabel 35 Verdeling van het verliesgevoel bij de scheiding van de ouders naar de duur van de scheiding...42 Tabel 36 Verdeling van de frequentie van zelfmoordgedachten...43 Tabel 37 Verdeling van de frequentie van zelfmoordgedachten naar geslacht

7 Tabel 38 Verdeling van de frequentie van zelfmoordgedachten naar studieniveau...44 Tabel 39 Verdeling van de frequentie van communicatie over zelfmoordgedachten...45 Tabel 40 Verdeling van de frequentie van zelfmoordgedachten vroeger en nu...45 Tabel 41 Verdeling van de frequentie van zelfmoordgedachten vroeger en nu naar leeftijd.46 Tabel 42 Verdeling van de frequentie van zelfmoordpogingen...46 Tabel 43 Verdeling van de frequentie van het delen van zelfmoordpogingen...47 Tabel 44 Verdeling van het bewust praten over een suïcidepoging...47 Tabel 45 Verdeling van het verlangen om te praten over een suïcidepoging...47 Tabel 46 Verdeling van uitspraken over een suïcide...48 Tabel 47 Verdeling van vragen over verlieservaringen...49 Tabel 48 Verdeling van vragen over verlieservaringen (in 2007)...49 Tabel 49 Verdeling van vragen over verlieservaringen naar geslacht...49 Tabel 50 Verdeling van vragen over verlieservaringen naar studieniveau...50 Tabel 51 Verdeling van de omgang met verlies...51 Tabel 52 Verdeling van de omgang met verlies (in 2007)...51 Tabel 53 Verdeling van professionele hulp bij verlies (in 2007)...52 Tabel 54 Verdeling van de omgang met verlies naar studieniveau...52 Tabel 55 Verdeling van rouwverwerking...53 Tabel 56 Verdeling van hoe jongeren tegenover rouwen staan...54 Tabel 57 Verdeling van hoe jongeren tegenover rouwen staan naar geslacht

8 Voorwoord Hoe verlies je iets of iemand? Een vreemde vraag? Misschien. Verlies lijkt je toch te overkomen. Maar zelfs dan heb je de keuze om ermee om te gaan zoals jij denkt dat dat voor jou de beste manier is. Met andere woorden: verlies is een moeilijk begrip in onze samenleving. Het lijkt alsof we er niet goed mee overweg kunnen. Waarom? Is het omdat we niet graag met onze diepste gevoelens te koop lopen? Toch zitten we er vaak mee. Voor jongeren is dat niet anders. Een stap om verlieservaringen voor het voetlicht te brengen is dit onderwerp bespreekbaar maken. Daarom zijn we verlieservaring en rouwverwerking gaan meten. Dat klinkt op zich vreemd in de oren, alsof je verlies kunt meten. Toch is het gelukt om een beeld te krijgen van hoe jongeren aankijken tegenover zoiets als verlies en wat ze vinden van rouwen. We hebben verlieservaring zo breed mogelijk geïnterpreteerd. We vertrekken vanuit het algemene gevoel van gemis. Daarna spitsen we ons toe op verschillende vormen van verlies: nostalgie, geld, verhuis, zitten blijven, echtscheiding en suïcide. In het laatste hoofdstuk krijgen we te lezen wat jongeren vinden van rouwen en hoe ze daarmee om gaan. Dit rapport willen we niet presenteren met de pretenties van een zwaar wetenschappelijk onderzoek, onze bedoeling is eerder om een instrument te bieden waarin bepaalde tendensen gekaderd worden. Zo kan het een aanknopingspunt vormen voor aanbevelingen aan het jeugd- en welzijnsbeleid in Vlaanderen. Het onderzoek is tot stand gekomen in samenwerking met Naus. Ook zijn wij Awel veel dank verschuldigd voor hun inspiratie. Maar het meest willen we nog de jongeren bedanken die de moeite hebben genomen om de vragen te beantwoorden. Veel leesplezier! In Petto, Berchem, november

9 Inleiding 1.1. In Petto IN Feite gaat het bij In Petto allemaal over het welzijn van jongeren. Het trio jongereninformatie, jongerenparticipatie en pro- actie is de driepoot waarop de werking van In Petto steunt. Jongereninformatie Afgewogen, volledige en toegankelijke jongereninformatie is voor jongeren belangrijk om hun weg te vinden in een wereld die gevuld is met keuzemogelijkheden. Jongeren krijgen ook meer en meer de vrijheid om zelf keuzes te maken en net daarom is juiste informatie zo belangrijk. Maar In Petto wil niet de volwassene zijn die bepaalt welke thema s aan bod moet komen en wat de inhoud gaat zijn. Neen, er moet in de eerste plaats geluisterd worden naar jongeren. Dat brengt ons bij Jongerenparticipatie Bij de ontwikkeling van informatieproducten moeten jongeren in alle stadia als actieve partners betrokken zijn. Alleen dàn ontstaat er een product dat volledig voldoet aan de noden en eisen van de doelgroep: jongeren. Anderzijds bevordert kwaliteitsvolle informatie ook participatie. Als jongeren goed ingelicht zijn, kunnen ze makkelijker op een volwaardige manier deelnemen aan de maatschappij én kunnen ze zelf hun welzijn in handen nemen. En dat brengt ons bij Pro- actie (of wenselijk preventief jeugdbeleid): Welafgewogen informatie is van cruciaal belang als voorwaarde voor het slagen van wenselijke preventieacties. Als je jongeren wil behoeden voor bepaalde risico s dan moet je hen de juiste informatie geven om zélf doordachte keuzes te maken. Jongerenparticipatie binnen een pro- actie is geen vanzelfsprekende opdracht. Het vraagt immers een betrokkenheid van jongeren in de verschillende fases van het initiatief. Maar jongeren betrekken bij het hele proces verzekert wél de kwaliteit ervan. IN Actie Wat In Petto doet bevordert het welzijn van jongeren. Dat vertaalt zich concreet in de volgende acties: INFORMEREN: het uitgeven van publicaties voor en met jongeren; VORMEN: het organiseren en geven van vorming en het ontwikkelen van vormingspakketten; ONDERZOEKEN: onderzoekswerk, dikwijls ter voorbereiding van een publicatie, van (welzijns)thema s waarbij jongeren centraal staan. Bij al deze acties zijn jongeren en ook omgevingsfiguren betrokken. IN Itiatief Voor alle jongeren tussen 14 en 20 jaar, ofwel tweede en derde graad van het secundair onderwijs. Of nog beter: voor alle jongeren, maar zonder al deze jongeren over één kam te - 8 -

10 scheren want: Elke jongere heeft andere mogelijkheden en competenties. Er zijn verschillende fases in de ontwikkeling van jongeren. Sommige jongeren zijn extra kwetsbaar door bepaalde factoren. Voor omgevingsfiguren: voor alle mensen die rechtstreeks of systematisch met jongeren werken. Op alle niveaus en op alle terreinen: jeugdconsulenten, leerkrachten, opvoeders, medewerkers van het JAC, ouders Meer dan alleen onze doelgroep zijn deze mensen vaak ook partners van In Petto. Omdat zij ons enerzijds inspireren en anderzijds onze realisaties tot bij de jongeren brengen. Voor beleidsbepalers: de personen of structuren die de wetten maken, het beleid opstellen en met hun beslissingen bepalen hoeveel ruimte jongeren krijgen. En net daarom is het ook belangrijk om met hen in dialoog te treden. IN Houd Er zijn een heleboel thema s die het welzijn van jongeren beïnvloeden. De thema s die In Petto behandelt hebben altijd gemeenschappelijk dat ze moeilijk bespreekbaar zijn en dat ze betrekking hebben op de ontwikkeling van waarden, normen, vaardigheden en kennis. Verschillende mensen hebben voor deze thema s vaak verschillende definities, met andere accenten en diverse oplossingen. De persoonlijke ontplooiing van elke jongere staat in elk van de door ons gekozen thema s centraal. In Petto probeert alle thema s vanuit een positieve invalshoek te bekijken. De thema s worden ook altijd op een holistische manier behandeld, zijnde uit meerdere invalshoeken en over de grenzen van verschillende levensterreinen. IN Ter In Petto wil bruggen slaan tussen verschillende terreinen, over de landsgrenzen heen en tussen verschillende culturen. De verschillende terreinen zijn: VRIJE TIJD: met aandacht voor het belang van de leeftijdsgenoten (peer group) voor jongeren. Wij leggen de focus op de vrienden als positieve beïnvloedingsfactoren, waar jongeren heel veel van opsteken: vriendschap, geborgenheid, steun. HET WELZIJNSWERK: de thema s van In Petto zijn sterk gelinkt aan dit terrein. HET ONDERWIJS: tijdens de schooluren wordt er aandacht besteed aan het vormen van waarden, kennis en vaardigheden rond welzijnsthema s Het trio: onderzoeksrapport, jongerenmagazine en vormingspakket In Petto brengt op regelmatige basis een actieprogramma uit rond een bepaald thema. De afgelopen jaren zijn verschenen: de Vrijen Courant, H2O, Special Abnormal, Hip Hip Happy, Vriend Ami en Fake met hun respectievelijke thematieken: relaties & seksualiteit, de relatie tussen jongeren en hun ouders, diversiteit en anders- zijn, geluk, vriendschap, identiteit. Onderzoeksfase en Onderzoeksrapport Een actieprogramma begint altijd met een onderzoeksfase. In eerste instantie wordt bestaand onderzoek, vakliteratuur en ander materiaal rond het thema doorgenomen

11 Daarna voert In Petto zelf een onderzoek uit. Zo krijgen we zicht op hoe jongeren het thema zelf ervaren en krijgen we voeling met hun meningen, belevingen, noden en behoeften. De resultaten van het onderzoek worden gebundeld in een onderzoeksrapport. Dit is vooral bedoeld voor jeugd(welzijn)werkers, leerkrachten en andere intermediairs die werken met jongeren. Met dit rapport willen we hen een beter inzicht geven op het thema in kwestie. Als er recent soortgelijk onderzoek werd gedaan, worden onze resultaten daar ook aan getoetst. Eventuele aanverwante thema s die het gebrek aan welzijn van jongeren nog meer bedreigen worden kort toegelicht. Jongerenmagazine Het onderzoek vormt de basis voor het jongerenmagazine, over een bepaald thema. Wij willen met deze magazines jongeren op een holistische en geïntegreerde manier kwaliteitsvolle informatie over het thema aanbieden, in eenvoudige, verstaanbare taal. Naast droge (juridische) informatie, komen ook ervaringen en meningen van jongeren uitgebreid aan bod. Alle informatie is open en progressief en daagt uit tot discussie en waardevorming. Deze informatie heeft een emancipatorische betekenis voor jongeren. Soms kunnen jongeren een probleem niet alleen oplossen en hebben ze hulp nodig. De stap naar hulpverlening is voor jongeren dikwijls nog groot, omdat er een taboe rondhangt. We willen met onze magazines jongeren de weg naar de hulpverlening wijzen en de drempel verlagen. De magazines kunnen door jongeren individueel gelezen worden, maar ook in klas- of groepsverband. De kostprijs van het magazine wordt zo laag mogelijk gehouden om een zo groot mogelijke groep jongeren te bereiken. Vormingspakket De volgende fase van het actieprogramma is de ontwikkeling van een vormingspakket met werkvormen om het onderwerp bespreekbaar te maken in groep. Met dit pakket willen we jongeren als groep bereiken, informeren en daardoor ook als groep sterker maken. In Petto organiseert ook begeleidingen om jeugd(welzijn)werkers vertrouwd te maken met het pedagogisch pakket. Beleidsaanbevelingen De laatste stap in ons actieprogramma is dus het formuleren van een aantal beleidsaanbevelingen. Want als jongeren minder welzijn genieten heeft dat vaak te maken met de omgeving en hun interactie daarmee. In Petto wil de probleemanalyse en - definiëring en de structurele oplossingsmechanismen van jongeren bekend maken aan de bevoegde instanties. We proberen dit via de media, de publicatie van artikels in vaktijdschriften en de beïnvloeding van het beleid in een door jongeren gewenste richting. Het volledige actieprogramma moet jeugd(welzijn)werkers methodieken aanreiken en ondersteuning bieden om het welzijn van de jongeren waarmee zij werken te bevorderen op vier manieren: 1. Jongeren een instrument aanreiken waarmee ze zelf hun zorgen en/of problemen kunnen analyseren en definiëren. 2. Jongeren, individueel of in groep, informeren over oplossingsmechanismen die geformuleerd werden door hun peer group en hen vertrouwd maken met hulpverleningsinstellingen. 3. Jongeren als groep versterken zodat ze elkaar beter kunnen ondersteunen. 4. Het beleid structurele maatregelen voorstellen over het welzijn van jongeren

12 Onderzoeksmethode Wat willen we meten en weten met dit onderzoek? We willen vooral weten wat de jongeren denken. We willen dus geen feiten meten, maar ons focussen op de perceptie van de jongeren zelf. Hoe ervaart de respondent zijn eigen werkelijkheid? Als onderzoeksmethode werd een gestructureerde vragenlijst (zie bijlage 1) opgesteld, die hoofdzakelijk bestond uit gesloten vragen. De voorlopige vragenlijst is voorgesteld aan een stuurgroep van experts uit het werkveld die er hun kritische blik over lieten gaan. Ook is de lijst getest op de doelgroep zelf. Tientallen jongeren hebben de enquête ingevuld en de onvolmaaktheden zijn gecorrigeerd. Zij kregen de kans om nuances aan te brengen als zij een andere mening hadden dan de opgegeven keuzemogelijkheden. Daarna is de definitieve lijst naar meer dan 2000 jongeren rondgestuurd zijn daarvan weerhouden en verwerkt in dit onderzoek. De vragenlijst werd naar 14 scholen en jeugddiensten verstuurd. Met de directies van deze scholen werden afspraken gemaakt over het afnemen en terugsturen van de ingevulde vragenlijsten. Het veldwerk verliep in de periode maart september Daarnaast hebben we tientallen jongeren gesproken over de thema s uit dit onderzoek. Uit die brainstorms op verschillende scholen in Vlaanderen hebben we citaten en dialogen gebruikt die een bepaalde nuancering of toelichting geven bij de kwantitatieve resultaten. Tot slot nog een losse opmerking. Soms laten resultaten een tendens zien die we al vanuit ons onderbuikgevoel konden zien aankomen en dat bevestigd wordt in een onderzoeksrapport. Soms lijken cijfers volgens dat zelfde onderbuikgevoel een rooskleuriger beeld te schetsen van de werkelijkheid en van hoe jongeren zichzelf zien. Soms is dat ten onrechte. Desalniettemin kan het geen kwaad om beducht te zijn op sociaal wenselijke antwoorden

13 Het onderzoeksrapport in het kort Rouw en verlieservaringen: onderwerpen waarover niet veel mensen spontaan praten. Toch beantwoordden in totaal 2000 jongeren de vragenlijst Lost and Found opgesteld door In Petto. Hier volgen de voornaamste resultaten. Meer meisjes dan jongens vulden de lijst in. Het merendeel van de respondenten woont in een stedelijke omgeving, vaak in een kleine gemeente of aan de rand van een stad. ASO- leerlingen zijn het meest vertegenwoordigd, gevolgd door BSO en TSO. Ruim eenderde is ooit blijven zitten. Meer dan zestig procent ondervraagde jongeren woont bij beide ouders. Gemis De eerste vraag die we stelden was: "Heb je wel eens het gevoel dat je iets/iemand zo erg mist dat het je verdriet doet?" Een kwart van de ondervraagden ervaart dit gevoel meerdere keren per week of zelfs dagelijks. Nog eens tien procent eens per week. Bijna twaalf procent ervaart dit diepe gemis nooit. De meisjes uit de steekproef hebben meer verdriet om hun gemis dan de jongens. Vier op de tien meisjes overkomt dit gevoel minstens één keer per week. Bij jongeren die bij beide ouders wonen komt het minder voor dat ze dagelijks verdriet ervaren om een gemis. Bij jongeren van uiteengevallen gezinnen valt dit cijfer hoger uit. Jongeren die alleen of in een instelling wonen kampen het meeste met dit verdriet. Verlies ervaren Wat associëren jongeren met verlies? Relationele verlieservaringen scoren hoog: een gestorven (groot)ouder of huisdier, een verbroken relatie, een zelfmoord in de omgeving. Maar ook: het verlies van een duur eigendom. Is dit puur materiële uiting van gemis of zit hier meer achter? Bijvoorbeeld een duur cadeau dat iemand heeft gekregen? Een verloren wedstrijd wordt (iets) meer als een verlieservaring gezien dan een ziekte of handicap. Dit kan te maken hebben met het feit meer jongeren aan sport doen dan te maken krijgen met een (ernstige) ziekte of handicap. Niettemin associëren de meeste jongeren de scheiding van hun ouders minder als een verlieservaring dan een verloren wedstrijd. Nostalgie en een aangetaste trots sluiten de rij af. Jongeren uit een andere cultuur ondergaan die aangetaste trots nauwelijks meer dan jongeren met een Vlaamse achtergrond. Na de vrije associatie volgde de eigen realiteit van de jongeren: "Welke verlieservaring heb jij al in je leven meegemaakt?" Ook hier staat het overlijden van personen en dieren die dicht bij staan het hoogst. Opvallend gevolgd door: een verloren wedstrijd. Kennelijk voor jongeren een veelbetekende realiteit. Speelt faalangst hierbij een rol? Ook nostalgie steekt hier ferm de kop op: vier op de tien respondenten. Dit verlies weegt zwaarder door dan de scheiding van de ouders, falen op school of zelfdoding in de omgeving

14 Hoe is het gesteld met de angst om iets of iemand te verliezen? Drie op de tien respondenten leeft vaak tot voortdurend in die angst. Van de respondenten is bijna de helft soms bang. Twintig procent is bijna nooit bang om iets of iemand te verliezen. Meisjes zijn over het algemeen banger daarvoor dan jongens. Of ze zijn zich er bewuster van. Of ze komen er gemakkelijker voor uit. Nostalgie Waarin uit zich die nostalgie? De helft van de tieners zegt af en toe nog wel eens met speelgoed te spelen waar ze eigenlijk te oud voor is. Een kleine minderheid schaamt zich hiervoor (amper tien procent). Meer dan de helft van de jongeren (56 procent) is droevig om het onherroepelijke karakter van de tijd. Toch kijkt ruim driekwart positief terug op zijn of haar kinderjaren. Dat kan betekenen dat de jongeren een heerlijke, zorgeloze kindertijd hebben meegemaakt of dat hun tienerjaren veel zorgen met zich mee brengen. Na hun zeventiende lijkt de ergste verwarring rond hun puberteit bij veel jongeren verdwenen te zijn. Geld Meer dan tweederde van de ondervraagden vindt geld belangrijk. Een kwart van deze jongeren ervaart het als een verlies als ze niet mee kunnen doen met leeftijdgenoten omdat ze niet genoeg geld hebben. Ruim tien procent van de jongeren heeft zich wel eens in de schulden gestoken om aan geld te komen. Tweeënhalf procent heeft wel eens seks gehad terwijl er iets materieels tegenover stond. Minder dan vijf procent heeft aan den lijve ondervonden dat ze niet meer meetelden omdat ze geen geld hadden. Zeven procent ging eronder gebukt om uitgesloten te worden toen ze financieel niet meer mee konden. Jongens hechten net iets meer belang aan geld dan meisjes. (On)stabiliteit Bijna vier op de tien ondervraagden heeft iets of iemand dierbaars moeten achterlaten toen hij of zij verhuisde. De helft van de respondenten heeft het gevoel in twee culturen te leven en voelt zich daar prettig bij. Meer dan vier op de tien jongeren mist nog altijd de plaats waar zij vandaan komt. Dat kan een plaats zijn binnen de gemeente, binnen het land of elders in de wereld. Het gemis is het grootst voor jongeren die vanuit andere landen in België zijn komen wonen. 65 procent van deze respondenten mist iemand of iets dierbaars. Meer dan een kwart van alle ondervraagde jongeren die ooit zijn blijven zitten heeft nooit een vervelend gevoel daaraan overgehouden. Bijna twintig procent blijft er maximaal een maand mee rondlopen. De volgende 25 procent tot een jaar. Zeventien procent tot vijf jaar. Ruim een op de tien wordt meer dan vijf jaar achtervolgd door het stigma van ooit te zijn blijven zitten. Ze hebben vaak spijt van een weggegooid jaar, de reactie van de ouders verveelde hen, of hun zelfbeeld werd erdoor aangetast. Tot slot in de rij van onstabiele factoren: de impact van de echtscheiding van de ouders

15 Van de ondervraagde jongeren is 64 procent van de ouders nog bij elkaar. Van zeventien procent zijn de ouders al meer dan tien jaar uit elkaar. Nog eens tien procent heeft ouders die al meer dan vijf niet meer samen wonen. Dat betekent dat de meeste ouders gescheiden zijn toen de respondenten nog klein waren, vaak jonger dan tien jaar. Vooral de ouders van ASO'ers zijn vaker nog samen. De respondenten gaan vrij goed om met de scheiding van hun ouders. Zo vond meer dan zestig procent dat hun ouders begripvol waren voor hun gevoelens tijdens de scheiding. De meeste jongeren hebben ook geen schuldgevoel overgehouden aan de scheiding (dertien procent). Amper vijftien procent verlangt er nog naar dat de ouders terug samen komen. Ook amper vijftien procent heeft te kampen met slechtere resultaten op school. Niettemin gaat een op de drie ondervraagden de nieuwe partner van een ouder liever uit de weg. De scheiding van de ouders lijkt amper een invloed te hebben op hun eigen toekomstige relaties. Meer dan tachtig procent heeft daar vertrouwen in. Een algemeen patroon is dat zo'n scheiding van de ouders hard aankomt. Is die eenmaal verwerkt dan pikken de meeste jongeren hun leven weer op. Naarmate de scheiding verder in het verleden ligt neemt de hoop dat de ouders stiekem nog bij elkaar komen zienderogen af. Een kwart ziet zijn cijfers op school achteruit gaan als de ouders aan het scheiding zijn, ook dat aantal neemt af als de scheiding langer geleden is. Jongeren beginnen meer te twijfelen aan hun eigen relatie vlak na de scheiding van hun ouders. En ook dat herstelt zich na een tijdje. Evenals het schuldgevoel dat ze hebben vanwege de scheiding. Suïcide Bijna acht op de tien jongeren denkt nooit aan suïcide. Amper vijftien procent meerdere keren per jaar. De rest, ruim zeven procent, meerdere keren per maand tot aan dagelijks. Meisjes denken structureel vaker aan suïcide dan jongens. Er is weinig verschil tussen de studieniveau's: op alle niveau's denken minstens zeven op tien respondenten nooit aan suïcide. Alleen op BUSO- niveau ligt dat anders. De grote vraag is: denken ze echt niet aan zelfdoding? Nemen ze hun eigen gedachten au serieux? Of geven ze niet graag toe dat deze gedachten regelmatig voorkomen? Overdrijft de media de berichtgeving over suïcide? Of past het zo slecht in onze cultuur van maakbaarheid dat zelfdoding een levensgroot taboe is? Van de jongeren die wel eens aan suïcide denken, houdt meer dan de helft dit voor zich. Als ze hun gedachten delen is het vooral aan mensen die ze vertrouwen. Ruim zeven procent van de ondervraagden is minder selectief om hun ideeën over zelfdoding te vertellen. Uitgesmeerd over de tijd blijkt dat ruim zes op de tien respondenten zowel vroeger als nu nooit aan suïcide gedacht hebben. Bijna twintig procent heeft dat vroeger wel gedaan, maar is daar nu kennelijk overheen. Daar staat tegenover dat ongeveer een op de tien nu er veel aan denkt, evenals of zelfs meer dan vroeger

16 Een op de twintig jongeren heeft ooit een suïcidepoging gedaan. Nog eens vijf procent heeft het meerdere keren geprobeerd. Negen op de tien nog nooit. Meer dan vier op de tien respondenten vertelt niemand dat ze ooit een suïcidepoging hebben ondernomen. Een iets groter aantal vertelt dat enkel aan mensen die ze vertrouwen. Ruim zeven procent deelt het aan vrijwel iedereen mee. Het heeft er alle schijn van dat ze op zoek zijn naar aandacht. Die hunkering naar aandacht wordt wel eens negatief bekeken, maar iedereen heeft behoefte aan en recht op aandacht van anderen. Van de jongeren die niet praatten over hun suïcide- ervaringen (56 procent) wilde 78 procent dit ook niet. Het blijkt dus voor vier op de vijf respondenten dat het een vrije keuze was om daar niet over te praten. Negen op de tien jongeren weet dat ze als ze denkt aan suïcide terecht kan bij professionele hulpverleners. Toch is de stap om naar een dokter of een therapeut te gaan voor tweederde van de ondervraagden moeilijk. Bijna de helft van de respondenten kent iemand die ooit uit het leven is gestapt. Bijna zes op de tien jongeren kan begrip voor zo'n beslissing opbrengen. Rouwen 86 procent van de ondervraagden vindt het belangrijk dat ze een overleden persoon blijven herdenken. In een rouwperiode gaat 55 procent gewoon naar school, om structuur in hun leven te behouden. De helft vindt het bestaan van een digitaal graf een goede uitvinding. Maar nog geen vijftien procent van de ondervraagden vindt dat er geen landelijke website hoeft te komen om verlieservaringen te delen. Vier op de tien respondenten verwacht meer initiatief van de leerkracht na een ernstige gebeurtenis in het leven van leerlingen. Eenderde van de ondervraagde jongeren vindt het normaal als hun leeftijdgenoten flink uitgaan na de dood van iemand uit de omgeving. Driekwart van de respondenten vindt dat ze niet te jong is om te rouwen. Bijna de helft (45 procent) vindt zelfs dat er meer aandacht aan besteed zou moeten worden. Maar nog meer, 55 procent, vindt rouwen vervreemdend, alsof mensen zichzelf niet zijn. De helft vindt de rouwverwerking onnodig, het leven gaat immers door. Iets meer dan vier op de tien is bang om in een depressie te vallen als ze gaan rouwen. De algemene tendens is dat meisjes opener staan voor het rouwproces, alhoewel iets meer meisjes dan jongens beducht zijn voor diezelfde depressie

17 Onderzoekspopulatie We hebben vooral jongeren uit het secundair onderwijs ondervraagd. Ze situeren zich allemaal in de ruime leeftijdsgroep tussen 12 en 21 jaar. De grote meerderheid van de jongeren die hebben deelgenomen aan het onderzoek zijn tussen 15 en 18 jaar. Respondenten die voor 1990 of na 1999 zijn geboren werden geweerd uit het onderzoek. Tabel 1 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar leeftijd Geboortejaar Frequentie Percentage % % % % % % % % % % TOTAAL N = % In de steekproef beschikken we over meer antwoorden van meisjes (55%) dan van jongens (45%). Tabel 2 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar geslacht Geslacht Frequentie Percentage meisje % jongen % TOTAAL N = ,0 Cruciaal voor het onderzoek is de perceptie van de eigen realiteit van de jongeren. Hoe ervaren zij hun omgeving, hoe definiëren zij de omvang van de gemeente waar ze wonen? Hierbij is niet van belang onder welke schaalverdeling hun gemeente werkelijk valt. Als een respondent Mechelen bijvoorbeeld als een grootstad beschouwt, dan is dat zijn waarheid. Vier op de tien respondenten zegt in een kleine gemeente te wonen. De andere soorten woonplaatsen zijn behoorlijk gelijk verdeeld: 17 procent woont aan de rand van een stad, 15 procent op het platteland, tien procent midden in een stad en tien procent aan de rand van een grootstad. Van zeven procent staat het huis midden in de grootstad

18 Tabel 3 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar de perceptie van de omvang van de woonplaats Soort woonplaats Percentage Ik woon midden in een grootstad 7.1% Ik woon aan de rand van een grootstad 10.0% Ik woon midden in een stad 10.8% Ik woon aan de rand van een stad 17.0% Ik woon in een kleine gemeente 40.0% Ik woon in een dorp op het platteland 15.1% TOTAAL (N = 1902) 100,0 Verdeeld naar studierichting stellen we vast dat jongeren uit het ASO het best vertegenwoordigd zijn: de helft van alle ondervraagden. Daarop volgen BSO (meer dan een kwart) en TSO (15 procent). Gezien er in Vlaanderen minder jongeren in het KSO, BuSO en Deeltijds onderwijs zitten, is het niet verrassend dat deze richtingen ook in de steekproef minder voorkomen. De globale verhouding van het aantal leerlingen per studieniveau in 2010 was: leerlingen in het ASO, in TSO, in BSO, slechts in KSO. (Zie: Statistisch Jaarboek van het Vlaamse Onderwijs schooljaar , Tabel 4 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar studieniveau Studieniveau Percentage ASO 50.0% TSO 15.5% BSO 28.0% KSO 5.4% BuSO 1.0% Deeltijds 0.1% TOTAAL (N = 1923) 100,0 Iets meer dan één op de drie respondenten is al eens blijven zitten tijdens hun schoolcarrière tot nu toe. Hierbij gaat het om relatief net iets meer jongens dan meisjes. Tabel 5 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar zittenblijvers Geslacht Jongens Meisjes Percentage (totaal) Ooit blijven zitten Ja 38.0% 34.5% 36.4% Nee 62.0% 65.5% 63.6% TOTAAL (N = 1870) 100% 100% 100%

19 De overgrote meerderheid van de respondenten woont samen met beide ouders: ruim 62 procent. Van ongeveer een derde zijn de ouders gescheiden of is het gezin op een andere manier uit elkaar gevallen. Tabel 6 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar woonsituatie thuis/ouders Percentage Bij beide ouders 62.6% Bij één van mijn ouders en zijn/haar nieuwe partner 12.1% Bij één van mijn ouders 11.9% Afwisselend bij één van de 9.2% ouders Bij een ander familielid (oom, tante, grootouders) of voogd 1.4% Alleen 1.0% Samen met vriend(in) 1.0% Instelling/internaat 0.8% TOTAAL (N = 1923) 100,0 De vraag die we gesteld hebben was: hoeveel kinderen zijn er in jouw gezin? Inclusief jijzelf. De ruime meerderheid van de respondenten heeft één broer of zus. Bij bijna een kwart van de jongeren bestaat het gezin naast de respondent uit nog twee andere kinderen. Gezinnen met vijf kinderen of meer komen niet veel voor onder de respondenten. Tabel 7 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar het aantal kinderen per gezin Aantal kinderen in het gezin Percentage % % % 4 9.3% 5 3.4% 6 1.9% 7 1.0% 8 0.7% 9 0.1% % >10 0.1% TOTAAL (N = 1864) 100,0 Ruim driekwart van de ondervraagde jongeren hebben Belgische ouders die ook in dit land zijn geboren. Meer dan 13 procent geeft aan dat ze naast de Belgische nationaliteit ook nog een andere nationaliteit hebben. Ruim zes procent draagt alleen een buitenlandse nationaliteit

20 Tabel 8 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar het Belg zijn Belg zijn Percentage Ik ben Belg sinds mijn geboorte net zoals mijn ouders 78.1% Ik ben Belg maar heb ook nog een andere nationaliteit 13.4% Ik ben later Belg geworden 2.1% Ik ben geen Belg 6.4% TOTAAL (N = 1931) 100% Van driekwart van de ondervraagden waren de ouders geboren op Belgisch grondgebied. Voor exact tien procent van de ouders was de geboortegrond buiten de landsgrenzen. Ruim 13 procent is een mix daarvan. Tabel 9 Verdeling van de onderzoekspopulatie naar de geboortegrond van de ouders Geboortegrond van de ouders Percentage Mijn beide ouders zijn geboren in België 76.9% Mijn beide ouders zijn geboren in het buitenland 13.1% Eén van mijn ouders is geboren in België, de andere in het 10.0% buitenland TOTAAL (N = 1926) 100%

21 Gemis Gemis is een van de meest hardnekkige oorzaken van diepe emoties. Vaak zijn die emoties negatief geladen. Gemis veroorzaakt pijn en droevenis, spijt en schuldgevoel, leegte en eenzaamheid. Hoe ervaren jongeren dit gemis? Komt dit vaak voor? Om wie en om wat? De eerste vraag die we stelden was: "Heb je wel eens het gevoel dat je iets/iemand zo erg mist dat het je verdriet doet?" Een kwart van de ondervraagden ervaart dit gevoel meerdere keren per week of zelfs dagelijks. Nog eens tien procent eens per week. Bijna twaalf procent ervaart dit diepe gemis nooit. Tabel 10 Verdeling van het verdriet om gemis Verdriet om gemis Percentage Dagelijks 9.7% Meerdere keren per week 14.6% 1 keer per week 10.7% Meerdere keren per maand 21.3% Meerdere keren per jaar 31.8% Nooit 11.9% TOTAAL (N = 1934) 100% De meisjes uit de steekproef hebben meer verdriet om hun gemis dan de jongens. Vier op de tien meisjes overkomt dit gevoel minstens één keer per week. Jongens hebben er iets minder last van. Amper drie op de tien wekelijks. Meer dan een derde van de jongens zegt meerdere keren per jaar dit gevoel te hebben. Bijna drie keer zoveel jongens dan meisjes heeft nooit last van dit verdriet. Tabel 11 Verdeling van het verdriet om gemis naar geslacht Geslacht Jongens Meisjes Verdriet om gemis Dagelijks 6.3% 11.8% Meerdere keren per week 12.1% 16.5% 1 keer per week 8.5% 12.5% Meerdere keren per maand 19.7% 22.9% Meerdere keren per jaar 35.8% 29.6% Nooit 17.6% 6.7% TOTAAL (N = 1923) 100% (N = 829) 100% (N = 1046) Bij jongeren die bij beide ouders wonen komt het minder voor dat ze dagelijks verdriet ervaren om een gemis (ruim zeven procent). Bij jongeren van uiteengevallen gezinnen valt dit cijfer hoger uit (tot aan 18 procent). Jongeren die alleen of in een instelling wonen kampen nog vaker met dit verdriet. Hun verdeling is wisselvalliger, dat kan te maken hebben met het feit dat hun aantal numeriek erg klein is

22 Tabel 12 Verdeling van het verdriet om gemis naar gezinsituatie Bij wie woon je? Bij één van mijn ouders & nieuwe partner Alleen Instelling Bij één van mijn ouders Bij mijn beide ouders Verdriet om gemis Dagelijks 18.2% 21.1% 26.7% 12.2% 7.4% Meerdere keren per 19.1% 5.3% 6.6% 17.6% week 13.2% 1 keer per week 10.2% 5.3% 20.0% 12.6% 10.9% Meerdere keren per 21.8% 5.3% 6.6% 23.0% maand 20.8% Meerdere keren per jaar 24% 47.3% 26.7% 24.2% 34.9% Nooit 6.7% 15.7% 13.4% 10.4% 12.8% TOTAAL (N = 1922) 100% (225) 100% (19) 100% (15) 100% (222) 100% (1171) Bij ASO'ers komt het verdriet om een gemis minder frequent voor. "Meerdere keren per jaar" is de frequentie die over alle studieniveau's het vaakst is aangeduid. Tabel 13 Verdeling van het verdriet om gemis naar studieniveau Schoolniveau: ASO TSO BSO BUSO KSO Verdriet om gemis: Dagelijks 7.0% 10.3% 12.9% 26.3% 8.7% Meerdere keren per week 13.5% 16.2% 15.4% 0% 16.5% 1 keer per week 10.7% 13.8% 9.1% 0% 14.6% Meerdere keren per maand 19.4% 21.8% 24.8% 10.5% 24.3% Meerdere keren per jaar 36.4% 27.9% 27.4% 36.9% 28.1% Nooit 13.0% 10.0% 10.4% 26.3% 7.8% TOTAAL (N = 1922) 100% 100% 100% 100% 100%

23 Verlies ervaren Verlies is een begrip dat op vrijwel alles van toepassing kan zijn. Er kunnen heftige ruzies uitbreken omdat de afstandsbediening zoek is, een klein kind kan de slaap niet vatten omdat de knuffel op een onvindbare plaats ligt. Hoe zit dat bij jongeren? Wat associëren ze met verlies? De respondenten kregen twaalf gevallen van verlies voorgeschoteld. Aan hen om aan te zeggen of ze een verliesgevoel ervaren bij deze respectievelijke keuzes. Dan blijkt dat vooral relationele verlieservaringen hoger scoren: gestorven (groot)ouder en huisdier, een verbroken relatie, een zelfmoord in de omgeving. Daartussen zit opvallend genoeg: het verlies van een duur eigendom. Is dit een puur materieel gemis of zit hier meer achter? Bijvoorbeeld een duur cadeau dat iemand heeft gekregen? Een verloren wedstrijd wordt iets meer als een verlieservaring gezien dan een ziekte of handicap. Dit kan te maken hebben met het feit meer jongeren aan sport doen dan te maken krijgen met een (ernstige) ziekte of handicap. Niettemin associëren de meeste jongeren de scheiding van hun ouders minder als een verlieservaring dan een verloren wedstrijd. Hoewel ook dit door een derde van de respondenten als een verlies wordt gevoeld. Nostalgie en een aangetaste trots sluiten de rij af. Een op de vijf bevraagde jongeren voelen zich gekwetst als ze denken aan vroeger of als hun trots wordt beschadigd. Tabel 14 Verdeling van associaties bij het woord verlies Associatie bij verlies Ja Nee Totaal Gestorven (groot)ouder 86.1% 13.9% N = 1971 Overleden huisdier 64.4% 35.6% N = 1954 Verloren duur eigendom 55.8% 44.2% N = 1943 Verbroken relatie 53.0% 47.0% N = 1951 Iemand die zelfmoord pleegde 52.1% 47.9% N = 1951 Verloren wedstrijd 37.6% 62.4% N= 1947 Ziekte of handicap 36.4% 63.6% N = 1926 Verhuizing / migratie 35.9% 64.1% N = 1942 Scheiding van de ouders 33.3% 66.7% N = 1935 Blijven zitten/mislukt examen 31.8% 68.2% N = 1929 Nostalgie 21.8% 78.2% N = 1933 Aangetaste eer 21.6% 78.4% N =

24 Tijdens verschillende sessies met het jongerenpanel legden we flappen uit op tafel. Het woord 'verlies' in het midden van de flap. Dit waren de meest voorkomende associaties met 'verlies': Meer dan honderd jongeren zijn geïnterviewd over wat zij vinden van de resultaten en van de betreffende onderwerpen. Sommige van hun reacties leest u doorheen dit onderzoeksrapport. Wat zou je niet willen verliezen? Matthijs: "Mijn ballen. Ik denk dat ik zelfmoord zou plegen als dat ooit gebeurt. Later wil ik absoluut kinderen dus als er iets zou gebeuren met mijn ballen of met mijn vruchtbaarheid, zou ik er echt wel kapot van zijn." Steffy: "Wat ik absoluut niet zou willen verliezen, is mijn haar. Ik wil echt niet kaal zijn. De schoonheid van een vrouw wordt volgens mij mee bepaald door het haar." Melek: "Het is misschien een beetje vreemd want ik ben al 19, maar ik zou het niet prettig vinden als ik mijn geboorteknuffel verloor. Het is een aap zonder naam, maar heel het huis weet waarover ik het heb als ik zeg dat ik 'aap' kwijt ben." (Lost and Found Magazine, In Petto, 2012, p. 8-9.)

25 In 2007 deed In Petto onderzoek naar (on)gelukkig zijn. Daarin werd ook gemeten naar de dingen die jongeren in verband brengen met verlies. Spontane suggesties waren: einde van een relatie, ouders die scheiden, verloren sportwedstrijd, einde van vriendschap na het afstuderen, verlies van zelfvertrouwen, verlies van maagdelijkheid... (zie: Hip Hip Happy. Het Onderzoeksrapport, In Petto, Berchem, 2007, p. 56.) We lichten verhuizing/migratie uit tabel 14 op en plaatsen die in het licht van jongeren met een andere nationaliteit. Dan blijkt duidelijk dat bij jongeren die een andere nationaliteit hebben het gemis na een verhuis/migratie hoger is. Tabel 15 Verdeling van associaties bij het woord verlies na een verhuis/migratie bij jongeren van wie de ouders wel en niet in België zijn geboren Associatie bij verlies Ja Nee Totaal Verhuizing / migratie Gemiddeld: 35.9% 64.1% N = 1942 Nationaliteit Ik ben Belg sinds mijn geboorte 37.4% 62.6% N = 1472 net zoals mijn ouders Ik ben Belg maar ik heb ook nog 34.5% 65.5% N = 255 een andere nationaliteit Ik ben later Belg geworden 52.5% 47.5% N = 40 Ik ben geen Belg 43.3% 56.7% N = 120 Is een aangetaste eer in andere culturen werkelijk zo'n groter verlies dan in de Vlaamse? Uit tabel 16 lijkt dat mee te vallen. Het verliesgevoel stijgt weliswaar met tien procent bij jongeren van ouders die in het buitenland zijn geboren. Maar als één van de twee ouders uit het buiteland komt (en de andere uit België) is het cijfer nagenoeg gelijk met het landelijk gemiddelde: ruim een op vijf

26 Tabel 16 Verdeling van associaties bij verlies van eer' bij jongeren van wie de ouders wel en niet in België zijn geboren. Associatie bij verlies Ja Nee Totaal Aangetaste eer Gemiddeld: 21.6% 78.4% N = 1930 Geboortegrond van de ouders Mijn beide ouders zijn geboren in België Mijn beide ouders zijn geboren in het buitenland Eén van mijn ouders is geboren in België, de andere in het buitenland 19.3% 80.7% N = % 68.0% N = % 76.8% N = 185 Luna (15 jaar): Mijn geheugen zou ik niet willen verliezen. Ik ben bang dat ik mijn eigen wereldje terecht kom. In mezelf gekeerd. Tot zover de associatie met een verlieservaring. Vervolgens vroegen we de jongeren naar hun eigen realiteit: "Welke verlieservaring heb jij in je leven al meegemaakt?" Hier staat het overlijden van personen en dieren die dicht bij de jongeren staan het hoogst. Opvallend gevolgd door een verloren wedstrijd. Kennelijk voor jongeren een veelbetekende realiteit. We kunnen hierin een vorm van faalangst herkennen. De respondenten verliezen minder vaak een duur eigendom. Opvallend is dat veel jongeren verlies ervaren als ze terugdenken aan de tijd die voorgoed voorbij is. Vier op de tien jongeren ondervinden nostalgische gevoelens. Dit verlies weegt zwaarder door dan de scheiding van de ouders, falen op school of zelfdoding in de omgeving. 'Ziekte en handicap' scoort slechts tien procent als wezenlijke verlieservaring. Dit lijkt een lage score. Als je dit verlies effectief moet ondergaan lijkt het een zeer ingrijpende ervaring te zijn. Kennelijk lijken weinig jongeren hiermee geconfronteerd te worden

27 Tabel 17 Verdeling van het concrete gevoel van verlies Ja Nee Totaal Concrete verlieservaring Gestorven (groot)ouder 79.2% 20.8% N = 1943 Overleden huisdier 74.2% 25.8% N = 1942 Verloren wedstrijd 58.7% 41.3% N = 1926 Verbroken relatie 58.0% 42.0% N = 1933 Verloren, duur eigendom 43.5% 56.6% N = 1925 Nostalgie 39.1% 60.9% N = 1914 Blijven zitten/mislukt examen 37.9% 62.1% N = 1925 Aangetaste eer 37.8% 62.2% N = 1907 Scheiding van de ouders 35.6% 64.4% N = 1928 Iemand die zelfmoord pleegde 32.8% 67.2% N = 1923 Verhuizing / migratie 30.8% 69.2% N = 1923 Ziekte of handicap 10.4% 89.6% N = 1910 Jongeren kregen ook de mogelijkheid om eigen alternatieven te noteren. Het onderstaande lijstje is een opsomming van de meest opvallende spontaan genoemde concrete verlieservaringen onder de bijna 2000 deelnemers aan de Lost and Found- bevraging. Spontane reacties: "De tijd die ik nodig heb om deze enquête in te vullen." "Een goede vriend(in) verliezen door een uit de hand gelopen ruzie." "Ik ken mijn mama niet." "Mezelf/ jezelf verliezen." "Geen morele steun van mijn ouders." "Mensen die veranderd zijn." "Veel van de genoemde ervaringen heb ik meegemaakt, maar ik heb ze niet als verlies ervaren." "Zelfmoordneigingen" Sarah (17 jaar): Ik heb mijn hartje verloren aan mijn vriend. Natasja (15 jaar): Soms word ik gek van mijn gsm, van al die mensen die mij zonodig moeten bereiken. Dan laat ik hem ergens rondslingeren, maar dan verlies ik hem weer

28 Hoe is het gesteld met de angst om iets of iemand te verliezen? Van de respondenten is bijna de helft soms bang. Twintig procent is bijna nooit bang om iets of iemand te verliezen. Drie op de tien daarentegen leeft vaak tot voortdurend in die angst. Tabel 18 Verdeling van de angst om iets of iemand te verliezen Angst om iets/iemand te verliezen Percentage Voordurend bang 8.6% Vaak bang 20.7% Soms bang 45.5% Bijna nooit bang 19.6% Nooit bang 5.6% TOTAAL (N = 1904) 100% In 2007 stelde In Petto dezelfde vraag in het kader van het onderzoek Hip Hip Happy, over (on)geluk. 874 respondenten vulden de enquête in. In 2007 leken ze iets banger te zijn om te verliezen dan in 2012: 36 procent om ruim 29 procent. Dit verschil wordt gelijkgesteld door 'soms bang', de categorie die nu door vijf procent meer van de ondervraagden is aangeduid. Hierbij moet uiteraard gelet worden het aantal deelnemers en bovendien dat er in 2007 meer TSO- leerlingen meededen dan ASO'ers, in 2012 is dat juist andersom. (zie: Hip Hip Happy, onderzoeksrapport, In Petto, 2007, p. 54.) Tabel 19 Verdeling van de angst om iets of iemand te verliezen (in 2007) Angst om iets/iemand te verliezen Percentage 2007 Percentage 2012 Voordurend bang 7.5% 8.6% Vaak bang 28.3% 20.7% Soms bang 40.4% 45.5% Bijna nooit bang 17.5% 19.6% Nooit bang 6.3% 5.6% TOTAAL 100% (N = 874) 100% (N=1904) Kiefer (17 jaar): Het is niet altijd gemakkelijk om iets toe te geven. Naar mijn vrienden is dat gemakkelijker, naar mijn ouders moeilijker. Als we dezelfde categorieën per geslacht bekijken zien we in tabel 19 dat meisjes iets angstiger zijn om iets/iemand te verliezen dan jongens. Of ze zijn zich er meer bewust van. Of ze komen er gemakkelijker voor uit. 37 procent van de ondervraagde meisjes is vaak tot voortdurend bang