Gegevens. Scriptiebegeleider prof. dr. V. (Volker) Manuth Afdeling Kunstgeschiedenis

Transcriptie

1 Exotische dieren in de schilderkunst van Peter Paul Rubens ANNE JACOBSEN

2 Gegevens Scriptieschrijver Anne Jacobsen Master Kunst- en Cultuurwetenschappen; variant Kunstgeschiedenis Scriptiebegeleider prof. dr. V. (Volker) Manuth Afdeling Kunstgeschiedenis Tweede lezer dr. A. R. (Bram) de Klerck Afdeling Kunstgeschiedenis Instelling Radboud Universiteit Nijmegen Faculteit der Letteren Erasmusplein 1 Nijmegen, Nederland Inleverdatum & periode tweede semester studiejaar (februari - augustus 2012) Afbeeldingen voorblad Peter Paul Rubens, Dronken Silenus [tijger], , Antwerpen. Olieverf op paneel, 212 x 214,5 cm, München, Alte Pinakothek. Peter Paul Rubens, Geboorte van Maria de Medici [leeuw], 1622, Antwerpen/Parijs. Olieverf op paneel, 44,4 x 37,5 cm, onbekend. Peter Paul Rubens, Heilige Hieronymus in zijn Hermitage [leeuw], , Antwerpen. Olieverf op paneel, 186 x 136 cm, Potsdam, Schloss Sanssouci. Peter Paul Rubens, Hendrik IV ontvangt het portret van Maria de Medici [pauw], , Antwerpen/Parijs. Olieverf op doek, 394 x 295 cm, Parijs, Musée du Louvre. Peter Paul Rubens, Hoofd van Medusa [salamander en slangen], ca Antwerpen. Olieverf op doek, 68,5 x 118 cm, Wenen, Kunsthistorisch Museum. Peter Paul Rubens, De Heilige Hieronymus [leeuw], ca. 1615, Antwerpen. Olieverf op doek, 236 x 163 cm, Dresden, Gemäldegalerie. Peter Paul Rubens, Nijlpaard- en krokodiljacht [nijlpaard en krokodil], , Antwerpen. Olieverf op doek, 248 x 321 cm, München, Alte Pinakothek. Peter Paul Rubens, Triomferende Rome [olifanten], ca. 1630, Londen. Olieverf op doek, 86,8 x 163,9 cm, Londen, National Gallery. Peter Paul Rubens, Een satyr perst druiven, een tijger en een luipaard [tijger], ca , Antwerpen. Olieverf op paneel, 33,4 x 24,2 cm, Oxford, Ashmolean Museum. Peter Paul Rubens, Tijger-, leeuwen luipaardjacht [leeuw], , Antwerpen. Olieverf op doek, 256 x 324 cm, Rennes, Musée des Beaux-Arts. Peter Paul Rubens, Leeuw [leeuwenkop], ca. 1613, Antwerpen. Zwart krijt op papier, 25,2 x 28,3 cm, Washington, National Gallery of Art. Peter Paul Rubens en Jan Brueghel de Oude, Adam en Eva in het paradijs [twee papegaaien en aapje], ca. 1615, Antwerpen. Olieverf op paneel, 74,3 x 114,7 cm, Den Haag, Mauritshuis. Peter Paul Rubens, Leeuwin, ca , Antwerpen. Zwart krijt op papier, 39,6 x 23,5 cm, Londen, British Museum. 2

3 Abstract This thesis is about the exotic animals in the pictorial art of the Flemish painter Peter Paul Rubens ( ). This specific research object has never been studied before. The most relevant study about Rubens exotic animals up to now is Arnout Balis Hunting scenes (1986). However, he also studies the not-exotic animals, and Balis focuses exclusively on the hunting scenes. In this study, all the genres in which Rubens painted exotic beasts are included. The main research question is: Which function and meaning do the exotic animals have in the pictorial art of the Flemish Baroque painter Peter Paul Rubens, and how veracious are those images? The first chapter begins with a so called status questionis, in which the most relevant literature for this research is mentioned. There is also a brief biography of Rubens, a summary of his most important pieces of art, and a delineation of the research object. In the next chapter, all the paintings in which exotic animals occur are inventoried - thirty-seven in total. Although not part of the original research object, drawings are also inventoried - thirty-one in total -, since some of these are direct studies for the respective paintings. The exotic animals painted by Rubens are displayed in mythological, religious and historical-allegorical scenes, hunting scenes and self-portraits of Rubens and his second wife Hélène Fourment. The exotic animal that occurs most often is the lion. Besides the lion, Rubens painted tigers and leopards, different species of exotic birds like peacocks and parrots, big animals like elephants and hippo s, camels, and various reptiles. The third chapter is about the studio of Rubens in Antwerp. As it turns out, Rubens did not create all his paintings fully by himself. Numerous students and employees worked in his studio. Some of them participated in the whole painting process, others were specialized in one single object. Frans Snyders ( ) is the most important executive painter of the exotic animals in Rubens pictorial art. The complicated discussion about whether or not these artworks are authentic Rubens paintings is also discussed in this chapter. All the paintings are individually described in the fourth chapter, ordered by genre. The study finds that the animals in the pictorial art have different functions and meanings. For example, some are displayed because of their symbolic meaning, while others are attributed to enable the viewer to identify religious and mythological figures. Other animals are displayed because of their naturalistic characteristics - such as the camels which appear to situate a scene in the eastern world. In the fifth chapter, Rubens sources for his exotic animals are described. The current study finds Rubens had three different sources: the artworks of various ancient and renaissance artists, the encyclopedias in which animals were described and schematic drawn, and the zoos in Brussels and Gent, where they kept lions and other animals. The chapter also discusses the contraposition between naturalistic versus idealized appearances of the animals painted by Rubens. In most paintings, Rubens idealized and emphasized the characteristics of the exotic beasts. Finally, a brief comparison is made between the way Rubens painted lions and the way Frans Snyders and predecessor Albrecht Dürer ( ) did. The study learns that Rubens painted this animal in the most accurate manner. 3

4 Voorwoord Deze scriptie is het resultaat van mijn onderzoek naar de exotische dieren in de schilderkunst van de Vlaamse barokschilder Peter Paul Rubens ( ). Met deze scriptie zal ik de master Kunst- en Cultuurwetenschappen, variant Kunstgeschiedenis, aan de Radboud Universiteit te Nijmegen afronden. Het idee voor deze scriptie is ontstaan tijdens een middagje bladeren door reproducties van schilderijen van Rubens. Zijn kunst heeft me altijd al aangesproken, en gedurende mijn hele studie wist ik dat ik mijn scriptie over deze kunstenaar wilde schrijven. De weelde, kleurigheid en schoonheid van Rubens kunstwerken hebben er zelfs mede voor gezorgd dat ik Kunstgeschiedenis ben gaan studeren. Toch vond ik het moeilijk welk thema ik in mijn afstudeeronderzoek moest aansnijden. Enerzijds was dat het gevolg van de vele genres die Rubens heeft geschilderd en de vele aspecten die ik interessant vind aan zijn kunst, en anderzijds wilde ik de clichéonderwerpen vermijden. Tijdens dat middagje kijken vielen me steeds meer de vele dieren op die Rubens op zijn doeken en panelen heeft weergegeven. Dit zou het onderwerp van mijn scriptie worden. Mijn scriptiebegeleider, prof. dr. Volker Manuth, en ik besloten samen het onderzoeksobject af te bakenen tot de exotische dieren. Dit maakte het onderzoek voor mij eigenlijk meteen nog leuker. De ervaring die ik in het vorige studiejaar heb opgedaan tijdens het schrijven van mijn scriptie voor de master Literatuurwetenschap, heeft mij geholpen tijdens het schrijven van deze scriptie. Dit geldt met name voor het schrijven en formuleren zelf. Maar ook het proces en de opbouw van het scriptieschrijven had ik al ervaren. Het grootste obstakel dat ik ben tegengekomen is dat ik minder ervaring heb met het zelfstandig doen van kunsthistorisch onderzoek. Omdat ik een afwijkende bacheloropleiding heb gevolgd, was dit voor mij minder vanzelfsprekend. Een andere uitdaging was het zeer grote oeuvre van Rubens, waardoor het inventariseren van alle schilderijen met exotische dieren veel tijd kostte. Ondanks deze uitdagingen heb ik heel veel plezier gehad bij het schrijven van deze scriptie. Ik ben dan ook heel blij met het resultaat. In de eerste plaats wil ik mijn scriptiebegeleider Volker Manuth bedanken voor zijn feedback, en voor zijn opbouwende en geruststellende woorden. Bram de Klerck wil ik bedanken voor zijn beoordeling als tweede lezer. Mijn vriend en familie wil ik bedanken voor hun steun tijdens het doen van dit onderzoek en voor hun vertrouwen in mij om een tweede master te gaan volgen en een tweede scriptie met succes te kunnen afronden. Ten slotte wil ik Paula Bouman bedanken voor haar correcties op schrijftechnisch gebied in de laatste fase van het proces. Anne Jacobsen Augustus

5 Inhoudsopgave Gegevens...2 Abstract...3 Voorwoord...4 Inhoudsopgave Inleiding Introductie Status Questionis Peter Paul Rubens: schilder en diplomaat Het omvangrijke en veelzijdige oeuvre van Rubens Afbakening: exotische dieren Inventarisatie: van woeste leeuwen tot met de kaken klapperende nijlpaarden Exotische dieren op de schilderijen van Rubens Getekende studies naar exotische dieren Vele handen maken licht werk: De medewerking van leerlingen en assistenten in Rubens schilderkunst Rubens atelier in Antwerpen: leerlingen en medeschilders Specialist in dierschilderkunst Frans Snyders Problemen rondom het begrip authenticiteit Functie en betekenis van de exotische dieren bij Rubens Het functionele verschil in betekenis tussen functie en betekenis In mythologische taferelen In religieuze scènes In allegorische en historische werken In jachtscènes In zelfportretten Werkelijkheidsgehalte van Rubens exotische dieren Rubens bronnen Weergave naar de natuur versus ideaalbeeld De leeuw bij Rubens medeschilders en voorgangers: Frans Snyders en Albrecht Dürer Tot slot Conclusie Aanbevelingen Bibliografie Verantwoording afbeeldingen Bijlage: Rubens schilderijen en tekeningen met exotische dieren in tabellen

6 1 Inleiding 1.1 Introductie Vandaag de dag zal het deel van de Westerse samenleving dat enige interesse koestert voor kunstgeschiedenis bij de naam Peter Paul Rubens vooral aan de voluptueuze, halfnaakte vrouwelijke figuren denken die hij schilderde. De zogenaamde Rubens-vrouw is tegenwoordig dan ook een redelijk gangbare aanduiding voor een dame met een dergelijk postuur. Datgene wat de voluptueuze vrouw in de zeventiende eeuw vertegenwoordigde - rijkdom en welvaart - is mogelijk een reden voor Rubens geweest om vrouwelijke naakten op die manier af te beelden. Echter gaan er tegenwoordig ook stemmen op dat Rubens als schilder simpelweg een persoonlijke voorkeur had voor dergelijke vrouwelijke figuren. Behalve voluptueuze vrouwelijke naakten schilderde en tekende Peter Paul Rubens nog een heel scala aan andere onderwerpen. Eén van de genres die Rubens meermaals heeft geschilderd is de zogenaamde jachtscène. Niet alleen herten en reeën zijn weergegeven in deze werken, maar ook nijlpaarden en krokodillen, leeuwen, tijgers en luipaarden. Naast jachtscènes werden de exotische beesten tevens afgebeeld in andere genres. In mythologische schilderijen worden deze dieren bijvoorbeeld als vast attribuut van een mythologische figuur afgebeeld, zoals de pauw bij de godin Juno, de echtgenote van oppergod Jupiter. Het onderwerp van dit onderzoek zijn de exotische dieren op de schilderkunst van Peter Paul Rubens. Rubens werd geboren op 28 juni 1577 in Siegen, Duitsland en overleed op 30 mei 1640 op tweeënzestigjarige leeftijd in Antwerpen. Deze stad was na zijn acht jaar durende reis door Italië vanaf het eenendertigste levensjaar zijn vaste thuisbasis geworden. In Antwerpen huisvestte dan ook Rubens schildersatelier. Toch zou de kunstenaar in deze jaren ook nog veel buitenlandse reizen maken, onder meer als gevolg van zijn werk als diplomaat. Rubens werk als tekenaar, maar voornamelijk als schilder, wordt stilistisch gezien doorgaans gecategoriseerd als barok. Naast tekeningen en schilderijen vervaardigde Rubens tevens architectuurontwerpen en ontwerpen voor tapijten. Rubens wordt vaak als een typische self-made man aangeduid, omdat hij niet uit een aristocratische familie kwam, maar desondanks veel roem en rijkdom vergaarde. 1 Het onderzoek naar de manier waarop Rubens dieren afbeeldde wordt afgebakend tot enkel de exotische beesten, omdat het zeer omvangrijke oeuvre een grote verscheidenheid aan dieren omvat. Dit zijn voor het grootste gedeelte paarden, maar ook de duif in de vorm van de Heilige Geest, andere vogels en honden komen zeer vaak voor. Met een oeuvre van ongeveer drieduizend werken, waarvan er rond de tweeduizend zijn bewaard, is het onmogelijk al deze dieren in het onderzoek te betrekken. De onderzoeksvraag van deze studie is: Welke functie en betekenis hebben de exotische dieren in de schilderkunst van de Vlaamse barokschilder Peter Paul Rubens, en hoe waarheidsgetrouw zijn deze weergaven? De methode waarmee deze onderzoeksvraag getracht wordt te beantwoorden is gebaseerd op de, voor kunsthistorici zo gangbare, iconografische theorie van de Duits-Amerikaanse Erwin Panofsky ( ). Iconografie (afgeleid uit het Grieks - letterlijk beeldbeschrijven ) is een onderdeel van de kunstgeschiedenis dat focust op de inhoud of het onderwerp van de beeldende kunst, waarbij stijl niet van belang is. In dit onderzoek is deze theorie een relevant middel om met name het eerste gedeelte van de onderzoeksvraag, welke functie en betekenis hebben de exotische dieren in de 1 Belkin 1998, 4. 6

7 schilderkunst van de Vlaamse barokschilder Peter Paul Rubens?, te kunnen beantwoorden. 2 In hoofdstuk vier zal dit vraagstuk worden ingedeeld naar de vijf genres waarin Rubens exotische beesten schilderde: mythologische taferelen, religieuze scènes, historisch-allegorische en puur allegorische werken, jachtscènes en zelfportretten. Daarbij is het binnen deze studie het meest relevant dat helder uiteen wordt gezet welke betekenis en symbolische waarde de exotische beesten op de schilderijen hebben, en dat binnen het iconografisch programma van het gehele tafereel te plaatsen. Panofsky s iconografische model uit 1939 bestaat uit drie fasen: 1. pre-iconografische beschrijving: identificeren van vormen en het herkennen van een situatie of gebeurtenis door hun onderlinge betrekkingen, en het onderscheiden van de expressieve eigenschappen 2. iconografische analyse: in verband brengen van de artistieke motieven en combinaties daarvan (composities) met thema s of begrippen 3. iconografische interpretatie: opsporen en verklaren van de symbolische waarden met betrekking tot de context van het werk 3 Dit systeem komt neer op een systematische ordening van de volgende drie vragen met betrekking tot een beeldend kunstwerk: 1. Wat is er te zien?; 2. Wat betekent dat?; 3. Welke symbolische waarde heeft dat? Aan de hand van deze drie stappen zal worden getracht de functie en betekenis van de exotische dieren in het werk van Rubens te achterhalen; door achtereenvolgens de dieren te identificeren en beschrijven, door te achterhalen welke betekenis of functie deze dieren in deze specifieke werken hebben (met andere woorden: waarom zijn zij afgebeeld?), en door de symbolische waarde van deze beesten te beschrijven aan de hand van hun mythologische, religieuze of historische betekenis. 1.2 Status Questionis Er bestaat nog geen specifieke studie naar de dieren in het werk van Peter Paul Rubens. Wel deed Arnout Balis in 1986 al eens onderzoek naar de jachtscènes van Rubens. Dit werk, getiteld Rubens: hunting scenes, maakt deel uit van het Corpus Rubenianum; een omvangrijke catalogus die elk schilderij, elke tekening en schets die Rubens ooit maakte wil reproduceren en beschrijven. De reeks bestaat uit negenentwintig studies, elk met een specifiek onderwerp. De studies zijn gebaseerd op het jarenlange onderzoek van de Duitse Rubens-specialist Ludwig Burchard ( ). Het corpus is een voltooiing van Burchard s levenswerk, waar tot nu toe achttien auteurs aan meewerkten. 4 Van alle Rubensstudies gaat Balis het meest in op hoe Rubens dieren afbeeldde - wat het één van de meest relevante studies voor dit onderzoek maakt. Over het leven en werk van Rubens zijn zeer veel studies geschreven. Deze variëren van algemene uiteenzettingen over zijn oeuvre en leven, tot werken die specifieker op een bepaald thema of kunstwerk ingaan. Alleen al in de catalogus van de Universiteit van Antwerpen, de stad die historisch gezien het sterkst verbonden is aan Rubens, zijn bijna achtenvijftighonderd literatuurverwijzingen met als onderwerp Rubens te vinden. 5 De belangrijkste biografieën die in dit onderzoek worden gebruikt zijn Rubens van Kristin Lohse Belkin uit 1998, en Peter Paul Rubens van Hans Gerard Evers uit Evers heeft een erg uitgebreide en gedetailleerde biografie geschreven, waarbij hij voortdurend het leven en werk van Rubens in een bredere cultuurhistorische context 2 Bij de beantwoording van de tweede deelvraag, en hoe waarheidsgetrouw zijn deze weergaven?, is in de eerste plaats sprake van empirisch onderzoek, maar ook de iconografie zal hierbij aan bod komen. 3 Panofsky 1994, Rubenianum, Corpus Rubenianum, geraadpleegd op Universiteit Antwerpen, UA-catalogus, Onderwerp Rubens, geraadpleegd op

8 plaatst. De biografie van Rubensexpert Belkin is echter de meest overzichtelijke; in tien periodes bespreekt ze Rubens leven, de genres en kunstwerken waar hij in die periode aan werkte, en in welke landen en voor welke opdrachtgevers Rubens schilderde. Ook de contemporaine anekdotes van onder meer Joachim von Sandrart uit 1675 zijn relevant, onder meer voor de bestudering van de manier waarop Rubens atelier was georganiseerd. Doordat Rubens ook bij niet-kunstkenners een relatief bekende kunstenaar is, zijn er tevens veel minder professionele (overzichts)werken over hem verschenen. Rubens culturele status is tegenwoordig dan ook vergelijkbaar met een schilder als de wat latere Rembrandt van Rijn (1606/ ). Een vergelijkbaar onderzoek als deze is het onderzoek van de Oostenrijkse Fritz Koreny in Albrecht Dürer und die Tier- und Pflanzenstudien der Renaissance (1985), naar de dieren- en plantenstudies van de Duitse schilder Albrecht Dürer ( ). Koreny is gespecialiseerd in de Duitse schilderkunst uit de periode Het onderzoek naar Dürer s dieren en planten is daardoor vanuit een kunsthistorisch perspectief uitgevoerd, zonder dat de auteur specifieke biologische kennis heeft. Koreny inventariseert in eerste instantie de dieren- en plantenstudies van Dürer, en onderzoekt vervolgens onder meer de overlevering van flora- en faunathema s in de renaissance, de manier waarop Dürer paarden en hazen weergeeft, en de context - met name de voorgangers en medeschilders - van Dürer. Koreny behandelt een zeer omvangrijk scala aan flora- en faunathema s en kunstobjecten. In tegenstelling tot Rubens maakte Dürer dan ook veel individuele dieren- en plantenstudies, zoals een schets van een struisvogel in 1508, die zich tegenwoordig in het Kupferstichkabinett in Berlijn bevindt. (afb. 1) Het werk van Koreny wordt in deze studie voornamelijk gehanteerd als voorbeeldonderzoek. Afbeelding 1 Albrecht Dürer, Struisvogel, 1508, Neurenberg. Bruin potlood op papier, 28,0 x 19,5 cm, Berlijn, Staatliche Museen Preußischer Kulturbesitz, Kupferstichkabinett. Algemene catalogi van Rubens kunstwerken zijn tevens relevant binnen dit onderzoek, aangezien in hoofdstuk twee in eerste instantie een inventarisatie wordt gemaakt van de schilderijen en studies waar Rubens exotische dieren op heeft weergegeven. Naast tentoonstellingscatalogi, wordt daarvoor onder meer Rubens: selected drawings deel I-II van Julius Samuel Held uit 1959 gebruikt. Reproducties van Rubens kunstwerken worden in de meeste gevallen overgenomen van de digitale collecties van de desbetreffende musea. Tevens worden er enkele studies over specifieke kunstwerken van Rubens gebruikt, met name uit kunsthistorische periodieken, zoals: In kompagnie geordonneert en geschildert: een onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis van het Aardse Paradijs van Peter Paul Rubens en Jan Brueghel d. O. van Dorien Tamis uit Daarnaast zijn studies naar de context waarin Rubens werk tot stand kwam van belang. Een belangrijk algemeen werk is in die zin het deel De zeventiende-eeuwse schilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden van Hans Vlieghe in De schilderkunst der Lage Landen: deel 2 De zeventiende en achttiende eeuw uit Een specifiekere studie die de context van Rubens schilderkunst beschrijft is bijvoorbeeld Rubens and the archaeology of myth, : visual and poetic memory van Aneta Georgievska-Shine uit Daarnaast worden er nog een aantal studies gebruikt die niet uitsluitend over Rubens gaan, maar wel de historische of culturele context beschrijven van de tijd waarin Rubens zijn kunst vervaardigde, bijvoorbeeld: A Bestiary for Saint Jerome: Animal symbolism in European 8

9 Religious Art van Herbert Friedmann uit 1980, Werken aan Kunst: Economische en bedrijfskundige aspecten van de kunstproductie van Paul Huys Janssen uit 1995, en The golden age of Maria de Medici van Susan Saward uit Ook komen er enkele studies aan bod die over medeschilders of belangrijke voorgangers van Rubens gaan, zoals: e r inocero ro rer to Stubbs, van T. H. Clarke uit 1986, en Jan Brueghel the Elder - The entry of the animals into Noa ark van Arianne Faber Kolb uit Ten slotte komen algemenere werken over bijvoorbeeld de mythologie, religie en symbolische betekenissen van dieren aan bod, zoals: Van Achilles tot Zeus: De klassieke mythologie in de kunst van Eric M. Moormann en Wilfried Uitterhoeve uit Een werk dat bijzonder nuttig is in hoofdstuk vier, waarin de functie en betekenis van exotische dieren bij Rubens wordt bestudeerd, is de zogenaamde Physiologus; een Grieks document uit de tweede eeuw na Christus waarin beschrijvingen van dieren, planten en stenen en hun symbolische betekenissen worden gegeven. In dit onderzoek wordt de Nederlandse vertaling van theoloog Fred Ledegang uit 1994 gehanteerd. Ook de antieke encyclopedie van Plinius (23/24-79), in de Nederlandse vertaling van Joost van Gelder, Mark Nieuwenhuis en Ton Peters uit 2005, is van belang in het vierde hoofdstuk. Dat geldt tevens voor het Lexikon der Tiersymbole: Tiere als Sinnbilder in der Malerei des Jahrhunderts van Sigrid en Lothar Dittrich uit 2004; aangezien in deze studie tevens de symboliek van Rubens exotische dieren aan bod komt. 1.3 Peter Paul Rubens: schilder en diplomaat Peter Paul Rubens, ook wel Petrus Paulus Rubens genoemd, werd op 28 juni 1577 geboren in het dorp Siegen in Westfalen, een streek in de westelijke Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen. Zijn vader, de protestante Jan Rubens, was werkzaam als stadssecretaris in Antwerpen voordat het gezin deze stad ontvluchtte voor het bewind van de Spaanse generaal Fernando Álvarez de Toledo ( ), die landvoogd van de Nederlanden werd aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Rubens moeder was de katholieke Maria Pypelinckx. Het gezin bestaat naast Peter Paul uit nog een zoon, Filips, en een dochter, Blandina. In het jaar 1578 verhuizen ze naar Keulen. 6 Nadat Jan Rubens op 1 maart 1587 overleed, keerde de weduwe met haar drie kinderen in 1589 terug naar Antwerpen. Vlak daarvoor had het echtpaar zich nog officieel bekeerd tot het katholicisme, wat tevens de religie van hun kinderen was. Na twaalf jaar in Duitsland te hebben geleefd, verhuizen de (financiële) zorgen met het gezin mee naar Antwerpen. Zowel in Duitsland als in Antwerpen speelde Rubens jeugd zich af in roerige tijden. Wel ging Rubens naar de relatief goede, Latijnse school van Rombout Verdonck. 7 Al snel gaat Rubens in de leer bij verschillende schilders. Allereerst in 1591, op veertienjarige leeftijd, bij de lokale landschapsschilder Tobias Verhaeght ( ). Verhaeght was indertijd geen zeer belangrijke schilder - waarschijnlijk ging Rubens bij hem in de leer vanwege de verre familieband en daardoor de lage kosten. Na een jaar kon Rubens door naar een zijn tweede leraar: Adam van Noort ( ). Van Noort heeft tegenwoordig ongeveer dezelfde status als Verhaeght, maar indertijd genoot hij de reputatie van een populaire kunstenaar. 8 In het jaar 1594 of 1595 verhuist Rubens door naar het atelier van zijn derde en meest vooraanstaande leermeester: schilder Otto van Veen ( ). Hij was toen één van de meest bewonderde schilders van Antwerpen en heeft tevens als enige kunstenaar zichtbare invloed gehad op het vroege werk van Rubens. 9 Van Veen wordt gezien als een zogenaamde pictor doctus, oftewel een geleerde schilder. Hij bracht Rubens allerhande kennis en 6 Vlieghe 2007, Belkin 1998, Belkin 1998, Vlieghe 2007, 23. 9

10 ervaring bij en bracht hem in contact met belangrijke intellectuele mensen. 10 Rubens moeder Maria stimuleerde hem om naast het ontwikkelen van zijn schilderstalenten, ook kennis van taal en wetenschap op te doen. Deze vaardigheden hebben Rubens in zijn latere diplomatieke activiteiten geholpen. In 1598 rondde Rubens zijn opleiding bij Van Veen af en werd hij bevorderd tot meester van het Antwerpse Sint-Lucasgilde. 11 Na zijn scholing en eerste kunstwerken in Antwerpen te hebben voltooid, vertrekt de tweeëntwintigjarige Rubens op 9 mei 1600 naar Italië. Dit doet hij samen met zijn Vlaamse leerling Deodat del Monte ( ). Al vrij snel wordt Rubens de vaste hofschilder van de hertog van Mantua; Vincenzo Gonzaga ( ). Echter had Rubens ook de tijd om andere delen van Italië te bekijken, zoals Venetië. Hier zag hij veel werken van Italiaanse meesters, zoals van Titiaan ( ) en Paolo Veronese ( ). 12 Tegen het einde van 1601 krijgt Rubens de mogelijkheid om naar Rome te gaan, om daar voor de hertog kopieën van Griekse kunstwerken (of Romeinse kopieën daarvan) - voornamelijk schetsen van sculpturen - te vervaardigen. 13 Voor zichzelf verzamelde en bewerkte Rubens kopieën van Italiaanse renaissance kunstwerken gemaakt door anderen. 14 De hertog van Mantua waardeerde naast Rubens schilderskwaliteiten ook diens diplomatieke vaardigheden. In maart 1603 stuurt hij Rubens daarom naar Spanje voor een vredelievende missie. Opmerkelijk is het feit dat Rubens indertijd meer als diplomaat en edelman werd gezien dan als kunstenaar. 15 Eind 1603 zal Rubens weer uit Spanje vertrekken, en na enkele omzwervingen door andere delen van Italië komt hij begin 1604 weer in Mantua aan. 16 Pas vanaf die terugkeer kreeg Rubens opdrachten van de hertog die hij graag wilde. Zo voltooide hij in 1605 drie schilderijen voor het koor van de jezuïetenkerk Santa Trinità in Mantua. 17 Vervolgens vertrekt Rubens aan het einde van 1605 weer naar Rome, waar hij tot 1608 zal blijven. Het eerste jaar woont hij daar samen met zijn broer Filips, die als bibliothecaris werkzaam was voor kardinaal Scanio Colonna. De belangrijkste opdracht die Rubens in deze jaren kreeg was de decoratie van het hoogaltaar van de Santa Maria in Vallicella. 18 In 1608 overlijdt Rubens moeder Maria en vanaf dat moment vestigt hij zich definitief in Antwerpen. Echter hoopte hij ooit nog eens terug te kunnen keren naar Italië. 19 In 1609 wordt Rubens aangenomen als hofschilder van de aartshertogen van de Zuidelijke Nederlanden Albrecht VII van Oostenrijk ( ) en Isabella van Spanje ( ) in Brussel. Ondanks dat blijft zijn atelier gevestigd in Antwerpen. In datzelfde jaar trouwt hij op 3 oktober met Isabella Brant, een nichtje van de vrouw van zijn broer Filips. Al voor zijn aanstelling als hofschilder krijgt Rubens opdrachten voor altaarstukken voor de belangrijkste kerken van Antwerpen, alsook voor kerken in omliggende steden. Zo vervaardigde hij indertijd verschillende versies van de Aanbidding der Wijzen. 20 In 1610 wordt Rubens gevraagd zijn tot dan toe belangrijkste altaarstuk voor Antwerpen te schilderen: de Kruisoprichting voor de Sint-Walburgiskerk. Deze kerk bestaat nu niet meer, en tegenwoordig is de triptiek gevestigd in de Antwerpse kathedraal. Even later, in 1611, krijgt Rubens opdracht nog een grote triptiek te schilderen; de Kruisafneming. In datzelfde jaar overlijdt zijn broer Filips. 21 Het eerste decennium dat Rubens weer terug is in Antwerpen, is extreem druk voor de schilder. Zo was hij 10 Janssen 1995, Belkin 1998, Belkin 1998, Vlieghe 2007, Belkin 1998, Belkin 1998, Antwerpen 1977, Belkin 1998, Belkin 1998, Vlieghe 2007, Belkin 1998, 96, Belkin 1998,

11 verantwoordelijk voor meer dan zestig altaarstukken, was hij druk met het decoratieve programma van de nieuwe Jezuïetenkerk in Antwerpen, met individuele werken voor particuliere klanten en de open markt, met ontwerpen voor tapijten en titelpagina s en ten slotte met de controle over de drukken van zijn eigen schilderijen. 22 In dit decennium krijgt hij daarnaast drie kinderen: Clara Serena in 1611 (overlijdt al in 1623), Albert in 1614 en Nicolaas in Na verloop van tijd, in de periode , gaat Rubens samenwerken met onder meer de schilders Jan Brueghel de Oude ( ) en Frans Snyders ( ). In 1616 komt daarnaast Antoon van Dyck ( ) in zijn atelier werken. Van Dyck blijft daar totdat hij naar Engeland vertrekt in In de opeenvolgende jaren vervaardigt Rubens meerdere belangrijke schilderijen, waaronder Daniël in de leeuwenkuil in 1618 (huidige bewaarplaats National Gallery of Art in Washington) en in 1620 negenendertig plafondschilderingen op doek en drie altaarstukken voor de Antwerpse jezuïtische Carolus Borromeuskerk. In 1621 krijgt Rubens de prestigieuze opdracht van Maria de Medici ( ), koningin van Frankrijk, om de zogenaamde Medici-cyclus te schilderen voor het Palais de Luxembourg in Parijs. De cyclus bestaat uit eenentwintig schilderijen over het leven van Maria de Medici. 25 In verband met deze opdracht reist Rubens in de periode meermaals naar Parijs. Daar ontmoet hij onder meer de invloedrijke Franse astronoom, classicus en kenner van de kunsten en wetenschap Nicolas-Claude Fabri de Peiresc ( ), waarna zijn werkzaamheden als diplomaat echt van start gaan. Zo voert hij onder meer vredesonderhandelingen uit over de Nederlanden in opdracht van aartshertogin Isabella. 26 In het jaar 1624 wordt Rubens geadeld door de Spaanse koning Filips IV ( ). 27 Tijdens de plechtige onthulling van de Medici-cyclus in 1625 in Parijs ontmoet hij de hertog van Buckingham George Villiers ( ). 28 Na de Medici-cyclus begint Rubens aan de Tenhemelopneming van Maria voor de Antwerpse kathedraal. Een jaar later reist Rubens naar Rotterdam, Delft, Amsterdam en Utrecht voor geheime ontmoetingen met schilder en gunsteling van de hertog van Buckingham Balthasar Gerbier ( ). 29 Naast zijn diplomatieke bezigheden, blijft Rubens constant werkzaam als schilder en behoudt hij al die tijd zijn atelier in Antwerpen. In 1627 begint hij aan de Eucharistiereeks voor het klooster van de Descalzas Reales in Madrid. Een jaar later start Rubens aan een cyclus voor de Franse koning Hendrik IV ( ), echtgenoot van Maria de Medici. Deze cyclus was bestemd voor het Palais du Luxembourg in Parijs, als aanvulling op de Medici-cyclus, maar werd nooit voltooid. Wel completeert Rubens in dat jaar de Madonna met heiligen voor de Sint-Augustinus in Antwerpen. In 1628 vertrekt Rubens tevens op een diplomatieke missie naar Madrid. Daar ontmoet hij onder meer de Spaanse schilder Diego Velázquez ( ), hofschilder van koning Filips IV. Zelf schildert Rubens hier een ruiterportret van de koning en andere portretten van de Spaanse Koninklijke familie. 30 Daarnaast pakt Rubens in Madrid zijn oude gewoonte op om Italiaanse meesters te kopiëren, zoals werk van Titiaan. 31 Op 29 april 1629 vertrekt Rubens uit Madrid, waarna hij via Parijs, Brussel en Antwerpen doorreist naar Londen. Aldaar helpt Rubens mee met het voorbereiden van het vredesverdrag met Spanje. Tevens schildert hij daar in opdracht van koning Karel I ( ) de 22 Belkin 1998, Belkin 1998, Antwerpen 1977, Evers 1946, Evers 1946, , Belkin 1998, Evers 1946, Belkin 1998, Belkin 1998, 203, Vlieghe 2007,