De Antwerpse haven en natuur, op weg naar een nieuw evenwicht

Transcriptie

1 De Antwerpse haven en natuur, op weg naar een nieuw evenwicht Op 20 januari 1998 besliste de Vlaamse Regering de bouw van een nieuw dok in de Antwerpse haven: het Deurganckdok. Dit is een belangrijke datum, omdat - door de juridische procedures en de omvang van het project - het natuurbeleid in en rond de haven sinds- dien een andere dimensie kreeg. Het Deurganckdok werd gebouwd om tegemoet te komen aan de stijgende wereldwijde maritieme (container)trafiek en de nood aan bijkomende terminals voor het behandelen van containers. De werken voor de bouw van het Deurganckdok zijn in het voorjaar van 1998 van start gegaan. Ze werden echter stilgelegd in maart 2001 toen de Raad van State de bouwvergunning voor het Deurganckdok schorste. De werken rond het Deurganckdok zijn door de Raad van State twee keer stilgelegd, telkens op basis van procedurefouten. Toch waren er ook inhoudelijke tekortkomingen aan het dossier, meerbepaald met betrekking tot de Europese milieurichtlijnen. Omdat het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen, als beheerder van het zeehavengebied Antwerpen, niet het risico wou lopen op een bijkomende vertraging, besliste het Havenbedrijf tot de opmaak van een nieuw Milieueffectenrapport (MER). Wat is er fout gegaan? Wat is er dan fout gegaan? De Europese Commissie, net als een aantal Vlaamse milieuen natuurverenigingen, had veel kritiek op de wijze waarop in dit dossier was omgegaan met de Vogel- en Habitatrichtlijnen. De echte draagwijdte van de Europese natuurwetgeving was op dat ogenblik bij weinig mensen bekend. Zeker binnen het Havenbestuur maar ook bij andere overheidsdiensten beseften weinigen de impact die milieu- en natuurwetgeving kon hebben op grote infrastructuurprojecten. Er was natuur gepland in het gewijzigde gewestplan, dus dacht niemand dat het zo n vaart zou lopen, aldus Toon Tessier, adviseur bij het Havenbedrijf. Wat zeggen die Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen? De Vogelrichtlijn (79/409/EEG) dateert uit 1979 en in 1992 volgde de Habitatrichtlijn (92/43/EEG). Reden was de alarmerende achteruitgang van de biodiversiteit in Europa. Beide richtlijnen hebben tot doel om dit bio- 20 ARGUSmilieumagazine jaargang 4 nr. 3

2 Toon Tessier is Adviseur bij het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen diversiteitsverlies een halt toe te roepen door bedreigde soorten en habitats de kans te bieden zich te herstellen. Conform deze richtlijnen moesten de lidstaten speciale beschermingszones (SBZ) aanduiden, beter bekend als de Vogel- en Habitatrichtlijngebieden. Activiteiten als wonen, landbouw en havenwerken blijven mogelijk binnen de SBZ s, maar de natuur mag er niet op achteruitgaan (en dient waar nodig hersteld te worden). Omdat zowel op linker- als op rechteroever delen van het Antwerpse zeehavengebied aangeduid zijn als een SBZ (zie kaartje natuurgebieden haven) hebben beide Europese richtlijnen aanzienlijke gevolgen voor havenprojecten. Op de linker Scheldeoever is zelfs het grootste deel van de haven gelegen in Vogelrichtlijngebied. De aanwijzing van de SBZ s is gebaseerd op de grote natuurwaarde van het Schelde-estuarium. In en rond het Antwerpse havengebied zijn dan ook heel wat beschermde vogelsoorten aanwezig, zoals de kluut en het visdiefje. Bij grote infrastructuurwerken in of in de omgeving van een Vogel- of Habitatrichtlijngebied is artikel 6 van de Habitatrichtlijn belangrijk. Dat artikel zegt dat een project met een mogelijk significant negatief effect op de instandhoudingsdoelen enkel mag doorgaan als aan drie voorwaarden is voldaan. Ten eerste moet je bewijzen dat het gekozen alternatief het beste is vanuit natuuroogpunt, voorts moeten er dwingende redenen van groot algemeen belang zijn en tenslotte moeten verliezen aan natuur voldoende worden gecompenseerd. In het dossier van het Deurganckdok bleek het eerste compensatieplan onvoldoende voor de Europese Commissie. Het was niet duidelijk of met dit plan de verliezen aan natuur effectief zouden worden gecompenseerd. Het nieuwe MER bood een antwoord op de kritiek van de Europese Commissie. Naast een internationale economische studie die de noodzaak van het Deurganckdok aantoonde, gekoppeld aan een grondig alternatievenonderzoek, werd een nieuw ambitieus compensatieplan opgesteld dat gelijktijdig met het project kon worden uitgevoerd. Daarin werd zorgvuldig nagegaan welke natuurwaarden verdwenen met de bouw van Deurganckdok en welke maatregelen dit verlies dienden te compenseren. Het nieuwe MER bood tevens de basis voor de aflevering van een nieuwe bouwvergunning. Dankzij dit nieuwe MER konden de werken hervat worden en kon het Deurganckdok op 6 juli 2005 officieel geopend worden. Toon Broedresultaten van de oeverzwaluw in het Antwerps havengebied van 1999 tot en met 2005 Overzicht natuurgebieden in het Antwerps havengebied rec link tot str ARGUSmilieumagazine jaargang 4 nr. 3 21

3 Tessier: Dat het Deurganckdok in 2005 kon geopend worden is voor een groot deel te danken aan het gedetailleerde compensatieplan opgesteld op basis van de zorgvuldige analyse van de vogelpopulaties in het MER. Dit plan zorgde ervoor dat we een wetenschappelijk onderbouwd en bevredigend antwoord konden geven aan de Europese Commissie. Hadden we geen uitgebreid compensatieplan uitgewerkt, dan had de Europese Commissie het dossier kunnen doorsturen naar het Europese Hof van Justitie. Als ik op Europese bijeenkomsten praat met medewerkers van infrastructuurprojecten die een veroordeling van het Europees Hof over zich heen hebben gekregen, dan gaat het over vertragingen van vijf tot tien jaar. Dankzij het compensatieplan hebben we de schade kunnen beperken tot een jaar, al hebben we niet alleen tijd verloren. Wat hebben we geleerd? De belangrijkste les is dat natuur - omwille van de beschermde natuur in en rond de haven - een belangrijke plaats moet krijgen bij de voorbereiding van grote plannen en projecten in de haven van Antwerpen, ook in het overleg daarover en dit vanaf het begin. Enkel op die wijze kan rechtszekerheid ten aanzien van natuurverplichtingen tot stand komen en rechtszekerheid is een essentiële randvoorwaarde voor een stabiel economisch klimaat waarin investeringen kunnen gebeuren. Ook over de aanleg en inrichting van nieuwe natuurgebieden heeft het Deurganckdok-project ons veel geleerd. Bovendien is het validatiedecreet de eerste juridische tekst waarin sprake is van tijdelijke natuur (cfr. tijdelijke compensatiegebieden), een concept dat veel mogelijkheden kan bieden voor de duurzame cohabitatie van haven en natuur in een zo dynamisch gebied als een haven. Uit het verhaal van het Deurganckdok is ook duidelijk gebleken dat de Europese richtlijnen strikt geïnterpreteerd worden en dat dus naar natuur de nodige aandacht moet gaan. Al moet dit steeds in het juiste perspectief gezien worden. Het compensatieplan van het Deurganckdok zal niet meer dan 5 procent van de totale kostprijs bedragen, ongeveer 25 miljoen euro. Het Deurganckdok heeft vooral ook tot gevolg gehad dat alle groepen (administraties, havenbestuur, NGO s, etc.) hebben bijgeleerd. Die kennis mag niet verloren gaan en de lessen die getrokken werden bij het Deurganckdok hebben we dan ook toegepast in het strategisch plan van de haven en via de samenwerking met Natuurpunt. Het Strategisch Plan voor de haven van Antwerpen en de Achtergrondnota Natuur De totstandkoming van een visie op natuur in de haven De havenontwikkeling stopt niet met het Deurganckdok. Verschillende kleine en grote projecten zitten nog in de pijplijn: onder andere de derde fase van het Verrebroekdok, de Liefkenshoekspoorverbinding, een tweede sluis op Linkeroever en de uitbreiding van containeroverslagfaciliteiten. Om de complexe problematiek van de altijd dynamische en zich ontwikkelende haven en de inpassing daarvan in de omgeving niet te laten leiden tot conflictsituaties heeft de Vlaamse regering Strategische Planningsprocessen opgestart. Daarin maken een ruime groep stakeholders onder voorzitterschap van de provinciegouverneurs toekomstvisies op voor de Vlaamse zeehavens. Voor het linker Scheldeoevergebied was dit één van de voorwaarden voor de bouw van het Deurganckdok in 1998 en sinds het Vlaams regeerakkoord van 1999 is een strategisch plan vooropgesteld voor elk van de vier Vlaamse zeehavens. Deze plannen moeten leiden tot een definitieve afbakening van het zeehavengebied via een nieuw gewestelijke ruimtelijk uitvoeringsplan. Hierbij wordt gestreefd naar een optimale inpassing van de haven in haar omgeving. Aangezien een degelijk natuurbeleid noodzakelijk is om de havenactiviteiten rechtszekerheid te bieden neemt dit aspect in het Strategisch Planningsproces voor de Antwerpse haven een belangrijke plaats in. Om de vereiste rechtszekerheid te kunnen garanderen stelde men voor de Antwerpse haven een natuurnota op, de Achtergrondnota Natuur (AN). Gert Van de Genachte, van het bureau Aeolus dat de studie samen met Afdeling Natuur (nu Agentschap voor Natuur en Bos van de Vlaamse Overheid) en de Universiteit Antwerpen (UA) uitwerkte, legt uit hoe men daarbij te werk ging. Bij deze oefening is de ambitie niets minder dan de natuurverplichtingen die noodzakelijk zijn voor het behoud van de ecologische integriteit van het volledige Vogelrichtlijngebied op linkeroever (en de andere beschermde gebieden in de haven) vast te stellen én tot uitvoering te brengen. De realisatie van zo n plan moet toelaten de economische sectoren in het gebied (zowel landbouw als haven) te vrijwaren van bijkomende verplichtingen. Wat houdt de door Europa vereiste gunstige staat van instandhouding voor de beschermde gebieden precies in? Waarom zijn die gebieden aangewezen als Europees Vogel- of Habitatrichtlijngebied? Eenvoudig gezegd wordt er nagegaan hoeveel leefgebied de te beschermen vogels nodig hebben. Het resultaat is dat we weten dat er in het studiegebied x hectare riet moet zijn, y hectare slik en schor en z hectare natte weilanden. In alle toekomstscenario s voor het studiegebied moeten die oppervlaktes dan aanwezig zijn onder de vorm van reeds bestaande en nieuw aan te leggen natuurkerngebieden. De realiteit is uiteraard ingewikkelder dan dat, want de abiotische randvoorwaarden (d.i. factoren zoals bodem, waterhuishouding en klimaat) moeten aanwezig zijn. Je kan immers geen slik en schor inplanten op 10 kilometer van de Schelde. Doordat in alle toekomstscenario s genoeg natuur vooropgesteld wordt om aan de doelstellingen te voldoen, moet niet voor elk individueel project een afzonderlijk compensatieplan worden opgemaakt. Door de nieuwe robuuste natuurkerngebieden rond de haven zijn aantastingen van natuurwaarden in de haven in de meeste gevallen niet significant meer. In opdracht van het Vlaamse Gewest worden deze scenario s met de verschillende liggingen van de natuurkerngebieden als onderdeel van het plan-mer voor het ontwerp strategisch plan van de haven van Antwerpen momenteel geëvalueerd. Dan resten er nog de beschermde soorten die overal in Vlaanderen moeten beschermd worden, en dus ook in het havengebied. Meer nog, sommige soorten komen vrijwel alleen nog maar in het havengebied voor. Je kan het opgespoten havengebied op ecologisch vlak immers vergelijken met een duingebied, een in Vlaanderen zeldzaam geworden biotoop. Een voorbeeld van een beschermde soort die in het havengebied regelmatig voorkomt is de rugstreeppad. Om een antwoord op de bescherming van dergelijke soorten te bieden wordt een netwerk van ecologische infrastructuur uitgebouwd in het havengebied. Dit is het voorwerp van het project de Antwerpse haven natuurlijker. Samenwerking met Natuurpunt: de Antwerpse haven natuurlijker Sinds 2001 werken het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen en Natuurpunt vzw in het project de Antwerpse haven Natuurlijker aan de realisatie van een netwerk van ecologische infrastructuur in het Antwerpse zeehavengebied. Enerzijds moet 22 ARGUSmilieumagazine jaargang 4 nr. 3

4 dit netwerk de in en rondom het havengebied gelegen natuurgebieden verbinden, anderzijds moet het ook een op zichzelf functioneerbaar geheel vormen. Dit proberen we te realiseren met het aanduiden van kernen, stapstenen en corridors. Ook wat betreft de soorten en habitats worden streefdoelen vooropgesteld, aldus Peter Symens, beleidsmedewerker bij Natuurpunt. Op die manier wordt invulling gegeven aan het begrip ecologische infrastructuur in zeehavengebieden uit het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen uit Van origine is ecologische infrastructuur in zeehavengebied een begrip uit de ruimtelijke ordening, maar het zou te gek zijn om dit niet te linken aan het natuurbeleid. Het havengebied herbergt tal van zeldzame en beschermde dier- en plantensoorten. Vandaar dat we nu in het netwerk de havenspecifieke soorten een plaats willen geven. Het is een algemeen gegeven dat dergelijke concepten maar succesvol kunnen zijn als er sectoroverschrijdend wordt gewerkt, aldus Toon Tessier. Het netwerk wil een antwoord bieden door gebieden in te richten en te beheren zodat havenspecifieke planten en soorten altijd een plekje vinden in de haven. Dit gaat gepaard met het benutten van tijdelijke opportuniteiten die een waardevolle aanvulling zijn op meer permanente onderdelen van het netwerk. Natuur in de Antwerpse haven, wat is dat? Er is natuur in het havengebied en deze brengt een heleboel verplichtingen voor het havenbestuur en de havengebruikers met zich mee. Internationale, nationale en Vlaamse natuurregelgeving stopt niet aan de grenzen van een havengebied, maar is er onverminderd geldig. Bovendien is de Antwerpse haven gelegen aan één van de meest waardevolle estuaria van Europa. Natuur in de haven dus, maar wat voor natuur? In het project de Antwerpse haven natuurlijker hebben we een opdeling gemaakt in 5 basishabitats, die in meer of mindere mate in het Antwerps havengebied voorkomen. Aan elk van deze habitats kunnen we een aantal typische soorten toekennen. Pioniersituaties Pioniersituaties zijn niet tot schaars begroeide gebieden in een sterk dynamische omgeving. Binnen het havengebied vindt men pioniersituaties voornamelijk op terreinen die recent opgespoten, opgehoogd of omgewoeld zijn. Wanneer voldoende natte depressies voorkomen, vormen deze recent verstoorde terreinen een ideale broedplaats voor tal van strandbroeders, zoals visdiefjes. Ook rugstreeppadden en tal van insecten vinden op deze terreinen een geschikt leefgebied. Grasland Het Antwerps havengebied kent een grote verscheidenheid aan graslanden. Het overgrote deel van de graslanden bevindt zich op relatief voedselarme, zandige, vaak kalkrijke bodems. Deze graslanden worden gekenmerkt door een schrale vegetatie (echt duizendguldenkruid, zomerbitterling, ) waarbinnen kleinere of grotere vlekken zonder begroeiing voorkomen en worden binnen het havengebied vaak teruggevonden langsheen leidingstroken. Deze vormen een ideaal leefgebied voor zeldzame vlinders zoals het bruin blauwtje en het hooibeestje. Op nattere bodems springen vooral de orchideeënrijke graslanden met soorten als de moeraswespenorchis en het wit bosvogeltje in het oog. Open water, riet en moeras Dit habitattype omvat de meest uiteenlopende types, van kleine plasjes en grachten tot grote wateroppervlakken, ook rietvelden die voor individuele waterzuivering worden aangelegd. De graad van begroeiing kan erg uiteenlopend zijn. Dit habitattype herbergt een rijke verscheidenheid aan soorten. De kleinere plasjes en grachten bekoren vooral insecten en amfibieën, terwijl de grote wateroppervlakken en waterlopen eerder onderdak bieden aan vogels. Ruigte, struwelen en bossen Ruigte wordt gezien als de overgangsituatie tussen grasland en struweel en bos. De Foto: R. Jooris De rugstreeppad De rugstreeppad eenvoudig te herkennen aan de smalle geelwitte streep over zijn rug is een soort die gebonden is aan terreinen met droge en zandige bodems die snel opwarmen. We vinden de soort voornamelijk in duin- en heidegebieden. Naast oude kleiafgravingen en verlaten zandgroeven bieden de met zand opgespoten terreinen in het havengebied een uitstekend alternatief biotoop. Via de Habitatrichtlijn geniet de rugstreeppad, samen met zijn leefgebied, een verregaande bescherming. De uitdaging van het project de Antwerpse haven natuurlijker bestaat erin om te komen tot een duurzame en werkbare oplossing die het voortbestaan van de rugstreeppad in het havengebied garandeert én voldoende ruimte laat voor verdere havenontwikkelingen. De oeverzwaluw Bron: BASF Antwerpen, Wim Van Nueten De oeverzwaluw is een typische havenspecifieke vogelsoort en een uitstekend voorbeeld van hoe cohabitatie tussen haven en natuur mogelijk is. Oeverzwaluwen broeden in afgekalfde rivieroevers, een biotoop dat tegenwoordig schaars is in Vlaanderen. In het havengebied vinden ze een uitstekende broedgelegenheid in loodrechte zandwanden bij de vele infrastructuur- en graafwerken. Het plan oeverzwaluw is het eerste opgestarte soortbeschermingsplan van het project de Antwerpse haven natuurlijker en wellicht ook het meest bekende. Na 5 jaar werking begint dit plan uit te groeien tot een echt succesverhaal. Sinds de start van het project vindt jaarlijks éénvijfde van de Vlaamse populatie oeverzwaluwen een geschikte broedplaats in het Antwerps havengebied. ARGUSmilieumagazine jaargang 4 nr. 3 23

5 vegetatie van dit habitattype wordt meestal gedomineerd door een beperkt aantal hoog opschietende plantensoorten. Desondanks kunnen ruigten vrij soortenrijk zijn en dit geldt in het bijzonder voor allerlei ongewervelden (oranje en bruin zandoogje) die er een plekje vinden om zich te voeden en zich voort te planten. Ook tal van kleine zoogdieren en vogels vinden er schuilmogelijkheden, voedsel en nestgelegenheid. Gebouwen, installaties en bouwwerven Gebouwen, installaties en bouwwerven zijn het laatste waar we bij het woord natuur aan denken. Nochtans vormt deze infrastructuur voor een aantal dieren en planten een geschikt alternatief voor hun natuurlijke habitat. Best gekend hierbij zijn vogels zoals de oeverzwaluw en de gierzwaluw die van nature broeden in steile zandwanden of holten en spleten van rotsen, maar die tegenwoordig voornamelijk te vinden zijn bij graafwerken of in muurholten, muurspleten en onder daken. Bij nieuwe of gerenoveerde magazijnen en opslagloodsen zijn echter nagenoeg geen holten of spleten meer te vinden. Via enkele eenvoudige aanpassingen zoals het plaatsen van nestkasten, het inbouwen van neststenen en dergelijke is het toch mogelijk om alternatieve nestgelegenheid aan te bieden. Naast economie bloeit dus ook de natuur in de Antwerpse haven. De haven creëert namelijk een dynamiek die in vele natuurlijke milieus volledig zoek is geraakt. Het gaat hierbij vooral om soorten van dynamische, zandige habitats zoals de oeverzwaluw, de rugstreeppad, het visdiefje, de zwartkopmeeuw, het bruin blauwtje, de zomerbitterling, en vele andere. Deze soorten kunnen niet helemaal terecht in één van de natuurkerngebieden rondom het havengebied, net omwille van hun specifieke habitatkeuze. Het gaat dan vooral om het aanbod aan geschikt broedbiotoop of het voorkomen van geschikte vegetatie met specifieke waard- en voedselplanten. Vele van deze soorten hebben geen grote leefgebieden nodig en kunnen zich perfect handhaven in Bron: Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen de vele leidingstroken en resthoekjes in het havengebied, op voorwaarde dat deze op een gepaste manier worden beheerd. Waar staan we nu? Na de fase van overleg en visievorming zijn we nu in de fase van realisatie beland. Om de visie die moet leiden tot meer rechtszekerheid voor de haven aangaande natuurplichten te verwezenlijken moet er nog heel wat werk worden verzet. Eerst en vooral moet de inrichting van de compensatiegebieden van het Deurganckdok worden afgewerkt. Een tweede element is de realisatie van de natuurkerngebieden (of robuuste natuurgebieden) uit de Achtergrondnota Natuur die de rechtszekerheid ten aanzien van de Europese milieurichtlijnen moet garanderen. Een van de eerste projecten op de agenda is de realisatie van het Opstalvalleigebied, een 240 ha groot nieuw natuurgebied op de rechteroever aan de rand van de haven dat bestaat uit natte weilanden, riet, plas, bos en struweel. Een derde element is de verdere realisatie van het netwerk ecologische infrastructuur. Sinds 2001 wordt door Natuurpunt en het Havenbedrijf hieraan in twee sporen gewerkt. Enerzijds worden er concrete projecten op het terrein gerealiseerd om aan te tonen dat natuur in de haven kan. Een paar voorbeelden zijn de aanleg van oeverzwaluwwanden, het plaatsen van gierzwaluwnestkasten, ecologisch maaibeheer en realisaties op bedrijventerreinen zoals op de site van EcoNatie (SITA Recycling Services) op rechteroever. Anderzijds wordt er ook werk gemaakt van voorstellen voor een aangepast beleid- en regelgevend kader. De grootste potenties voor de kleine natuur uit het netwerk ecologische infrastructuur liggen vaak in de tijdelijke natuur. Vooral wat betreft de bescherming van soorten van dynamische habitats biedt tijdelijke natuur enorme mogelijkheden. Echter, het regelgevende en beleidskader ontbreekt hier nog volledig. Op de studiedag over ecologische infrastructuur in de Antwerpse haven op 26 april dit jaar is deze kwestie uitgebreid besproken. Het gemeenschappelijk standpunt van de organisatoren van de studiedag (het Havenbedrijf, Natuurpunt, de UA en de havenbedrijven en -industrie) is dat enkel wanneer rechtszekerheid kan geboden worden omtrent tijdelijke natuur, bedrijven bereid zullen zijn hun tijdelijk onbenutte terreinen een ecologische meerwaarde te geven. Daarom is in een gezamenlijke brief aan minister Peeters gevraagd dat de Vlaamse overheid in haar regelgeving inzake de bescherming van fauna en flora ruimte zou creëren voor een gebiedsgerichte aanpak (op het niveau van het gehele zeehavengebied) en in afwachting daarvan wil het Havenbedrijf zich middels een hiertoe op te stellen convenant met de Vlaamse overheid engageren voor de realisatie van een pilootproject dat via het netwerk van ecologische infrastructuur invulling wenst te geven aan de bescherming van havenspecifieke fauna en flora. Dit pilootproject zou een overeenkomst tussen het Havenbedrijf enerzijds en het Vlaamse Gewest anderzijds behelzen waar de ontwikkelde visie kan toegepast worden en geëvalueerd worden zonder juridische complicaties voor de economische haven. Verder werkt de haven blijvend aan het uitwisselen van kennis met andere Europese havens die met dezelfde problemen van duurzame cohabitatie tussen haven en natuur zijn geconfronteerd. Zo is het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen partner in het Interreg IIIB project New Delta en in het samenwerkingsproject Paralia. We kunnen dus stellen dat er al veel geleerd en gerealiseerd is, maar dat er nog werk aan de winkel is. Het Deurganckdok leert jammer genoeg hoe het kan fout lopen maar ook hoe de daaruit getrokken lessen perspectieven bieden voor een duurzame instandhouding van natuur zonder de havenactiviteiten te hinderen. Interessante websites: projecten/havennatuurlijker.html ahnat/algemeen.html tijdelijke_natuur_permanente_winst.pdf ARGUSmilieumagazine jaargang 4 nr. 3