Keel-neus-oorheelkunde en hoofd-halschirurgie

Transcriptie

1 Keel-neus-oorheelkunde en hoofd-halschirurgie

2 Keel-neusoorheelkunde en hoofd-halschirurgie Onder redactie van Prof. dr. E.H. Huizing Prof. dr. G.B. Snow Dr. N. de Vries Prof. dr. K. Graamans Prof. dr. P. Van de Heyning Bohn Stafleu van Loghum Houten 2007

3 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel in deze uitgave voorkomende onjuistheden. Keel-neus-oorheelkunde en hoofd-halschirurgie is gebaseerd op: Leerboek keel-, neus- en oorheelkunde, tweede herziene druk, ISBN NUR 876 Ontwerp omslag: Ontwerpbureau NEO, Arnhem Prepress: PrePressMediaPartners, Wolvega Tekeningen: Hans Brik, Callantsoog Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 V Voorwoord Bij de eerste druk Leerboek keel-, neus- en oorheelkunde Precies 75 jaren na de verschijning van het eerste Leerboek van Burger komt thans weer een geheel nieuw Leerboek keel-, neus- en oorheelkunde uit. Het boek van Burger, uitgegeven bij de erven Bohn te Haarlem, is in hoge mate bepalend geweest voor het onderwijs en de praktijk van de keel-, neus- en oorheelkunde in de periode 1918 tot Het beleefde in totaal acht edities, de laatste verscheen in De eerste vier werden volledig door Burger verzorgd, aan de latere herdrukken werkte en steeds groter aantal deskundigen mee (achtereenvolgens Gerlings, Van Gilse, Huizinga, De Kleyn, Van Egmond, Jongkees, Van Dishoeck, H.C. Huizing en Minkenhof). In 1971 verscheen een geheel nieuw Leerboek onder redactie van Gerlings en Hammelburg. Ook dit werd uitgegeven bij de firma Bohn. Het werd geschreven door 22 verschillende Nederlandse en Vlaamse deskundigen en beleefde een tweede editie in Enkele jaren geleden ontstond zowel bij de uitgever als bij de Nederlandse docenten in de KNO-heelkunde de behoefte aan een nieuw boek. Opnieuw werd gekozen voor een leerboek samengesteld uit bijdragen voor een groot aantal auteurs die ieder deskundig zijn op een bepaald onderdeel van het inmiddels nog verder verbrede specialisme. Het voordeel van een dergelijke opzet is dat inhoudelijk een goede kwaliteit gegarandeerd is, het nadeel dat een uniforme didactische behandeling van de stof moeilijker wordt. De redacteuren hebben zich ingespannen dit bezwaar zoveel mogelijk te ondervangen. Zij houden zich aanbevolen voor suggesties tot verbetering. Redacteuren en auteurs willen gaarne dank zeggen aan degenen die bij het tot stand komen van dit leerboek behulpzaam zijn geweest. Voorjaar 1994 E.H. Huizing, Utrecht G.B. Snow, Amsterdam Bij de tweede herziene druk Leerboek keel-, neus- en oorheelkunde Dit nieuwe leerboek vormt de voortzetting van een oude traditie. Oorspronkelijk was in de Nederlandstalige Keel-, Neus- en Oorheelkunde en Heelkunde van het Hoofd-Halsgebied sprake van een leerboek geschreven door één auteur, Burger. Later moest als gevolg van de superspecialisatie binnen het vakgebied worden gekozen voor een bredere opzet met bijdragen van verschillende docenten. De beide leerboeken die in de jaren zeventig door Gerlings en Hammelburg zijn verzorgd kenden dan ook meerdere auteurs. Ook wij kozen in ons eerste boek (1994) voor dit concept en in deze geheel nieuwe editie is deze lijn weer gevolgd. Daarbij is het onze taak als redacteur geweest om de diverse gedeelten zo goed mogelijk tot een harmonisch geheel te smeden, een niet zo eenvoudige opgave zoals ook wij hebben moeten vaststellen. Wij danken onze auteurs uit Nederland en België voor hun bereidheid aan deze opzet te hebben willen meewerken en ook voor hun geduld bij de uitwerking ervan. Najaar 2003 E.H. Huizing, Utrecht G.B. Snow, Amsterdam

5 VI VOORWOORD Bij de eerste druk Keel-neusoorheelkunde en hoofd-halschirurgie De nieuwe editie van het leerboek Keel-, neusoorheelkunde heeft een aanzienlijk aantal veranderingen ondergaan ten opzichte van de uitgaven uit 1994 en Om te beginnen werd de redactie versterkt met dr. N. de Vries uit Amsterdam, prof. K. Graamans uit Nijmegen en prof. P. Van De Heyning uit Antwerpen. Ook werd het aantal auteurs aanzienlijk uitgebreid. Omdat de vorige edities ook in Vlaanderen veel belangstelling genoten, werden deskundigen van alle vier Nederlandstalige universiteiten in België uitgenodigd een bijdrage aan de nieuwe uitgave te leveren. Daarnaast werd het aantal onderwerpen uitgebreid en meer in overeenstemming gebracht met het tegenwoordige werkgebied van de kno-heelkunde. Onderwerpen waarover hoofdstukken of paragrafen zijn toegevoegd respectievelijk anders opgezet zijn gehoorimplantaten, chirurgische behandeling bij uitval van de nervus facialis, esthetische chirurgie van neus en gelaat, de schildklier en bijschildklieren, slikstoornissen en slokdarm en slaapgebonden ademhalingsstoornissen. Overeenkomstig de ontwikkelingen in de laatste jaren werd de titel van het boek gewijzigd in Keel-neus-oorheelkunde en hoofd-halschirurgie. Parallel aan het min of meer traditioneel opgezette leerboek verschijnt een casusboek waarin 45 van de meest voorkomende ziektegevallen op KNO-gebied worden behandeld. Voorjaar 2007 E.H. Huizing, Laren (NH) G.B. Snow, Amsterdam N. de Vries, Amsterdam K. Graamans, Nijmegen P. Van De Heyning, Antwerpen

6 VII Redacteuren en auteurs Redactie PROF. DR. E.H. HUIZING Emeritus hoogleraar Keel-, Neus-, Oorheelkunde, Utrecht PROF. DR. G.B. SNOW Emeritus hoogleraar Keel-, Neus-, Oorheelkunde, VU medisch centrum Amsterdam DR. N. DE VRIES Sint Lucas Andreas Ziekenhuis Amsterdam PROF. DR. K. GRAAMANS St Radboud Nijmegen PROF. DR. P. VAN DE HEYNING Dienst Neus-, Keel- en Oorziekten en Hoofd-hals heelkunde, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Universiteit Antwerpen Auteurs PROF. DR. R.J. BAATENBURG DE JONG Erasmus Medisch Centrum Rotterdam PROF. DR. A.J.M. BALM Afdeling Hoofd-halsoncologie en -chirurgie, Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis Amsterdam PROF. DR. M. DE BODT heelkunde, afdeling Universitair Revalidatiecentrum voor communicatiestoornissen, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Universiteit Antwerpen DR. A. BOUDEWYNS heelkunde, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Universiteit Antwerpen DR. L.J.J.M. BOUMANS Erasmus Medisch Centrum Rotterdam DR. C.J. BRENKMAN Diaconessenhuis Leiden PROF. DR. P.B. VAN CAUWENBERGE Dienst Neus-, Keel- en Oorziekten, Universitair Ziekenhuis Gent PROF. DR. C.W.R.J. CREMERS St Radboud Nijmegen PROF. DR. P.H.O. DEJONCKERE Afdeling Keel-, Neus- en Oorheelkunde en hoofd-halschirurgie, Universitair Medisch Centrum Utrecht PROF. DR. P. DELAERE heelkunde, Universitair Ziekenhuis Leuven

7 VIII REDACTEUREN EN AUTEURS PROF. DR. C. DESLOOVERE heelkunde, Universitair Ziekenhuis Leuven PROF. DR. I. DHOOGE Dienst Neus-, Keel- en Oorziekten en hoofdhals heelkunde, Universitair Ziekenhuis Gent PROF. DR. W.J. FOKKENS Afdeling Keel-, Neus-, Oorheelkunde en Hoofdhalschirurgie, Academisch Medisch Centrum Amsterdam PROF. DR. IR. J.H.M. FRIJNS Leids Universitair Medisch Centrum PROF. DR. S.M. GOORHUIS-BROUWER Groningen PROF. DR. F. GORDTS Afdeling Keel-, Neus-, Oorheelkunde en Hoofdhals heelkunde, Academisch Ziekenhuis Vrije Universiteit Brussel PROF. DR. P. VAN DE HEYNING heelkunde, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Universiteit Antwerpen DR. L.J. HOEVE Erasmus Medisch Centrum Rotterdam DR. K.J.A.O. INGELS St Radboud Nijmegen PROF. DR. M. JORISSEN heelkunde, Universitair Ziekenhuis Leuven PROF. DR. H. KINGMA Academisch Ziekenhuis Maastricht PROF. DR. B. KREMER Academisch Ziekenhuis Maastricht DR. IR. J.A.P.M. DE LAAT Leids Universitair Medisch Centrum PROF. DR. C.R. LEEMANS VU medisch centrum Amsterdam DR. P.J.F.M. LOHUIS Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis Amsterdam PROF. DR. H.F. MAHIEU VU medisch centrum Amsterdam PROF. DR. H.A.M. MARRES St Radboud Nijmegen DR. J.J.S. MULDER St Radboud Nijmegen PROF. DR. G.J. NOLST TRENITÉ Academisch Medisch Centrum Amsterdam DR. A.F. VAN OLPHEN Utrecht

8 REDACTEUREN EN AUTEURS IX DR. A.G.M. SCHILDER Wilhelmina Kinderziekenhuis, Utrecht PROF. DR. A.F.M. SNIK St Radboud Nijmegen PROF. DR. G.B. SNOW Sint Lucas Andreas Ziekenhuis Amsterdam DR. R.J. STOKROOS Academisch Ziekenhuis Maastricht DR. N. DE VRIES Sint Lucas Andreas Ziekenhuis Amsterdam PROF. DR. I. VAN DER WAAL Afdeling Mondziekten en kaakchirurgie, VU medisch centrum/acta Amsterdam PROF. DR. F.L. WUYTS heelkunde, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Universiteit Antwerpen DR. G.A. VAN ZANTEN Utrecht DR. J. VANDERWEGEN heelkunde, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Universiteit Antwerpen

9 XI Inhoud Voorwoord V Deel A Oor 1 1 Anatomie en fysiologie van het oor 3 J.H.M. Frijns Indeling van het oor 3 Embryologie 3 Anatomie van het uitwendige oor 5 Anatomie van het middenoor 6 Fysiologie van het middenoor 11 Anatomie van het binnenoor 12 Fysiologie van het binnenoor 16 Centraal auditief systeem 21 2 Onderzoek van het oor en het gehoor 23 C. Desloovere en G.A. van Zanten Elektrische otoscoop, voorhoofdslamp en oormicroscoop 23 Onderzoek van oorschelp, gehoorgang en trommelvlies 24 Bacteriologisch onderzoek van het oorsecreet 26 Beeldvormend onderzoek van het oor 26 Onderzoek van de buis van Eustachius (tuba auditiva) 27 Grondbegrippen uit de geluidsleer en de audiologie 28 Onderzoek van het gehoor 32 3 Aandoeningen van het uitwendige oor 49 I. Dhooge Klinisch onderzoek 49 Aandoeningen van de oorschelp 49 Aandoeningen van de uitwendige gehoorgang 52 Degeneratieve en metabole aandoeningen 58 Aandoeningen met onbekende oorzaak 58 4 Aandoeningen van het trommelvlies en het middenoor 61 P. Van de Heyning en J.J.S. Mulder Congenitale afwijkingen 61 Ontstekingen 62 Trauma 72 Otosclerose 73 Reconstructieve middenooroperaties 75 Tumoren van middenoor en mastoïd 78

10 XII INHOUD 5 Aandoeningen van het binnenoor 79 R.J. Stokroos en C.W.R.J. Cremers Erfelijk gehoorverlies 79 Congenitaal niet-erfelijk perceptief gehoorverlies 81 Verworven perceptief gehoorverlies infectieuze, toxische en traumatische oorzaken 84 Tinnitus (oorsuizen) 98 Niet-organische vormen van slechthorendheid Hoortoestellen en hoorimplantaten 101 J.A.P.M. de Laat en A.F.M. Snik Hoortoestellen 101 Hoorimplantaten Anatomie, fysiologie en onderzoek van het vestibulaire systeem 119 H. Kingma en F.L. Wuyts Het vestibulaire systeem 119 Anatomie en fysiologie van het vestibulaire systeem 121 Functies van het vestibulaire systeem 131 Onderzoek bij patiënten met duizeligheid of evenwichtsstoornissen Aandoeningen van het evenwichtssysteem of vestibulaire systeem 149 L.J.J.M. Boumans en F. Gordts Neuro-otologisch onderzoek 149 Differentiaaldiagnose 151 Algemene opmerkingen over de behandeling van duizeligheid Aandoeningen van de nervus facialis 161 H.A.M. Marres en P.J.F.M. Lohuis Klinische anatomie 161 Gevolgen van facialisuitval 162 Anamnese 163 Kno-onderzoek 164 Oorzaken 166 Chirurgische behandeling bij uitval van de n.facialis 172 Deel B Neus Anatomie en fysiologie van de neus en bijholten 181 A.F. van Olphen Anatomie van de neus 181 Fysiologie van de neus 187 Neusbijholten 189

11 INHOUD XIII 11 Onderzoek van de neus en de neusbijholten 191 M. Jorissen Anamnese 191 Inspectie en palpatie 191 Rinoscopie en endoscopie 191 Aanvullend diagnostisch onderzoek 194 Neusdoorgankelijkheidsonderzoek Aandoeningen van de neus 201 W.J. Fokkens en P.B. van Cauwenberge Aangeboren afwijkingen 201 Ontstekingen 203 Tumoren, Granulomateuze aandoeningen 217 Reukstoornissen 218 Traumatische neusafwijkingen, Neusbloeding (epistaxis) Aandoeningen van de neusbijholten 229 C.J. Brenkman en N. de Vries Ontstekingen 229 Neuspoliepen 239 Retentiecysten en mucokèles, Ontwikkelingsstoornissen 241 Tumoren 241 Traumata en fracturen Reconstructieve chirurgie van neus en aangezicht 249 K.J.A.O. Ingels, P.J.F.M Lohuis en G.J. Nolst Trenité Huidtumoren in het aangezicht 249 Aesthetic units 252 Indeling reconstructievormen 253 Littekencorrectie, Schisis, Oorschelpafwijkingen, Lipdefecten 255 Deel C Keel en hals Mond en tong 263 I. van der Waal en C.R. Leemans Afwijkingen van het gebit 263 Aandoeningen van het tandvlees 265 Afwijkingen van het mondslijmvlies 266 Enkele tongaandoeningen Speekselklieren 279 G.B. Snow en I. van der Waal Anatomie 279 Fysiologie 281 Onderzoeksmethoden 282 Aandoeningen 285

12 XIV INHOUD 17 Farynx 299 A.G.M. Schilder en B. Kremer Anatomie en fysiologie 299 Onderzoeksmethoden 304 Aandoeningen van de nasofarynx 306 Aandoeningen van de orofarynx 310 Aandoeningen van de hypofarynx Anatomie, fysiologie en onderzoek van larynx en trachea 323 P.H. Dejonckere en L.J. Hoeve Anatomie 323 Fysiologie 331 Onderzoeksmethoden Aandoeningen van larynx en trachea 339 H.F. Mahieu, M. de Bodt en P. Delaere Larynxaandoeningen op kinderleeftijd 339 Larynxaandoeningen op volwassen leeftijd 347 Aandoeningen van de trachea Schildklier en bijschildklieren 371 P. Delaere Anatomie en functie 371 Onderzoeksmethoden van de schildklier en bijschildklieren 373 Aandoeningen van de schildklier 374 Aandoeningen van de bijschildklieren Hals 379 A.J.M. Balm en R.J. Baatenburg de Jong Anatomie 379 Onderzoeksmethoden 283 Aandoeningen Slikstoornissen en slokdarm 401 H.F. Mahieu en J. Vanderwegen Definities en prevalentie van slikstoornissen 401 Anatomie van het bovenste deel van de tractus digestivus 401 Fysiologie van de slikactie 402 Diagnostiek 405 Slikstoornissen en slokdarmafwijkingen 408

13 INHOUD XV 23 Slaapgebonden ademhalingsstoornissen 419 N. de Vries en A. Boudewyns Definities 419 Pathofysiologie 420 Epidemiologie 421 Klinische presentatie 421 Diagnostisch onderzoek 422 Behandelopties 427 OSAS en anesthesie 433 Ernstig OSAS en verkeersdeelname Spraak- en taalstoornissen 437 S.M. Goorhuis-Brouwer Twee moedertalen (simultane taalverwerving) 438 Een tweede taal (successieve taalverwerving) 438 Differentiatie tussen normale en afwijkende spraak- en taalontwikkeling 439 Beïnvloedende factoren 440 Diagnostiek 443 Indeling spraak-taalstoornissen 443 Problemen bij tweetaligheid 444 Conclusie 446 Verantwoording 447 Register 449