Hieronder vindt u een aantal vragen die voortkomen uit onderzoek dat wij zelf hebben verricht naar aanleiding van het ziek worden van onze zoon.

Transcriptie

1 Aan Waterschap Aa en Maas t.a.v. drs. L.H.J. Verheijen Deurne, Onderwerp: Reactie op onderzoek van expertpanel Deurne Geachte heer Verheijen, Naar aanleiding van het onderzoek door het expertpanel naar de mogelijke risico s voor de volksgezondheid bij het gebruik van het grondwater in de omgeving van Deurne, sturen we u deze brief. Wij hopen dat u onze vragen kunt beantwoorden. In de bijlage vindt u een beschouwing van een expert van het IRAS op het rapport van het expertpanel. Deze beschouwing is gedeeltelijk gebruikt bij het opstellen van deze brief. Wij hopen dat u ook de beschouwing door zult lezen. Deze bevat waardevolle informatie, zoals bijvoorbeeld de vergelijking tussen de Catharijne singel en de Peel, maar ook adviezen voor verdere metingen. De kwaliteit van het grondwater heeft onze aandacht gevraagd, nadat onze oudste zoon ziek werd bij het oppompen van grondwater op een kinderspeelplaats. Nadat ook nog een medewerker van het Waterschap onwel werd op dezelfde locatie en er op verschillende andere plaatsen in Deurne zwavelwaterstof, een dodelijk gas, werd geroken, is er gekozen om aanvullend onderzoek te verrichten. Bij dat onderzoek kwam naar boven, dat de concentraties zwavelwaterstof bij het oppompen van grondwater in Deurne dermate hoog kunnen oplopen, dat dit een gevaar kan vormen voor de volksgezondheid. Bij het oppompen van grondwater in een afgesloten ruimte kunnen de concentraties zwavelwaterstof zelfs zo hoog worden, dat de situatie dodelijk kan zijn. Tot het onderzoek was nog niet eerder komen vaststaan, dat bij het oppompen van grondwater de concentraties zwavelwaterstof zo hoog kunnen zijn, dat ze mensen ziek kunnen maken. Hieronder vindt u een aantal vragen die voortkomen uit onderzoek dat wij zelf hebben verricht naar aanleiding van het ziek worden van onze zoon. Bomensterfte Het expertpanel komt onder andere met de volgende conclusie in hun rapport, met betrekking tot de bomensterfte rond het Heiakkerpark: De bomen zijn waarschijnlijk gestorven aan Kastanjebloedingsziekte in combinatie met de schimmels Honingzwam en Fluweelpootje. Mogelijk heeft de slecht doorluchte bodem bijgedragen aan de sterfte. Deze verklaring is volgens ons slechts mogelijk als het proces van afsterven geleidelijk verloopt. Echter in de bijlage van het rapport van het expertpanel is te lezen dat de bomenexpert (Copijn Boomspecialisten B.V.) concludeert: 1

2 Een opvallende veldwaarneming was dat de meeste bomen nog vrij veel knoppen hebben gevormd en vervolgens zijn afgestorven. Hieruit kan worden geconcludeerd dat de bomen conditioneel gezien lange tijd redelijk tot goed waren en dat het proces van afsterven vrij snel is gegaan. Deze bijlage is echter niet openbaar. Dat betreuren wij, gezien de transparantie die de betrokken partijen aangeven na te streven. Als bomen afsterven door een kastanjebloedingsziekte in combinatie met schimmels, is het onwaarschijnlijk dat er zoveel bomen tegelijk afsterven volgens de door ons geraadpleegde expert van het IRAS. Net als bij mensen en dieren is er bij bomen een grote variatie in weerstand tegen ziekteverwekkers. Een vergiftiging door bijvoorbeeld aluminium is dan veel waarschijnlijker volgens de expert van het IRAS. Aluminium is volgens de tabel 5.1 in het rapport van het expertpanel in verhoogde concentratie gemeten (577 m mol/kg). Aluminium is giftig voor planten zo blijkt uit literatuur die de expert van het IRAS heeft aangedragen. De bomen die zijn afgestorven bevinden zich allemaal aan dezelfde zijde van de peelrandbreuk. De bomen aan de andere zijde zijn allemaal in prima conditie. Een ziekte zou zich toch niets moeten aantrekken van een peelrandbreuk en zou ook bomen aan de andere zijde ziek moeten maken. Daarnaast zijn niet alleen kastanjebomen afgestorven, maar zijn ook andere soorten bomen dood gegaan. 1. Bent u ook van mening dat de conclusie, dat de bomen waarschijnlijk zijn gestorven aan Kastanjebloedingsziekte in combinatie met de schimmels Honingzwam en Fluweelpootje onjuist is? Indien nee, graag toelichten. Volgens ons is er begin 2013 een stroming omhoog geweest van vervuild grondwater aan 1 zijde van de peelrandbreuk. Dat grondwater aan een zijde van de peelrandbreuk omhoog kan komen, is een bekend verschijnsel. Wellicht werd deze opgaande stroming veroorzaakt door de hevige regenval in Deurne van de voorgaande jaren. In maart 2014 is het grondwater gecontroleerd op de locatie waar de bomen zijn gestorven. Het grondwater is op een diepte van 80 cm gecontroleerd. Als er begin 2013 vervuild grondwater omhoog was gekomen, die de bomensterfte in een rap tempo heeft veroorzaakt, is dit vervuilde grondwater in het daarop volgende jaar weer een meter gezakt. Dus in maart 2014 zou dit grondwater tot ongeveer 150 cm tot 200 cm diepte zijn gezakt. Op deze diepte had het grondwater dus getest moeten worden, om uit te sluiten of een mogelijke vergiftiging door vervuild grondwater een rol heeft gespeeld. De verhoogde concentratie aluminium in de grond zou ook veroorzaakt kunnen zijn door achtergebleven aluminium uit het vervuilde grondwater. 2. Bent u ook van mening dat het grondwater op een diepte van 150 cm tot 200 cm onderzocht had moeten worden, om uit te sluiten dat vervuild grondwater een jaar eerder het afsterven van de bomen veroorzaakt heeft? Indien nee, graag toelichten. Bomensterfte en sterfte van eenden en vissen In verband met het sterven van (65) eenden en tientallen vissen in en rond het Heiakkerpark in 2013 schrijft het Waterschap in hun antwoord aan de heer Van Hoof het volgende: 2

3 Wij sluiten niet uit dat ook in 2013 er sprake is geweest van botulisme, ondanks dat dit toen niet is aangetoond. De experts stellen dat de vissen waarschijnlijk door zuurstofgebrek als gevolg van een algenbloei zijn doodgegaan. Bomen, eenden en vissen gingen tegelijkertijd dood. Het expertpanel en het waterschap komen met de conclusie, dat al deze verschillende organismen door compleet verschillende oorzaken zijn afgestorven op hetzelfde moment. Echter komen zij naar ons idee niet met een wetenschappelijke onderbouwing. Zo sterven de bomen te snel en te massaal, aluminium wordt in verhoogde concentraties gemeten, botulisme is in 2013 nooit aangetoond en ook de oorzaak van de vissterfte is niet vast komen te staan door onderzoek. 3. Deelt u onze mening dat het wel zeer onwaarschijnlijk is dat 3 verschillende organismen door 3 verschillende oorzaken op exact hetzelfde moment afsterven en dat het Waterschap en het expertpanel alleen tot deze conclusie hadden mogen komen als zij dit volledig wetenschappelijk hadden kunnen onderbouwen? Indien nee, graag toelichten. Oorzaken ontstaan H2S-gas In het gezamenlijk persbericht van de gemeente Deurne, provincie Noord-Brabant, GGD en waterschap Aa en Maas staat het volgende: Een eenduidige oorzaak van de hoge concentraties H2S-gas in de bodem kon het expertpanel niet vaststellen. Vermoedelijk is het een combinatie van factoren. Bodemprocessen zorgen voor hogere concentraties waterstofsulfide in het grondwater. Dit gebeurt door een natuurlijke omzetting van zwavel uit sulfaat (SO 4 2- ) door bacteriën in de bodem. Hoe meer sulfaat in het grondwater, des te groter het potentieel voor dit proces. De toename van de sulfaatconcentratie in het grondwater kent verschillende oorzaken. Zo zijn in de jaren 50 t/m jaren 70 van de vorige eeuw, onder meer door uitstoot van kolengestookte energiecentrales, meer zwaveldeeltjes in de lucht terecht gekomen. Deze sloegen vervolgens neer en zijn door regen in de bodem gespoeld. Sinds de jaren 80 van de vorige eeuw is dit afgenomen. Het grondwater waar onze zoon van ziek is geworden op 16 december 2012, kwam van een diepte van ongeveer 17 meter. Gemiddeld zakt water ongeveer een meter per jaar. Dat betekent dat het opgepompte water ongeveer rond 1995 als regen is gevallen. Vele jaren nadat de kolengestookte energiecentrales zijn gesloten. Toch wordt dit als een mogelijke oorzaak van het H2S aangedragen. Ook de verhoogde sulfaatconcentratie in het grondwater in het Heiakkerpark op een diepte van 80 cm, kan natuurlijk vrijwel onmogelijk afkomstig zijn van de kolengestookte energiecentrales. Overbemesting en/of lozing van spuiwater blijven dan over als oorzaak voor de verhoogde sulfaatconcentratie. 4. Deelt u onze mening dat de kolengestookte energiecentrales vrijwel onmogelijk de oorzaak kunnen zijn van het ontstaan van H2S op 17 meter diepte en dat dus overbemesting de meest waarschijnlijke oorzaak is? Indien nee, graag toelichten. 3

4 5. Bent u ook van mening dat we zo snel mogelijk overbemesting, dus uitspoeling van nitraat en sulfaat, moeten stoppen om zo onder andere het ontstaan van het dodelijke gas H2S tegen te gaan? Indien nee, graag toelichten. In het rapport Zwavel, zware metalen en grondwater in Deurne schrijft het expertpanel: De verhoogde concentraties H2S-gas in het grondwater kunnen veroorzaakt worden door: Reductie van sulfaat in anaeroob, nitraatloos grondwater door organische stof onder invloed van sulfaatreducerende bacteriën; Reductie van sulfaat in de buis waardoor grondwater wordt opgepompt, door contact met ijzeren onderdelen van de buis of de pompinstallatie. De tweede oorzaak voor het ontstaan van hoge concentraties H2S, reductie van sulfaat in de buis, is alleen mogelijk, als er voor dit proces slechts enkele minuten nodig zijn. Op de dag dat onze zoon ziek werd bij het oppompen van het grondwater, is er eerst door een volwassene enkele minuten gepompt, zonder dat onze zoon daarbij in de buurt was. De inhoud van de pomp en de buis moet daarbij minstens weg zijn gepompt. Enkele minuten nadat dit grondwater was weggelopen, is er weer enkele minuten gepompt. Toen was onze zoon wel bij de pomp en is daarbij ziek geworden. Dat er binnen enkele minuten een reactie plaatsvindt in de buis en pomp, waarbij er voldoende H2S ontstaat om een kind ziek te maken, lijkt ons niet mogelijk. Wij vragen ons zelfs af, of de reactie in de buis en pomp voldoende snel gaat om twee dagen later de medewerker van het Waterschap, ziek te laten worden. 6. Is het volgens u mogelijk dat binnen enkele minuten er een reactie in de buis en pomp plaatsvindt, waarbij voldoende sulfaat reduceert en H2S ontstaat om een kind ziek te maken? Indien ja, graag wetenschappelijk onderbouwen. In het rapport Zwavel, zware metalen en grondwater in Deurne schrijft het expertpanel:.., en dus is niet uit te sluiten dat niet zozeer het grondwater is bemonsterd maar het water dat al tijden in de buis heeft gestaan. Ook de mededeling dat bij de beregeningsinstallatie de geur vooral sterk is nadat de installatie in de winter heeft stilgestaan, wijst in die richting. Zolang dat niet gemeten is, kan dit echter ook een kwestie van perceptie zijn. Het zou ook een verklaring kunnen zijn waarom in het Zandbos de metingen op 17 april zo veel lager uitvielen dan op 8 april. Ook bij het voorval met het jongetje in december 2012 is het voor te stellen dat het stagnerend water betrof. Voordat onze zoon en de medewerker van het waterschap ziek werden, zijn er tientallen liters water opgepompt. Het expertpanel gaat ervan uit dat de buis in de grond een diameter heeft van 5 cm. Het grondwater is opgepompt van een diepte van 17 meter. Dat betekent dus dat er in de buis een hoeveelheid van ongeveer 33 liter water zit. Onze zoon en de medewerker van het waterschap zijn dus ziek geworden van water dat net was opgepompt van een diepte van 17 meter en niet van het water dat al vele dagen in de buis aanwezig was. In het geval van onze zoon was dit water net opgepompt vanaf 17 meter diepte en bij de medewerker van het waterschap was dit water maximaal 2 dagen oud. 4

5 In het rapport van het Waterschap van 7 januari 2013 staat het volgende: De monsternemer heeft ten tijden van de bemonstering (18 december 2012) een zeer sterke rotte eieren / zwavellucht waargenomen na langdurig oppompen van het grondwater. Ook hij gaf aan zich gedurende een korte periode misselijk te voelen tijdens het oppompen van het grondwater. Ook daaruit blijkt al, dat het opgepompte water, zeer waarschijnlijk geen water betrof uit de buis, maar vers grondwater. De oorzaak van het H2S mag volgens ons dus niet gezocht worden in een mogelijke reactie in de buis of de pompinstallatie. 7. Bent u ook van mening dat, gezien het feit dat er tientallen liters water waren opgepompt, voordat onze zoon en de medewerker van het Waterschap ziek werden, stagnerend water nooit als oorzaak gezien mag worden voor het ziek worden van onze zoon en de medewerker van het Waterschap? Indien nee, graag toelichten. H2S metingen Bij de meting op locatie A op 8 april 2014 kloppen de meetresultaten niet met wat er geschreven staat. In de bijlage 4 van het rapport staat op blz. 10 van 11 dat het 50 liter vat 10 minuten lang is overgelopen, voordat de pomp is stilgezet. Gedurende deze 10 minuten was de concentratie H2S 72 ppm of meer. Om dit vat te vullen is met een pomp die 0,55 liter per minuut pompt, een tijd nodig van 50/0.55 * 1 minuut = 91 minuten. Bij 10 minuten doorpompen kom je dus uit op totaal 101 minuten pompen. Uit de grafiek 4.1 op blz. 8 van 11 in de bijlage 4 blijkt dat de meting gestart is op 8:45 en de concentratie H2S kwam onder 72 ppm op 9:35. Op blz. 7 van 11 in de bijlage 4 staat ook in tabel 4.1 dat er is gemeten van 8:45 tot 9:35. Totaal is er dus maar 50 minuten gemeten. Er is dus een verschil van 51 minuten. 8. Waar komt het verschil vandaan van 51 minuten? Het lijkt erop dat bij de meting op 8 april 2014 er pas begonnen is met meten, toen het vat voor een groot deel gevuld was. Dit zou ook het verschil verklaren met de meting op 17 april Toen zijn er lage concentraties H2S gemeten. Op locatie A is op 17 april 2014 een meting in de open lucht uitgevoerd, wat natuurlijk andere resultaten oplevert dan de meting in een afgesloten vat op 8 april. Bovendien is de vraag hoe hoog er toen boven het wateroppervlak gemeten is. H2S is zwaarder dan lucht, dus zal altijd laag proberen te blijven. Op 17 april was de gemiddelde windsnelheid in Eindhoven 4,0 m/s, met als hoogste uurgemiddelde 6,0 m/s. Het zou dus heel goed zo kunnen zijn dat de H2S grotendeels werd weggeblazen, voordat de H2S bij de meetopening kon komen. Daarnaast kan ook de windrichting zo zijn geweest, dat de H2S van de meetopening werd weggeblazen. De meting had zo dicht als mogelijk boven het wateroppervlak uitgevoerd moeten worden en zo dat de wind het H2S naar de meetopening kon blazen. Echter uit de gemaakte foto s lijkt dat er op minimaal 10 cm boven het wateroppervlak gemeten is. De hoogte waarop de metingen zijn uitgevoerd is van essentieel belang. 9. Hoe hoog is er boven het wateroppervlak gemeten bij de verschillende metingen? 5

6 Op locatie B is volgens bijlage 5 op 17 april 2014 gemeten van 11:04 tot 11:39 of te wel 35 minuten lang. Het vat werd toen gevuld door een pomp die 0,44 liter per minuut pompt. Als er toen gemeten is direct vanaf de start van het vullen van het vat, dan was het vat na 35 minuten gevuld met iets meer dan 15 liter en was dus nog niet voor de helft gevuld, in tegenstelling tot de meting van 8 april 2014, waarbij het vat overliep. Deze 2 totaal verschillende metingen leveren natuurlijk verschillende resultaten op. Toch schrijft het expertpanel op blz. 37: Op 17 april 2014 zijn metingen uitgevoerd op dezelfde locaties in het Zandbos en op twee andere locaties in de gemeente Deurne. In het Zandbos is een replica van de metingen van 8 april uitgevoerd en is onder niet geconditioneerde omstandigheden (in de buitenlucht) gemeten. 10. Bent u ook van mening, dat de metingen van 8 april 2014 en 17 april 2014 totaal van elkaar verschillen en dus nooit met elkaar vergeleken hadden mogen worden? Indien nee, graag toelichten. Gezien de grote afwijkingen in de metingen, het ene moment wordt er slechts 1,4 ppm H2S gemeten en het andere moment 86 ppm in een afgesloten vat, had er rekening gehouden moeten worden met mogelijk nog veel hogere concentraties dan 86 ppm in een afgesloten ruimte. Als er een grote afwijking is naar beneden, dan kan er natuurlijk ook een grote afwijking zijn naar boven. 11. Waarom houdt het expertpanel niet nadrukkelijk rekening met nog veel hogere concentraties H2S dan 86 ppm, als blijkt dat metingen zoveel van elkaar verschillen? Deze afwijking in de meting geeft ook aan dat niet kan worden uitgesloten dat de concentratie H2S in de buitenlucht in de praktijk wel degelijk veel hoger zal zijn dan de gemeten 2 ppm. Uit de metingen en het feit dat er 3 verschillende personen op verschillende momenten ziek zijn geworden bij het oppompen van H2S in de buitenlucht, kan worden afgeleid, dat in de buitenlucht de concentratie H2S veel hoger zal oplopen dan 2 ppm. Uit het rapport blijkt op blz. 40 dat de concentratie van 2 ppm is gemeten bij het leeggieten van een vat, waarin een maximale concentratie van 8.6 ppm was gemeten. Het is dus niet vreemd om dan af te leiden dat er bij het leeggieten van het vat waarin een maximale concentratie van 86 ppm was gemeten, of te wel 10 keer zoveel, de concentratie in de buitenlucht opgelopen kan zijn tot 20 ppm, ook een factor 10 hoger. Bovendien was het vat met 8.6 ppm, maar voor de helft gevuld en het vat met 86 ppm helemaal. Meer water betekent ook dat meer H2S kan vrijkomen. Een concentratie van zelfs 40 ppm in de buitenlucht lijkt dan logisch. Het feit dat het personeel dat de metingen uitvoerde, aangaf dat zij bij het leeggieten van het vat waarin 86 ppm was gemeten, fysieke last kreeg van de hoge concentraties die in de open lucht boven het uitgegoten water ontstonden, geeft al aan dat in dat geval de concentratie veel hoger geweest moet zijn dan de gemeten 2 ppm. In het geval van 2ppm werden namelijk geen fysieke klachten waargenomen. Ook de symptomen, zoals misselijkheid, die onze zoon vertoonde bij het oppompen van het grondwater horen bij een concentratie van ongeveer ppm volgens de literatuur. In het rapport Hydrogen Sulfide: Human Health Aspects van de World Health Organization staat het volgende geschreven: Single exposure to high concentrations of hydrogensulfide can cause nausea, headaches, delirium, disturbed equilibrium, poor memory, neurobehavioural changes, olfactory paralysis, loss of consciousness, tremors and convulsions. Misselijkheid treedt dus pas op bij hoge concentraties 6

7 waterstofsulfide. De chemisch analist van het IRAS geeft aan dat je dan moet denken aan concentraties van ppm. In het rapport Zwavel, zware metalen en grondwater in Deurne schrijft het expertpanel op blz. 42: Bij het gedurende langere tijd oppompen van grondwater zullen de weeromstandigheden uiteindelijk bepalen hoe hoog de concentratie ophoopt rondom een persoon die water oppompt. De invloed van deze kennis wordt echter nergens in het rapport gekwantificeerd. In onderstaande figuur staat vermeld hoeveel waterstofsulfide kan oplossen in 1 liter water bij verschillende temperaturen. Figuur 1: Oplosbaarheid H2S per liter water bij verschillende temperaturen. Zo is te zien dat bij 10 0 C, met H2S verzadigd water ongeveer 5,5 g/l H2S bevat. Bij een temperatuur van 30 0 C kan het water, maar maximaal 3 g/l H2S bevatten. Op de dag van de meting van 2 ppm in de buitenlucht was de gemiddelde temperatuur slechts 11,3 0 C. In water kan dan 5,2 g/l H2S oplossen. Op een warme dag is dit veel minder en zal bij het oppompen van grondwater meer H2S vrijkomen als het water opwarmt. Ook ten gevolge van dit feit zal op een warme dag een hogere concentratie dan 2 ppm gemeten worden. Er is ook geen rekening gehouden met de hoeveelheid water die opgepompt wordt. Bij de metingen is een pomp gebruikt die maximaal 0,55 liter per minuut oppompt. De pompen die in de praktijk worden gebruikt zullen een veel grotere hoeveelheid water per minuut kunnen oppompen. In de praktijk komen pompen voor die wel 100 tot 1000 liter per minuut op kunnen pompen. Of te wel 200 tot 2000 keer meer dan de bij de metingen gebruikte pomp. Hoe meer water er opgepompt wordt, hoe meer H2S er in de buitenlucht vrij kan komen. Zo zou de concentratie H2S zelfs 200 tot 2000 keer hoger kunnen worden dan de gemeten concentratie H2S van 2 ppm. 7

8 En toch geeft u aan dat de waterstofsulfide concentraties in de buitenlucht kunnen oplopen tot slechts 2 ppm, terwijl de metingen en overige feiten een veel hogere concentratie tot minimaal 50 ppm voorspellen in de buitenlucht, zoals hiervoor uitgelegd. U houdt naar ons idee onvoldoende rekening met de relatief gunstige omstandigheden bij de meting van de 2 ppm en erkent daarmee niet dat de concentraties in de praktijk in de buitenlucht veel hoger kunnen zijn. 12. Bent u ook van mening, dat uw conclusie, dat uit het nu uitgevoerde onderzoek is gebleken dat waterstofsulfide concentraties in de buitenlucht kunnen oplopen tot slechts 2 ppm onjuist is en dat de concentraties in de praktijk veel hoger kunnen zijn? Indien nee, graag toelichten. Gevaarlijke conclusie: Gezondheidseffecten zijn van voorbijgaande aard In het rapport Zwavel, zware metalen en grondwater in Deurne schrijft het expertpanel: De concentraties H2S in de open lucht in de nabijheid van waterpompen kan zodanig zijn dat effecten op de volksgezondheid niet kunnen worden uitgesloten. Concentraties in de open lucht kunnen onder bepaalde omstandigheden oplopen tot waarden waarbij de algemene bevolking, met inbegrip van gevoelige personen, opmerkelijk ongemak of irritatie kunnen ervaren. De betreffende gezondheidseffecten zijn van voorbijgaande aard na beëindiging van de blootstelling. Het expertpanel communiceert dat de gezondheidseffecten van het vrijkomen van H2S bij het oppompen van water in de open lucht van voorbijgaande aard zijn. Deze conclusie lijkt ons gezien de onderzoeken die de laatste jaren, met name in de Verenigde Staten, zijn uitgevoerd onjuist. Zo is op de internetsite van Agency for Toxic Substances and Disease Registry te lezen: At low levels, hydrogen sulfide causes irritation of the eyes, nose, and throat. Moderate levels can cause headache, dizziness, nausea, and vomiting, as well as coughing and difficulty in breathing. Higher levels can cause shock, convulsions, coma, and death... Moderate exposure can cause residual damage and a serious exposure that causes coma or convulsions may damage the brain and heart. Onze zoon was duizelig, misselijk, had hoofdpijn en braakneigingen. Deze klachten komen voor bij matige concentraties H2S, wat ook bevestigd wordt door de expert van het IRAS. Volgens de Agency for Toxic Substances and Disease Registry kunnen deze concentraties H2S wel degelijk blijvende schade veroorzaken. Bij 20 ppm, de minimale concentratie waarvan sprake geweest moet zijn bij onze zoon, treedt bij blootstelling van meer dan een minuut al ernstige schade aan de oogzenuwen op, zo bleek uit een document dat de chemisch analist aan ons overhandigd heeft. Ook komen er steeds meer onderzoeken beschikbaar, waaruit blijkt dat lange blootstelling aan lage concentraties H2S, ook concentraties H2S die je niet ruikt, wel degelijk gevaar oplevert voor de gezondheid. Zo is op de internetsite van Agency for Toxic Substances and Disease Registry te lezen: 8

9 Hydrogen sulfide does not accumulate in the body. Nevertheless, repeated or prolonged exposure has been reported to cause low blood pressure, headache, nausea, loss of appetite, weight loss, ataxia, eye-membrane inflammation, and chronic cough. Neurologic symptoms, including psychological disorders, have been associated with chronic exposure. Chronic exposure may be more serious for children because of their potential longer latency period. Op de internetsite van Earthworks lezen we het volgende: Clinical studies suggest that short-term exposure to hydrogen sulfide at concentrations of 2 ppm may induce bronchial obstruction. In a study investigating the effects of hydrogen sulfide on asthmatics, two out of ten subjects exhibited a pronounced response when exposed to 2 ppm hydrogen sulfide. Airway resistance and conductivity were affected by more than 30%, suggesting significant bronchial obstruction. Residents near pulp and paper mills in Finland have reported an excess of health symptoms compared to residents living in a community without any industrial hydrogen sulfide sources. The annual mean concentrations of hydrogen sulfide in the affected community was 8 µg/m3 (5.7 ppb). Symptoms included respiratory, eye and nasal problems. Bij een concentratie van 5.7 ppb ruiken de meeste mensen H2S niet. 50% van de mensen ruikt H2S pas bij 8 ppb en 90% pas bij 50 ppb. 5.7 ppb of te wel ppm is veel lager dan de gemeten 2 ppm. Uit onderzoek blijkt dus dat mensen die langere tijd aan deze concentratie zijn blootgesteld, wel degelijk gezondheidsklachten hierdoor vertonen. De expert van het IRAS kwam met de volgende studies. Volgens hem lijkt het er sterk op dat met name de hersenen, centraal zenuwstelsel alsmede cognitieve functies worden aangetast door chronische blootstelling aan lage doseringen H2S. Bij de studie Demyelination of nerve fibers in the central nervous system caused by chronic exposure to natural hydrogen sulfide-containing gas volgt de volgende conclusie: The study revealed a specific effect of natural H(2)S-containing gas on myelin sheaths in the brain, which determines its neurotoxicity even at low concentrations in the inspired air. Bij de studie Respiratory effects of chronic hydrogen sulfide exposure volgt de volgende conclusie: In conclusion, this study found evidence that chronic low level exposure to H2S may be associated with reduced lung function. Bij de studie Low-level hydrogen sulfide and central nervous system dysfunction volgt de volgende conclusie: Multiple source community hydrogen sulfide exposures impaired neurobehavioral functions. Bij de studie Hydrogen sulfide and reduced-sulfur gases adversely affect neurophysiological functions volgt de volgende conclusie: It was concluded that neurophysiological abnormalities were associated with exposure to reduced sulfur gases, including H2S from crude oil desulfurization. 9

10 Bij de studie Investigation of health effects of hydrogen sulfide from a geothermal source volgt de volgende conclusie: The results of this study strengthen the suggestion that there are chronic health effects from H2S exposure. 13. Bent u ook van mening dat u nooit had mogen communiceren, met de huidige kennis, dat de gemeten concentraties H2S in de buitenlucht tot 2 ppm slechts gezondheidseffecten van voorbijgaande aard veroorzaken? Indien nee, graag toelichten. Gevaarlijke conclusie: Grondwaterkwaliteit Deurne goed In het gezamenlijk persbericht van de gemeente Deurne, provincie Noord-Brabant, GGD en waterschap Aa en Maas staat het volgende: Het grondwater in Deurne is van goede kwaliteit. De gemeten waarden voor zware metalen (zoals arseen, chroom, nikkel en lood) in het grondwater zijn voor de meeste meetpunten lager dan de in Nederland geldende drinkwaternorm. Conclusie is dan ook dat er geen reden is om nadelige gezondheidseffecten te verwachten. Het grondwater kan dus gebruikt worden voor bijvoorbeeld het sproeien van de tuin. Het grondwater brengt zelf dus geen risico s met zich mee. Wij noemen een aantal feiten. De afgelopen tientallen jaren is door overbemesting veel nitraat in het grondwater rond Deurne terecht gekomen. In de omgeving van Deurne zit pyriet in de grond. Pyriet, zal in combinatie met nitraat, worden afgebroken tot het giftige sulfide en giftige zware metalen, zoals arseen. Deze giftige stoffen komen in ons grondwater door overbemesting. Het is dus een feit dat de intensieve dierhouderij het grondwater rond Deurne vervuilt. Dit grondwater met zware metalen en sulfide wordt gebruikt voor het besproeien van gewassen en het drinken van vee. Zo brengen we dus zware metalen in onze voedselketen. 14. Deelt u onze mening dat de conclusie dat het grondwater in Deurne van goede kwaliteit is, nooit getrokken had mogen worden en dat eerst aanvullend onderzoek noodzakelijk is, zoals het bepalen waar pyriet in de bodem zit en het nemen van monsters op deze locaties onder, in en boven het pyriet, zodat bijvoorbeeld ook het vrijkomen van zware metalen in kaart wordt gebracht? Indien nee, graag toelichten. 15. Bent u ook van mening dat de gevolgen van het oppompen van grondwater, dat vervuild is met zware metalen, zoals arseen, en vervolgens gebruikt wordt voor het besproeien van gewassen en het drinken van vee, onderzocht moeten worden? Indien nee, graag toelichten. 16. Kunt u aangeven of er op dit moment al voldoende wordt gecontroleerd op de aanwezigheid van zware metalen in onze voedselketen en zo ja wat deze controles dan precies inhouden. Reactie van restproducten dierhouderij in de bodem Voor ons wordt steeds duidelijker dat er onvoldoende gekeken wordt naar de reactie van restproducten van de dierhouderij in de bodem. Zo hebben we in het verleden al aan de bel getrokken toen bleek dat spuiwater van de biologische luchtwasser, onbeperkt op een stuk land uitgereden mocht worden. Iets wat natuurlijk al bij de invoering van de biologische luchtwasser, 10

11 voorkomen had moeten worden. Echter pas nadat twee leken, wij dus, aangeven dat een dergelijke aanpak tot de dood zal leiden van zowel planten en dieren, iets wat in Sint Anthonis inmiddels ook is gebeurd, zijn er maatregelen genomen die ervoor zorgen dat de verspreiding van spuiwater van de biologische luchtwasser aan strengere regels is gebonden. In de notitie spuiwater van de provincie Noord-Brabant lezen we het volgende bij 4.6 LEEMTEN IN KENNIS (13 september 2013): Tijdens de uitgevoerde verkenning voor deze notitie is geen informatie gevonden over een analyse van de kans op het ontstaan van milieurisico s vanwege hoge concentraties van nitriet in spuiwater van biologische luchtwassers. Dat is een leemte in kennis. Andere kennisleemten zijn als volgt: Het is niet bekend in welke mate de regels voor de afvoer van spuiwater (naar landbouwgrond) worden nageleefd. Hierdoor is ook niet bekend wat daarvan de eventuele milieuschade kan zijn. Er is geen milieuanalyse of risicoanalyse over spuiwater achterhaald. Chemisch-technische vragen zijn daardoor op dit moment niet te beantwoorden, zoals: kan het aanwezige zwavelzuur in spuiwater, waterstofsulfide uit ijzersulfide (pyriet) vrijmaken? kan uitgereden spuiwater van chemische luchtwassers, in combinatie met uitgereden mest, tot de vorming van waterstofsulfide leiden? Het blijkt dat we nog steeds zonder of vrijwel zonder onderzoek restproducten van de dierhouderij, zoals spuiwater en restwater van de mestvergisters verspreiden over onze bodem, ook al zijn hier in het verleden planten en dieren door doodgegaan. Een ander voorbeeld zijn de antibiotica. Dieren worden met grote aantallen bij elkaar gehouden, waardoor er ziektes uitbreken. Als technische oplossing voor dit probleem worden antibiotica, vaak preventief, toegediend. Deze antibiotica komen vervolgens via de mest in onze grond terecht. In de grond bevinden zich vele bacteriën die daar blijkbaar een functie hebben. Bovendien kunnen we zo ook in de grond resistente bacteriën kweken, die we vervolgens weer oppompen. 17. Kunt u aangeven wat het effect zal zijn van het inmiddels vele jaren uitrijden van antibiotica op de grond? 18. Bent u ook van mening dat we eerst zouden moeten onderzoeken wat de mogelijke gevolgen zijn van het verspreiden van de restproducten van de dierhouderij, voordat we deze restproducten op onze bodem aanbrengen, zodat een juiste afweging gemaakt kan worden bij het toepassen van technische oplossingen? Indien nee, graag toelichten. De rekening Feit is dat alle inwoners van Nederland, via de waterschapsbelasting, moeten meebetalen aan de vervuiling van ons grondwater door de intensieve dierhouderij. 11

12 19. Is het niet zo in Nederland dat de vervuiler betaalt en dat dus alleen de intensieve dierhouderij zou moeten betalen voor de vervuiling van het grondwater die zij veroorzaken? Indien nee, graag toelichten. 20. Waarom mag de intensieve dierhouderij ons grondwater vervuilen? Is het grondwater eigendom van de intensieve dierhouderij? ZLTO in het bestuur van het Waterschap Wat wij begrepen hebben is dat de ZLTO in het bestuur van het waterschap vertegenwoordigd is. Wij dachten dat het waterschap ervoor zou zorgen dat ons grondwater niet vervuild raakt en nu blijkt dat zij er blijkbaar voor moeten zorgen dat de belangen van de intensieve dierhouderij niet geschaad worden. 21. Bent u ook van mening dat zolang de ZLTO in het bestuur van het waterschap vertegenwoordigd is, nooit de vervuiling van ons grondwater door de intensieve dierhouderij kan worden stop gezet? Indien nee, graag toelichten. Eindverantwoordelijke grondwaterkwaliteit Al vanaf eind 2012 stellen wij de vraag wie de eindverantwoordelijke is voor de kwaliteit van ons grondwater. Niemand kan ons daarop antwoord geven. Wellicht kunt u dat. 22. Wie is de eindverantwoordelijke voor de kwaliteit van ons grondwater? 23. Bent u ook van mening dat zolang er niemand eindverantwoordelijk is voor de kwaliteit van ons grondwater, de kwaliteit van het grondwater niet geborgd is? Indien nee, graag toelichten. Wij hopen dat u deze vragen kunt en wilt beantwoorden. Met vriendelijke groet, Nancy Goossens Laurent van Ham Bijlage 1: Beschouwingen over het rapport door de expert van het IRAS. C.c. Provinciale Staten van Noord-Brabant C.c. College van Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant C.c. Ministerie van Infrastructuur & Milieu C.c. Urgentieteam C.c. Brabantse Milieufederatie 12

13 Beschouwingen over het rapport Zwavel, zware metalen en grondwater in Deurne,en het bijbehorend Bijlage rapport. Uit de verslaglegging van het Expertpanel kunnen mijn inziens de volgende conclusies worden getrokken. 1) Het panel heeft in het beschikbare tijdsbestek deze materie uitgebreid onderzocht en de kosten voor dit onderzoek zullen aanzienlijk moeten zijn geweest. Onlangs heeft mijn vakgroep 26 monsters middels ionchromotografie bij TNO laten analyseren op chloride gehalte. Dit kostte 2500,- Voor dit rapport zijn 560 monsters geanalyseerd, meestal middels ionchromotografie/massaspectrometrie. De kosten voor analyse moeten derhalve minimaal 54000,- zijn geweest. Daar komen nog de kosten voor monstername en rapportage bij. Voeg daarbij de kosten van de eerdere onderzoeken en rapportering, dan is er naar redelijke schatting nu reeds rond de ,- geïnvesteerd. Het onderzoek is breed uitgevoerd. Zowel oppervlakte water als bodem en lucht zijn bemonsterd en geanalyseerd. Beschikbare eerdere gegevens zijn verzameld en beoordeeld. Er is in een relatief korte periode heel veel werk verricht. Mijn complimenten. 2) De bevindingen zijn redelijk heftig. Mocht grondwater worden opgepompt in afgesloten ruimtes kunnen de concentraties waterstofsulfide zo hoog worden dat ernstige effecten op de gezondheid niet kunnen worden uitgesloten. Bij de monster name op 18 april bij het Zandbos ondervond het personeel fysieke last van hoge concentraties H₂S tijdens het leeggieten van het opvangvat waarmee een afgesloten ruimte werd gesimuleerd. Er is nu dus drie maal door een of meerdere personen duidelijke lichamelijke negatieve invloed gerapporteerd, waarvan 2 maal door professionele monsternemers, door H₂S welke vrijkwam uit water opgepompt in het Zandbos. 3) Terecht doet het panel de aanbeveling voor verder onderzoek. Er zijn her en der zulke tegenstrijdige bevindingen dat met de tot dusver ingewonnen gegevens geen verklaring is te vinden. Over Waterstofsulfide Hierna zal ik een aantal mij opgevallen punten behandelen; 1) Er zijn nu drie keer personen onwel geworden door het vrijkomen van H₂S op dezelfde monstername plaats (bij het metalen speeltoestel monsterlocatie A ). De 1ᵉ keer op 16 december 2012 en 2ᵉ keer op 18 december 2012 (rapport waterschap Maas en Aa d.d ) werd water opgepompt middels de pompzwengel en werd er dus een relatief grote hoeveelheid water in een kort tijdsinterval naar de oppervlakte gebracht. 2) Bij de 3ᵉ bemonstering van 25 maart 2014 is H₂S gemeten in de lucht boven in de pompbehuizingen van locatie A en locatie B (zandheuvel + boomstam), 2 peilbuizen (locaties C en D) en de omgeving van de vijver. Hier kwamen de concentraties niet boven de detectielimiet uit. Dat is ook logisch. Waterstof sulfide, ook in niet gedissocieerde vorm, relatief goed oplosbaar in water.

14 Reden hiervoor is dat zowel H₂S als H₂O een dipool zijn. Bovendien is waterstofsulfide als gas zwaarder dan lucht. Mocht er dus al waterstofsulfide vrijkomen uit het water zal dit zelfs bij het volkomen ontbreken van luchtstromen slechts in een dunne laag boven het wateroppervlak zijn. Zowel het rapport van het expertpanel ( blz. 37) als de rapportage van Eurofins/Promonitoring (blz. 7) in de bijlagen geven geen uitsluitsel over hoe dicht de lucht boven de wateroppervlakten is bemeten. 3) Bij de 4 e monstername op 8 april 2014 is te concluderen dat bij locatie A water is opgepompt van 2 meter onder het maaiveld en 1 meter onder het wateroppervlakte in de buis (blz. 5 van 11) en bij locatie B 13 meter onder het maaiveld en 9,5 m onder het wateroppervlakte in de buis daar (blz. 6 van 11). Op grond van de foto s schat ik dat het maaiveld van locatie B maximaal 2 meter hoger ligt t.o.v. locatie A. Dat betekend dat het grondwater bij locatie B van zo n 7 meter diepte komt. Bij bijlage 1 staat een bodemprofiel van het zandbos. Tussen 3 en 5 meter diepte bevindt zich een kleilaag. Relatief moeilijk waterdoorlatend. Dat betekend dat de monsters van A en B zeer waarschijnlijk van totaal verschillend grondwater komen, hetgeen de gemeten verschillen ( A max 86 ppm H₂S, B max 36 ppm) verklaard. Bij de bemonstering werd water zeer geleidelijk opgepompt (550 ml/min locatie A en 440 ml/minuut locatie B ). Middels de grafieken op blz. 8 van 11 is af te leiden dat locatie B werd bemonsterd na A. Het is logisch te veronderstellen dat dezelfde pomp werd gebruikt. Het lagere bereikte debiet op locatie B is daarom te verklaren doordat aldaar een hogere hydrostatische onderdruk moest worden overwonnen. Omdat het 50 liter vat geleidelijk volloopt heeft het waarschijnlijk koude grondwater ( watertemperatuur is niet gemeten) de tijd om op te warmen hetgeen de oplosbaarheid van waterstofsulfide sterk doet afnemen. Daardoor zal H₂S in gasvorm ontwijken. Er worden klachten gemeld wanneer het 50 liter vat,( welke een afgesloten ruimte moet simuleren) waarin het opgepompte water is opgevangen in een keer wordt leeggegoten. Dit is verklaarbaar doordat het volume water uitgesmeerd over een grote relatief warme grondoppervlakte nu heel snel zal opwarmen, en veel minder waterstofsulfide gas kan bevatten. Het gast in zeer korte tijd uit. Er ontstaat tijdelijk een hoge concentratie in de lucht. Overigens bestaan er wat discrepanties in de rapportage van de monstername. Van de rapportage op blz. 10 van 11 staat dat op locatie A 10 minuten is doorgemeten nadat het bassin begon te overstromen. Op blz. 5 van 11 staat dat het bassin een inhoud heeft van 50 liter. Om dat te vullen is een tijd nodig van 50/0.55 * 1 minuut = 91 minuten. Dat betekend een volledige monsternametijd van 100 minuten. Op

15 de grafiek 4.1 op blz. 8 van 11 staat op de X-as dat er bemonsterd van 8.44h tot 9.46h. Dat is 62 minuten. Waar komt dat verschil van bijna 40 minuten dan vandaan? De concentratie H₂S begint op te lopen na 6 minuten bemonsteren ( vanaf 8:50h). Dan is er dus 6*0.55 = 3.3 liter water opgepompt. Uitgaande van de gerapporteerde waterkolom van 1 meter is de binnenbuis diameter te berekenen =( (3300/1000)/3.1416))*2= 1.15 cm. Bij locatie B kom ik op een monstername tijd van (50/0.44)+13 = 126 minuten. Op de X-as van grafiek 4.2 staat dat er is bemonsterd van 10:08h t/m 12:21h. Dat is 132 minuten. Er zijn dus in ieder geval geen structurele grote tijdsfouten gemaakt. Hier begint de H₂S concentratie op te lopen na 17 minuten = 17 * 0.44 = 7.5 liter. De hoogte van de waterkolom (blz. 6 van 11) is hier gegeven als +/- 9,5 meter. Binnenbuis diameter komt nu uit op ( (7500/9500)/3.146)*2 = 1 cm. De berekende binnenbuis diameters liggen dus aangenaam dicht bij elkaar, zeker uitgaande van de aanname dat men in een project (in dit geval natuurspeelplaats Zandbos) dezelfde materialen zal toepassen. Persoonlijk vind ik het gemiste kansen dat er geen water is opgepompt uit de peilbuizen C en D, alsook dat geen sulfide bepalingen zijn verricht. Dit laatste wordt door het expertpanel ook betreurt op blz. 42 in hun rapport. Wat de waterstofsul fide metingen tot een hoofdpijndossier maakt zijn de metingen verricht op 17 april De nu gemeten waarden zijn heel anders dan die van 8 april. In het expertpanel rapport wordt op blz. 37 gesproken over een replica van de metingen van 8 april in het Zandbos. Doch dit is niet het geval. De metingen zijn op een andere manier uitgevoerd. In tabel 3.1 op blz. 3 van de rapportage over 17 april is te zien dat er bij locatie A ditmaal maar 37 minuten is bemonsterd en dat het water nu niet in een vat is opgevangen, maar werd opgevangen in het driehoekige bassin van het speeltoestel. Ook ditmaal werd met een klein debiet (0,55 l/minuut) opgepompt. Niet vermeld is hoe hoog boven dit bassin de lucht is bemeten, maar op de foto Loc A. op pagina 7 van 11 is te schatten dat dit zo n 10 cm zal zijn geweest. Op pagina 10 van 11 staan de gegevens van KNMI meetpunt Vliegveld Eindhoven met gemiddelde windsnelheid op 17 april 4,9 m/s, met als hoogste uurgemiddelde 6,0 m/s. Als de luchtinlaat voor de H₂S metingen cm boven het bassin wordt gehouden is het zwavelwaterstofgas waarschijnlijk al horizontaal verwaaid voordat het de detector kan worden binnengezogen. Bij de andere locaties wordt ook eerst aan de uitstroom van de grondwaterpomp gemeten. Gezien de windsnelheid is het niet onverwacht dat dan niets wordt gemeten. Wanneer het water weer in een vat wordt opgevangen (en het H₂S dus niet kan verwaaien) blijkt waterstofsulfide wel meetbaar. Echter wel in veel lagere concentraties dan op 8 april. Reden hiervoor kan zijn dat de monstername tijden veel korter waren op 17 april (locatie B; 35 minuten, grondwaterpomp zwembad 11 minuten, grondwaterpomp beregening 6 minuten). Het opgevangen grondwater heeft dan veel minder tijd om op te warmen. In alle tabellen en grafieken (Eurofins Rapportage 25 maart en 8 april 2014 grafieken 4.1 en Eurofins Rapportage 17 april 2014 Tabel 3.2 en 3.3 ) is te zien dat aanvankelijk geen H₂S vrijkomt, waarna de concentratie toeneemt gedurende de bemonstering. Hier is geen onderscheid te maken of dat dit komt doordat eerst waterstofsulfide vrij water uit de leidingen wordt gepompt waarna besmet grondwater volgt of dat het water besmet is waarna door opwarming van het opgevangen water in het vat waterstofsulfide later begint uit te gassen dan het moment waarop het eerste water wordt

16 opgevangen. Overigens geeft de monsternemer van het waterschap Maas en Aa aan (Rapport 7 januari 2013 blz. 1 onderaan zintuigelijke waarnemingen) dat hij een sterke lucht van rotte eieren waarnam na langdurig oppompen. De monstername werd verricht op 18 december Geen jaargetijde waarin aanzienlijke opwarming van het opgepompte grondwater is te verwachten Dit wijst wel meer richting grondwater dan een reactie in de pompbehuizing. Daarom ben ik het volledig eens met de conclusies van het expertpanel op blz. 42 en blz. 63 (weersomstandigheden zullen grotendeels bepalen hoe hoog de luchtconcentratie oploopt) en blz. 54 (bij vervolgonderzoek moet onderscheid gemaakt kunnen worden tussen water wat in de buis heeft gestaan en vers opgepompt grondwater) en hun aanbeveling voor uitgebreider onderzoek! In het rapport op blz. 32 wordt vermeld dat ook op andere plaatsen grondwater naar rotte eieren stinkt. Genoemd worden Oss, juni 2013, locatie Elzenhoekvijver, en Utrecht 22 februari 2014, locatie Catharijnesingel, bouwput parkeergarage opgepompt van 9 meter diepte. Hier wordt naar mijn mening geïnsinueerd dat e.e.a in Nederland dus een te verwachten natuurlijk fenomeen is. Bij nauwkeuriger beschouwing blijkt ook hier sprake van een uitzonderlijke situatie. In grote lijnen geeft het expertpanel aan dat waterstofsulfide ontstaat doordat zwavelbacteriën sulfaat gebruiken als zuurstofbron en daarbij zwavel wordt gereduceerd tot sulfide. Het sulfaat ontstaat door oxidatie van pyriet, hetzij door zuurstof in een aerobe omgeving, danwel door nitraat in een anaerobe omgeving. Het nitraat ontstaat door bacteriële oxidatie van ammonium. Dit ammonium ontstaat uit eiwitten en ureum van mest en urine, welke in de Peel afkomstig is van overbemesting door de intensieve veehouderij. Locatie Catharijne singel heeft veel meer overeenkomst met de Peel dan men op het eerste gezicht zou denken. De onderlagen van West Nederland zijn kleiafzettingen uit het late pleistoceen en holoceen. West Nederland was toen een lagune, vergelijkbaar met een ondiepe Waddenzee. De stroomsnelheid van de rivieren was hier praktisch nul, zodat hier de fijnste deeltjes werden afgezet. Een deel van deze deeltjes is van organisch materiaal. Doordat in slib de poriegrootte tussen de kleine deeltjes zeer klein is wordt doorstroming van water, en dus zuurstofaanvoer, zeer vertraagd. Micro-organismen zullen het organisch materiaal gaan verteren en zuurstof verbruiken zodat een anaeroob milieu ontstaat. Bovendien werd de lagune tijdens vloed gevuld met zout water. Zout water kan zo n 20% minder zuurstof opnemen dan zoet water.

17 Rijn en Maas stromen door de Eifel en Ardennen. Ooit was dit een vulkanisch gebied. Uit deze vulkanische afzettingen kunnen ijzer en zwavelverbindingen worden opgelost, welke werden meegevoerd naar de lagune. Dit alles levert de geschikte condities voor de vorming van pyriet. Dat is dan ook in grote mate gebeurt. In het late holoceen werden de kleilagen bedekt door lagen laagveen. Deze werden in de middeleeuwen lokaal afgegraven voor verwarming en zoutwinning waardoor grote plassen ontstonden. Overgebleven daarvan zijn nu nog de Vinkeveense en Loosdrechtse plassen. De blootgelegde zeeklei lagen werden dus bedekt met water. In de 17 e eeuw werden een aantal van deze plassen drooggemalen (Beemster, Purmer, Schermer en Wormer) en in de 19 e eeuw het Haarlemmermeer. De kleilagen werden blootgesteld aan lucht en het pyriet werd geoxideerd tot sulfaat, zwavelzuur en ijzerhydroxide. Er ontstond een zeer zure veelkleurige bodem die katteklei werd genoemd, omdat er waarschijnlijk uiterlijke overeenkomst was met kattestront (Engels; acid sulfate soil) en die pas na vele jaren uitregenen geschikt werd voor landbouw.

18 Deze pyriet/kleilagen liggen ook onder Utrecht. De benodigde urine en mest voor de anaerobe pyrietoxidatie werd hier eeuwenlang geleverd door de Utrechtse bevolking. Tot in de jaren 60 lozen de WC s van de Utrechtse binnenstad op het water van de Singel en de grachten. De panden aan de Oude gracht loosden nog hun toiletten tot 1990/1991op dit water. De Plomptorengracht is de laatste gracht waarin pas in 2010 het zwaar verontreinigde slib weggebaggerd (1). Aangezien de verticale grondwaterbeweging in klei zo n cm/jaar bedraagt zal het zeker nog zo n jaar duren voordat het anaerobe nitraathoudende grondwater is vervangen. Over de Heiakkervijver en omgeving Als eerste een opsomming van een aantal feiten en waarnemingen uit het rapport van het expertpanel en het bijlage rapport. 1) De Heiakkervijver wordt gevoed vanuit de Vlier en watert ook weer af op de Vlier. De waterkwaliteit lijkt erg op die van de Vlier. (Expertpanel rapport blz. 5) 2) De Vlier wordt vanuit het oosten gevoed met kwelwater vanuit de hoger gelegen horst. (Expertpanel rapport blz. 47) 3) Het oppervlaktewater van de Heiakkervijver is net als het water van de Vlier rijk aan nitraat en sulfaat en ook de fosforconcentraties zijn relatief hoog. (Expertpanelrapport blz. 47) 4) De bodem van de Heiakkervijver is bedekt met een laag slib van 30 tot 50 cm dik. (Bijlage rapport, bijlage 7 Waterbodemonderzoek Heiakkervijver Subbijlage 4) 5) De waterspiegel staat in vrij contact met het freatische grondwater. (Bijlage rapport, bijlage 7, blz. 4 van 10) 6) Grondwatermonsters genomen rond de Heiakkervijver op 80 cm diepte zijn rijk aan ammonium en ijzer en arm aan nitraat wat duid op anaeroob grondwater. (Expertpanel rapport blz. 45)

19 7) Voor pyrietvorming en sulfaat reductie zijn nodig een anaerobe omgeving en voldoende reactief organisch materiaal. (Expertpanel rapport blz. 16) 8) In minerale bodems is het reactieve organisch materiaal DOC (Dissolved Organic Carbon)(Expert panel rapport blz. 18). 9) Het gehalte organische stof in de bodem rond de Heiakkervijver is 3,4 4%. (Expertpanel rapport tabel 5.1). 10) Het gehalte organische stof in de onderwaterbodem van de Heiakkervijver is 7,8 11,4%. (Expertpanel rapport Tabel 6.2). 11) In de bodem rond de Heiakkervijver is er onder de toplaag (van +/- 60 cm) een opvallend zwarte bodemlaag. (Expertpanel rapport toelichting boven tabel 5.1) 12) In deze laag is een aparte en vrij penetrante geur waargenomen. ( Bijlage rapport, bijlage 6, blz. 7) 13) In deze zwarte laag zijn afgestorven wortels aangetroffen met een paarse verkleuring. Deze verkleuring ontstaat wanneer geen zuurstof aanwezig is. (Bijlage rapport, bijlage 6, blz. 7) 14) In de bodem tussen de kastanjebomen wordt er in een ondiep leemlaagje een opvallend hoog aluminiumgehalte gevonden. (Expertpanel rapport tabel 5.1) 15) Een opvallende veldwaarneming was dat de meeste bomen nog vrij veel knoppen hebben en vervolgens zijn afgestorven. Hieruit kan worden geconcludeerd dat de bomen conditioneel gezien lange tijd redelijk tot goed waren en dat het proces van afsterven vrij snel is gegaan. (Bijlage rapport, bijlage 6 blz. 6) DOC blijkt een enorm breed begrip. Als definitie wordt gegeven : Alle organische materiaal wat een filter met een poriegrootte van0,45 micron kan passeren. Dat is nogal wat. Verscheidene bacteriën en virussen kunnen nog door zo n filter heen. Pas met 0,22 micron filters kan men steriel filtreren. Verder vallen in de klasse DOC dan alifatische koolwaterstoffen, carbohydraten (suikers en polymeren van suikers), alcoholen, aromatische verbindingen (met benzeenring), thiolen, aminozuren en kleine polypeptiden en carbonzuren. (2,3,4) De beschreven penetrante lucht kan worden verklaard uit DOC componenten. Stel je voor, een mengsel van poeplucht (thiolen) en 2 weken niet gewassen oksels (boterzuur en verbindingen) DOC van hogere planten bevat veel aromaten, phenolen en weinig stikstof. DOC van microbiële oorsprong daarentegen bevat veel stikstof en weinig aromaten en phenolen (2). Er zijn 3 hoofd bronnen van DOC: 1) afzettingen van organisch materiaal zoals bedekt veen, kerogeen en bruinkool, 2) bodem organisch materiaal zoals humus, 3)organisch materiaal in infiltrerend oppervlakte water.(2) Het is niet mogelijk om in een stuk bodem de hoofdbron aan te wijzen indien een of meerdere van deze bronnen aanwezig (kunnen) zijn. Nu blijkt ook mest een belangrijke DOC bron te zijn. Zelfs in die mate dat het gebruikt kan worden als een indicator van vervuiling van landbouwbronnen.(5) De Vlier ontspringt op een perceel land omgeven door 4 wegen; de Wittedijk, de Ommezwankse dijk, de Vlierdijk en Nastreek. Op sattelietfoto s ( is duidelijk te zien dat de hele nabije omgeving bestaat uit landbouwgronden en