Het verhaal van twee kanten

Transcriptie

1 Het verhaal van twee kanten Onderzoek onder professionals en cliënten van de prestatievelden 7, 8 en 9 Gemeente Meerssen

2 Het verhaal van twee kanten Onderzoek onder professionals en cliënten van de prestatievelden 7, 8 en 9 Gemeente Meerssen augustus 2011

3 COLOFON Samenstelling Johanneke Kroesbergen-Kamps Aart Jongejan Werkplaats Maatschappelijke Opvang Vormgeving binnenwerk SGBO Benchmarking Druk SGBO Benchmarking SGBO Benchmarking Postbus HE Den Haag SGBO Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van SGBO. Aan de totstandkoming van deze publicatie is de grootst mogelijke zorg besteed. SGBO kan echter niet aansprakelijk worden gesteld voor eventuele onjuistheden, noch kunnen aan de inhoud rechten worden ontleend.

4 INHOUDSOPGAVE Samenvatting 1 1 Inleiding en werkwijze Inleiding Werkwijze Leeswijzer 6 2 Gemeentelijk beleid Regiogemeente en centrumgemeente Regievoering Welzijn Nieuwe Stijl Aanbevelingen 10 3 Resultaten gesprek met (ex-)ggz-cliënten Algemeen Achtergrond Participatie Toeleiden naar voorzieningen Mantelzorg Aanbevelingen 17 4 Resultaten gesprek met jonge moeders Algemeen Achtergrond Op eigen benen staan Ontvangen ondersteuning Ondersteuningsbehoefte Aanbevelingen 22 Bijlage 1 Toelichting op de prestatievelden 7, 8 en 9 24 Bijlage 2 Onderwerpenlijst rondetafelgesprekken 25

5 Samenvatting Inleiding De gemeente onderzoekt jaarlijks de tevredenheid van een doelgroep van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). In 2011 heeft de gemeente Meerssen in overleg met het Wmo-platform gekozen voor een onderzoek onder kwetsbare cliënten uit de prestatievelden 7, 8 en 9. Er zijn twee rondetafelgesprekken georganiseerd: één met (ex-)ggz-cliënten en één met jonge moeders. Daarnaast zijn professionals van de begeleidende instellingen geïnterviewd. Cliënten uit de prestatievelden 7, 8 en 9 vormen een lastig te onderzoeken doelgroep: de cliënten zijn weinig assertief in het zelf benaderen van de gemeente. Daarnaast is het moeilijk om binnen de regionaal opererende instellingen cliënten uit de gemeente Meerssen te vinden. Dit onderzoek geeft een verdieping van het zicht op de doelgroepen en hun problematiek. Gemeentelijk beleid De gemeente Meerssen is een regiogemeente. Dat betekent dat de gemeente de taak heeft om maatschappelijke uitval van kwetsbare mensen te voorkomen en maatschappelijk herstel te bevorderen. De centrumgemeente draagt zorg voor het regionale voorzieningenaanbod en de regionale afstemming rond maatschappelijke opvang en verslavingszorgbeleid. Vanuit het perspectief van de regiogemeente is de keten rond de prestatievelden 7, 8 en 9 sterk versnipperd. De gemeente Meerssen heeft te maken met de centrumgemeente(n) en met diverse regionale instellingen voor begeleiding en behandeling. De gemeente werkt in haar beleid, bijvoorbeeld op het gebied van multiprobleemgezinnen, wel aan een betere keten. Geïnterviewde professionals raden aan een netwerkoverleg te faciliteren om zo knelpunten te signaleren en te verhelpen. (Ex-)GGZ-cliënten Behandeling en nazorg van mensen met een psychische beperking is de taak van GGZinstellingen. De gemeente speelt een belangrijke rol in de terugkeer van (ex-)cliënten in de samenleving. Uit het rondetafelgesprek blijkt dat de (ex-)cliënten behoefte hebben aan een zinvolle besteding van hun dag, via de sociale werkvoorziening, de dagbesteding Het Karwei of door vrijwilligerswerk te doen. De deelnemers aan het rondetafelgesprek maken zich zorgen over de toekomst van voorzieningen die bijdragen aan een nuttige dagbesteding. Bij het (opnieuw) meedoen in de samenleving hoort ook het onderhouden van contacten met anderen. Mantelzorg voor mensen met psychische problematiek ligt voor zorgvrager en mantelzorger ingewikkelder dan mantelzorg voor iemand met een gebroken been. SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 1

6 (Ex-)GGZ-cliënten kunnen of willen vaak niet met hun problemen terecht bij hun vrienden of familie. Lotgenotencontact geeft dan steun en kan eenzaamheid verminderen. Maatjesprojecten waarbij vrijwilligers cliënten begeleiden helpen ook; maar deze kampen vaak met lange wachtlijsten. Een belangrijke taak van de gemeente is het toeleiden naar voorzieningen van de kwetsbare doelgroepen uit de prestatievelden 7, 8 en 9. Werken vanuit de principes van de Kanteling kan daarbij helpen: er wordt geluisterd naar de werkelijke ondersteuningsvraag van de cliënt en een arrangement opgesteld dat daarbij past. Niet alle (ex-)ggz-cliënten weten de weg naar de gemeente voor ondersteuning te vinden. Daarom is het ook van belang om pro-actief op zoek te gaan naar zorgmijders. Ook helpt het wanneer binnen het Wmo-loket deskundigheid aanwezig is omtrent GGZproblematiek. Ervaringsdeskundigen kunnen hierbij ondersteuning bieden. Jonge moeders De jonge moeders die deelgenomen hebben aan het rondetafelgesprek weten zich zelfstandig te redden. Toch vormen jonge moeders een risicogroep: de combinatie van kinderen, huishouden en werk, samen met een vaak beperkt vangnet kan zorgen voor een langdurige achterstandspositie. Jonge moeders moeten snel en onverwacht leren op eigen benen te staan. De deelnemers aan het rondetafelgesprek hebben ervaren dat dit niet eenvoudig is. Ze hebben behoefte aan laagdrempelige, toegankelijke informatie op verschillende leefgebieden, zoals het aanvragen van voorzieningen en het vinden van een zelfstandige woning. Ook is er behoefte aan contact met andere jonge moeders die hetzelfde meemaken. Ondersteuning vinden de jonge moeders bij het consultatiebureau, het maatschappelijk werk en het jongerenwerk. Vaak gaat het vinden van ondersteuning echter bij toeval. Het Centrum voor Jeugd en Gezin wordt door de jonge moeders niet genoemd, maar zou ook een ingang kunnen zijn voor ondersteuning van jonge moeders. Aanbevelingen - Faciliteer het overleg tussen de verschillende ketenpartners. - Gebruik de informatie van ketenpartners om zicht te krijgen op doelgroepen. - Neem de (ex-)ggz-cliënten serieus in hun ondersteuningsvraag. - Zorg voor deskundigheidsbevordering van de medewerkers van het Wmo-loket. - Faciliteer vrijwilligerswerk voor en door (ex-)ggz-cliënten. - Zorg voor goede informatie aan en doorverwijzing van jonge moeders. - Waarborg de signalering van mogelijke problemen. - Faciliteer het contact tussen jonge moeders. SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 2

7 1 Inleiding en werkwijze 1.1 Inleiding Sommige personen hebben thuis problemen. Dat kunnen sociale problemen zijn, bijvoorbeeld in de relatie met de partner, of problemen op financieel gebied of problemen veroorzaakt door verslaving, gedrag of ziekte. Maar bijna altijd is er sprake van een combinatie hiervan. Veelal hebben zij vervolgens moeite om zich in de maatschappij te handhaven en verlaten sommigen het huis, al dan niet gedwongen. Deze kwetsbare personen zijn veelal onvoldoende zelfredzaam en vragen meestal niet duidelijk om hulp. Gemeenten hebben al enige tijd de verantwoordelijkheid voor deze zogenoemde kwetsbare mensen onder de Wet collectieve preventie volksgezondheid. Per 1 januari 2007 is de verantwoordelijkheid onder de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) komen te vallen. De Wmo heeft als doel iedereen in de samenleving mee te laten doen aan het maatschappelijke verkeer en zorgt er ook voor dat personen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen. De benodigde ondersteuning verschilt van persoon tot persoon. De Wmo kent 9 verschillende prestatievelden; de eerder beschreven kwetsbare personen vallen onder andere onder de prestatievelden 7, 8 en 9. De prestatievelden zijn gedefinieerd als 1 : Prestatieveld 7: het bieden van maatschappelijke opvang, waaronder vrouwenopvang en het voeren van beleid ter bestrijding van geweld dat door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer is gepleegd. Prestatieveld 8: het bevorderen van openbare geestelijke gezondheidszorg (OGGz), met uitzondering van het bieden van psychosociale hulp bij rampen. Prestatieveld 9: het bevorderen van verslavingsbeleid. De kwetsbare personen worden ondersteund vanuit de gemeente. De gemeente Meerssen is benieuwd hoe zij de ondersteuning ervaren. Wat gaat er goed en waar liggen knelpunten? Wat merken cliënten van ontwikkelingen in het beleid op deze prestatievelden? Een deel van de ondersteuning wordt geboden door professionele organisaties, die zich bezighouden met de doelgroepen van deze drie prestatievelden. De problematiek vraagt veelal om een specialistische aanpak en daarmee vervullen de professionele organisaties een belangrijke rol in de Wmo. Ook de ervaring en het oordeel van professionals is interessant voor de gemeente Meerssen. 1 Een nadere toelichting op de prestatievelden is terug te vinden in bijlage 1. SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 3

8 1.2 Werkwijze De gemeente heeft onderzoeksbureau SGBO de opdracht gegeven om de tevredenheid van cliënten en professionals uit de prestatievelden 7, 8 en 9 in kaart te brengen. Voor deze vraagstelling is een kwalitatieve onderzoeksmethode het meest passend. Met kwalitatief onderzoek kunnen de betekenissen achterhaald worden die betrokkenen zelf aan hun situatie geven, bijvoorbeeld hoe zij de toegang tot de ondersteuning en de ondersteuning zelf ervaren. Het onderzoek is mede uitgevoerd door de Werkplaats Maatschappelijke Opvang 2. Met dit onderzoek voldoet de gemeente aan de verplichting om jaarlijks een tevredenheidsonderzoek uit te laten voeren onder de vragers van maatschappelijke ondersteuning. Er zijn op verzoek van de gemeente twee doelgroepen apart uitgenodigd voor een rondetafelgesprek: (ex-)cliënten uit de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en jonge moeders. Voor de rondetafelgesprekken maken we gebruik van een lijst met gespreksonderwerpen. Een aantal onderwerpen moet aan bod komen, maar de precieze vraagstelling en de volgorde van de vragen is niet belangrijk. De agenda van de rondetafelgesprekken is opgenomen in bijlage 2. Daarnaast zijn interviews gehouden met professionals uit organisaties die zich met deze doelgroepen bezighouden. Generaliseren Kwalitatief onderzoek geeft inzicht in de beleving van de respondenten. Er kan doorgevraagd worden, waardoor een dieper beeld ontstaat dan bij kwantitatief onderzoek. Aan de andere kant is de groep die ondervraagd wordt in kwalitatief onderzoek over het algemeen klein. Daardoor zijn gegevens uit kwalitatieve onderzoeken lastig generaliseerbaar naar de gehele groep of andere groepen. De resultaten van dit onderzoek kunnen dus niet worden doorgetrokken naar alle (ex-)ggz-cliënten en jonge moeders in Meerssen, maar het geeft wel een beeld van hun ervaringen. Uitnodigen van deelnemers De deelnemers aan de huiskamer- en locatiegesprekken zijn op de volgende wijze benaderd. De beleidsmedewerker van de gemeente Meerssen heeft contact opgenomen met organisaties die werken met de doelgroepen. SGBO en de Werkplaats Maatschappelijke Opvang hebben vervolgens de contactpersonen telefonisch en per benaderd. 2 De werkplaats Maatschappelijke Opvang is onderdeel van LOC Zeggenschap in Zorg, een landelijke cliëntenorganisatie in de sectoren van verzorging, verpleging, thuiszorg, geestelijke gezondheidszorg, verslavingszorg, maatschappelijke opvang, vrouwenopvang en welzijn en maatschappelijke dienstverlening. Voorheen was de werkplaats Maatschappelijke Opvang als klankbordgroep Maatschappelijke Opvang/Vrouwenopvang/Verslavingszorg & Zwerfjongeren onderdeel van het landelijk platform Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ). SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 4

9 Tabel 1 Benaderde organisaties (ex-)ggz-cliënten Mondriaan Zorggroep, instelling voor geestelijke gezondheidszorg Huis voor de Zorg, belangenorganisatie voor zorgvragers in Limburg Jonge moeders Trajekt, welzijnsonderneming voor Maastricht en het Heuvelland; onderdeel ambulant jongerenwerk en jeugd maatschappelijk werk GroenekruisDomicura, Consultatiebureau RIBW Heuvelland & Maasvallei, instelling voor langdurende geestelijke gezondheidszorg Cliëntenraad en ervaringsdeskundigen RIBW Heuvelland & Maasvallei Trajekt, welzijnsonderneming voor Maastricht en het Heuvelland; onderdeel algemeen maatschappelijk werk Cliëntenraad Riagg Maastricht Cliëntenraad Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg Er zijn uiteindelijk gesprekken gevoerd met (ex-)ggz-cliënten, jonge moeders en professionals van de benaderde organisaties. Medewerkingbereidheid instellingen en respondenten Het is in de gemeente Meerssen moeilijk gebleken een representatieve vertegenwoordiging uit de doelgroepen om tafel te krijgen. Het is hierbij belangrijk om aan te geven dat het benaderen van doelgroepen uit de prestatievelden 7, 8 en 9 überhaupt een lastige taak is. Deze doelgroepen zijn weinig assertief in het zelfstandig benaderen van gemeenten. Vaak zijn (ex-)ggz-cliënten wel vertegenwoordigd in cliëntenraden, maar er is geen lokale cliëntenraad in de gemeente Meerssen. Wel is er een Wmo platform, met leden die de prestatievelden 7, 8 en 9 vertegenwoordigen. Een lokale vertegenwoordiging is moeilijk te realiseren omdat de organisaties regionaal werken en vaak gevestigd zijn in de centrumgemeente. Hierdoor is de functie van de intermediairs van groot belang om een gesprek met deze doelgroepen te bewerkstelligen. Voor de gemeente bleek het ingewikkeld om in contact te komen met de juiste intermediairs. Het netwerk van de Werkplaats Maatschappelijke Opvang in dit deel van de regio Zuid-Limburg is bovendien beperkt. De vraag vanuit de gemeente was oorspronkelijk om inwoners van Meerssen met (ex-)ggz-ervaring te SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 5

10 betrekken. In tweede instantie bleek het op korte termijn niet mogelijk ook actieve cliënten uit de verslavingszorg en Wmo-raden in aanpalende gemeenten te betrekken. Andere redenen waardoor het moeilijk gebleken is om een representatieve vertegenwoordiging van de doelgroepen om tafel te krijgen zijn: Het gaat zeker bij de jonge moeders om een relatief kleine groep; naar schatting van Trajekt zijn er 10 tot 15 jonge moeders met een ondersteuningsbehoefte in de gemeente Meerssen. De behandelende en begeleidende instellingen van (ex-)ggz-cliënten zijn over het algemeen gevestigd in de centrumgemeente Maastricht. Het is moeilijk om daar cliënten te vinden die de situatie in Meerssen kennen. In de gemeente Meerssen zelf wonen wel (ex-)ggz-cliënten die ambulante begeleiding ontvangen, maar zijn geen woonvormen voor (ex-)ggz-cliënten. De afweer die een deel van de doelgroep heeft ten opzichte van geïnstitutionaliseerde hulpverlening en interviewers. Er is geen centraal overzicht voorhanden waar de doelgroep zich bevindt. Ten slotte geven de instellingen aan dat het een probleem is om de doelgroepen in groepsverband uit te nodigen voor een gesprek. Zowel redenen van logistieke aard, als motivatie en privacy spelen hierbij een rol. Samenvattend kunnen we stellen dat het lastige doelgroepen zijn om onderzoek onder te doen. Door gesprekken met een aantal organisaties heeft de gemeente Meerssen beperkt zicht op de omvang van de doelgroepen en de aart van de problematiek. Met dit onderzoek is een verdere poging ondernomen om meer zicht te verkrijgen. 1.3 Leeswijzer Voor we in dit rapport de resultaten van de rondetafelgesprekken met (ex-)ggz-cliënten en jonge moeders presenteren, gaan we in hoofdstuk 2 in op het gemeentelijk beleid op de prestatievelden 7, 8 en 9. Thema s als de taakverdeling tussen regiogemeente en centrumgemeente, de regierol van de gemeente en Welzijn Nieuwe Stijl worden in dit hoofdstuk besproken. Hoofdstuk 3 gaat over de (ex-)ggz-cliënten. Met name onderwerpen als participatie, het toeleiden naar voorzieningen en mantelzorg zijn in het rondetafelgesprek aan bod gekomen. Met de jonge moeders hebben we het gehad over op eigen benen staan, de ondersteuning die zij daarbij gehad hebben en waar ze nog behoefte aan hebben. Deze resultaten staan in hoofdstuk 4. Elk hoofdstuk sluit af met aanbevelingen voor de gemeente. SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 6

11 2 Gemeentelijk beleid In dit hoofdstuk gaan we in op het beleid dat de gemeente Meerssen voert ten aanzien van de prestatievelden 7, 8 en 9. Daarvoor is gebruik gemaakt van het beleidsplan Meerssen op Maat : Beleidsplan Wet maatschappelijke ondersteuning Wat is de visie van de gemeente Meerssen op de prestatievelden 7, 8 en 9? Aan welke beleidsdoelen wordt gewerkt? Deze thema s komen aan bod in dit hoofdstuk. De gemeente Meerssen is een regiogemeente. Daarom beginnen we met een uiteenzetting over de taakverdeling tussen regiogemeenten en centrumgemeenten. 2.1 Regiogemeente en centrumgemeente Alle gemeenten hebben de taak om maatschappelijke uitval te voorkomen en maatschappelijk herstel te bevorderen. Hierbij zijn te onderscheiden: 1. Preventie: het voorkomen, signaleren en snel aanpakken van maatschappelijke uitval en multiprobleemsituaties. Dit wordt ook wel de vangnetfunctie genoemd. 2. Herstel: weer meedoen, erbij horen en terugval voorkomen. De gemeenten die aangewezen zijn als centrumgemeenten op het gebied van maatschappelijke opvang, hebben als extra verantwoordelijkheid de zorg voor het regionale voorzieningenaanbod en de regionale afstemming rond de maatschappelijke opvang en het verslavingszorgbeleid. Zij zijn ook verantwoordelijk voor het toeleiden naar zorg, dat wil zeggen: het opsporen van en in contact komen met sociaal kwetsbare personen, zoals (overlastgevende) zorgmijders, het maken van een probleemanalyse en het melden van deze personen bij hulpverlenende instanties. De gemeente Maastricht is de belangrijkste centrumgemeente voor Meerssen op het gebied van maatschappelijke opvang. Hieronder vatten we de taken en verantwoordelijkheden van centrum- en (regio)gemeenten schematisch samen. Tabel 2 Taakverdeling regiogemeenten/centrumgemeenten SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 7

12 Voor de komst van de Wmo lieten veel regiogemeenten de regie over de OGGZ (Openbare Geestelijke Gezondheidszorg) volledig over aan de centrumgemeente en volgden ze de door de centrumgemeente uitgezette koers. De koppeling van de OGGZ aan andere prestatievelden (en daarmee doelgroepen) van de Wmo, heeft de OGGZ een lokaal gezicht gegeven. Steeds meer regiogemeenten formuleren momenteel hun eigen lokale prioriteiten op het gebied van de OGGZ en er is meer aandacht voor de lokale zorgketens, zo blijkt uit de module Maatschappelijke Opvang en Ondersteuning van de Benchmark Wmo Dit onderzoek, waarmee de gemeente Meerssen meer zicht wil krijgen op de doelgroepen van de prestatievelden 7, 8 en 9, past binnen deze trend. 2.2 Regievoering Cliënten van de prestatievelden 7, 8 en 9 zijn een kwetsbare doelgroep. Vaak zijn er ook verschillende vormen van hulpverlening bij hen betrokken. Dan is het belangrijk dat instanties niet langs elkaar heen werken en dat de cliënt gemakkelijk door kan stromen naar een volgende fase van de hulpverlening. Samenwerking tussen aanbieders van verschillende soorten zorg is daarom een vereiste. Dit noemen we ketenzorg. In de beleidsnota Meerssen op Maat merkt de gemeente terecht op dat de keten op de prestatievelden 7, 8 en 9 sterk versnipperd is: De diverse onderdelen zijn ondergebracht bij óf het Rijk, óf de provincie óf gemeenten. Ook in de praktijk is een veelheid van partijen nodig: woningbouwcorporaties, maatschappelijk werk, maatschappelijke opvang, geestelijke gezondheidszorg, verslavingszorg, politie, justitie, reclassering, organisaties op het gebied van werk en inkomen 4. De geïnterviewde professionals herkennen deze versnippering: de Mergellandgemeentes, de Heuvellandgemeentes, het Veiligheidshuis, Traject, Mondriaan Zorggroep: iedereen hanteert een eigen regio-indeling. De centrumgemeente neemt een belangrijke plaats in wat betreft de beleidsmatige regie over de keten, zeker waar het gaat om het toeleiden naar en het voorzien in opvangvoorzieningen. Preventie en herstel zijn echter verantwoordelijkheden van elke gemeente. In de uitvoering werkt de gemeente samen met verschillende organisaties en ziet erop toe dat activiteiten op elkaar afgestemd zijn. In de praktijk blijkt echter dat er nog onvoldoende gewerkt wordt vanuit een gemeenschappelijke keten waarbij partijen de verantwoordelijkheid delen. Dat de gemeente nog relatief ver van de keten af staat is bijvoorbeeld te zien aan de moeite die het kost om de juiste contactpersonen te vinden voor het werven van cliënten voor de rondetafelgesprekken. 3 Gepubliceerd in: Jaarrapport Maatschappelijke Opvang en Ondersteuning, Meerssen op Maat: beleidsplan Wet maatschappelijke ondersteuning , pagina 48. SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 8

13 Uit de gesprekken met professionals blijkt dat er behoefte is aan meer overleg in de keten. Zij raden de gemeente Meerssen aan: faciliteer het contact tussen de verschillende instellingen. In het verleden is er op het gebied van jeugd en opvoeding wel een netwerkoverleg geweest, maar dit is doodgebloed; volgens de professionals vooral omdat het te groot was en niet de juiste gesprekspartners aan tafel zaten. Op dit moment zijn er veel informele contacten tussen de ketenpartners, om op casusniveau dingen met elkaar te regelen. Een meer formeel overleg tussen de verschillende instellingen en de gemeente kan structurele knelpunten boven tafel brengen en zorgt bovendien voor korte lijnen om deze te verhelpen. 2.3 Welzijn Nieuwe Stijl Er valt te discussiëren over wie verantwoordelijk is voor het faciliteren van overleg binnen de keten: is dat de regiogemeente of juist de centrumgemeente? Het eind van de keten wordt gevormd door het lokale welzijnswerk. Deze instellingen vormen het vangnet dat zicht heeft op cliënten uit de prestatievelden 7, 8 en 9 in de gemeente Meerssen. Het programma Welzijn Nieuwe Stijl wil een impuls geven aan de samenwerking tussen gemeenten en welzijnsorganisaties. De brochure Welzijn Nieuwe Stijl benoemt acht bakens die richting kunnen geven aan het denken, discussiëren en maken van afspraken, zowel voor gemeenten als welzijnsorganisaties. De acht bakens zijn: 1. gericht op de vraag achter de vraag; 2. gebaseerd op de eigen kracht van de burger; 3. direct er op af; 4. formeel en informeel in optimale verhouding; 5. doordachte balans van collectief en individueel; 6. integraal werken; 7. niet vrijblijvend, maar resultaatgericht; 8. gebaseerd op ruimte voor de professional 5. De gemeente Meerssen onderschrijft deze bakens met de nota Maatschappelijke ondersteuning meer toekomstbestendig. Deze nota is vastgesteld in oktober 2010, nog voordat het programma Welzijn Nieuwe Stijl ingezet is. Een noodzakelijke voorwaarde voor het slagen van Welzijn Nieuwe Stijl is een goede relatie tussen de gemeente en de welzijnsorganisatie. Dat betekent ook een duidelijke verdeling van de verantwoordelijkheden. Gemeenten sturen door aan te geven wat moet worden bereikt. De aanbieders houden zich bezig met hoe dit doel het best gerealiseerd kan worden. De brochure geeft hiervoor een aantal aanbevelingen: 5 Brochure Welzijn Nieuwe Stijl, Ministerie van VWS in samenwerking met MO-groep en VNG, januari SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 9

14 Het is van belang dat gemeenten samen met het brede veld van welzijn een visie ontwikkelen om de doelen van het gemeentelijk beleid en de inzet van welzijn met elkaar te verbinden. Deze zijn te vertalen in een maatschappelijke agenda voor de lange termijn. Als professionals van verschillende disciplines moeten samenwerken om complexe problemen op te lossen, dan schept de gemeente daarvoor de voorwaarden. Dat kunnen zij doen door samenhang aan te brengen in de opdrachten van de diverse uitvoerders en door daarin expliciet de eis tot samenwerking met de relevante ketenpartners op te nemen en te benoemen. De gemeente Meerssen onderkent het belang van ketensamenwerking. Zo is op het gebied van de prestatievelden 7, 8 en 9 in maart 2010 de ketenaanpak voor multiprobleem-gezinnen vastgesteld en door middel van een convenant bekrachtigd. Inmiddels is de invoering afgerond. De geïnterviewde professionals zien de gemeente niet alleen als regiehouder en opdrachtgever, maar ook als partner in zorg. Ze denken graag mee over het beleid: De gemeente moet een beleid maken, een visie ontwikkelen maar daar de experts uit de organisaties bij betrekken. En de experts moeten zich meer profileren als experts. Samenwerking met andere organisaties en met de gemeente gebeurt al. Eén van de professionals vertelt over (ad hoc) initiatieven in andere gemeenten: We hebben bijvoorbeeld een scooteravond georganiseerd namens het Centrum voor Jeugd en Gezin. Jongeren kregen er informatie over hoe je scooter moet rijden. Er was ook iemand van de politie en iemand van de gemeente. Met een collega van Mondriaan geef ik een drugscursus. En met de politie een cursus over hoe om te gaan met lastige jongeren. We kunnen nog veel meer gebruik maken van elkaars deskundigheid. De professionals laten ook graag de resultaten van hun inspanningen zien. Ze benadrukken echter dat het moeilijk is resultaten te laten zien bij projecten die voor een korte periode gefinancierd worden. Het kost tijd om een nieuw initiatief op te bouwen, zeker wanneer het een initiatief is waarin verschillende partijen samenwerken. Na een jaar zijn er dan nog maar weinig resultaten te zien. 2.4 Aanbevelingen Faciliteer het overleg tussen de verschillende ketenpartners Overleg op overkoepelend beleidsniveau is de taak van de centrumgemeente. In de regiogemeente Meerssen werken echter verschillende instellingen samen om doelen van de centrumgemeente én de regiogemeente te verwerkelijken. Overleg over de uitvoering SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 10

15 tussen ketenpartners maakt de lijnen kort en kan knelpunten zichtbaar maken en verhelpen. Gebruik de informatie van ketenpartners om zicht te krijgen op doelgroepen Voor de gemeente is het lastig om zicht te hebben op bijvoorbeeld de omvang van doelgroepen uit de prestatievelden 7, 8 en 9. Instellingen die actief zijn op deze prestatievelden kunnen vaak wel een inschatting geven. Door informatie te geven over aantallen en knelpunten tussen vraag en aanbod, kunnen de instellingen ook meedenken over het gemeentelijk beleid. SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 11

16 3 Resultaten gesprek met (ex-)ggz-cliënten 3.1 Algemeen Iedereen kan met de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) te maken krijgen. Binnen de GGZ kan een patiënt geholpen worden door een GGZ-instelling of een vrijgevestigde psychiater of psychotherapeut 6. De GGZ richt zich op vier zaken: het voorkomen van psychische aandoeningen. het behandelen en genezen van psychische aandoeningen. het zo goed mogelijk laten deelnemen van mensen met een chronische psychische aandoening aan de samenleving. het bieden van (ongevraagde) hulp aan mensen die ernstig verward en/of verslaafd zijn en die uit zichzelf geen hulp zoeken. Binnen de GGZ is er een verschil tussen gemakkelijk toegankelijke zorg, gespecialiseerde zorg en crisisopvang. Gemakkelijk toegankelijke zorg is de zorg die verleend wordt door de eerstelijnspsychologen. Gespecialiseerde zorg is de tweede lijn en wordt door GGZ-instellingen aangeboden. Dit kan gaan om ambulante begeleiding. Dat betekent dat de patiënt tijdens de behandeling thuis blijft wonen en aan het werk blijft. Is er meer zorg nodig, dan kan iemand voor kortere of langere tijd deeltijdbehandeling krijgen. Een klein deel van de gespecialiseerde zorg is residentiële zorg, waarbij het gaat om een klinische behandeling of wonen in een beschermde woonomgeving. Ten slotte is er nog crisisopvang. Dit is acute of spoedeisende hulp. Dit kan vrijwillig of met een gedwongen opname. Gemeenten hebben een (wettelijke) verantwoordelijkheid om de geestelijke gezondheidszorg te bewaken en te bevorderen, zowel vanuit het oogpunt van het bevorderen van maatschappelijke participatie (Wmo, Wwb) 7 als vanuit lokaal gezondheidsbeleid (Wpg) 8. Gemeenten hebben binnen de Wmo de volgende taken: preventie, signaleren, opvang, ondersteuning en/of begeleiding en nazorg. Het idee is dat ook mensen met psychische aandoeningen mee moeten kunnen doen in de maatschappij. GGZ-instellingen en gemeenten moeten deze ondersteuning organiseren: - begrip en acceptatie, informatie en ontmoetingsmogelijkheden; - toegang tot wonen, werken, onderwijs en welzijn; - toeleiding en ondersteuning in het geval van multiproblemen. De nazorg van mensen met een psychische beperking is de taak van de GGZ-instelling, maar gemeenten hebben ook een belangrijke rol. Zo is er behoefte aan dagactiviteiten, 6 GGZ Nederland; zie: 7 Wet werk en bijstand 8 Wet publieke gezondheid SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 12

17 contact en toeleiding naar gemeentelijke voorzieningen. Deze thema s komen in de volgende paragrafen aan de orde. De laatste paragraaf van dit hoofdstuk gaat in op de rol die mantelzorg kan spelen. We beginnen dit hoofdstuk met een beschrijving van de achtergrond van de deelnemers aan het rondetafelgesprek. 3.2 Achtergrond Er is voor dit onderzoek gesproken met drie (ex-)ggz-cliënten, waarvan er twee actief zijn in de cliëntenraad van de Riagg. Bij het gesprek is ook een ondersteuner i.o. van de cliëntenraad van het RIBW Heuvelland & Maasvallei aanwezig. De deelnemende (ex-)ggz-cliënten zijn divers in leeftijd en achtergrond. Er zijn twee mannen aanwezig en één vrouw. Twee van hen zijn rond de vijftig jaar oud en één is rond de dertig jaar oud. Alle deelnemers aan het rondetafelgesprek zijn al geruime tijd GGZcliënt. Eén van de deelnemers heeft daarnaast een fysieke beperking waardoor hij gebruik maakt van een scootmobiel. Als afgestudeerd jurist en lid van de cliëntenraad van de Riagg heeft één van de deelnemers een spilfunctie voor cliënten in de regio Maastricht. Hij wordt vaak benaderd met vragen op juridisch gebied, bijvoorbeeld over de omgang met het patiëntendossier en over klachtenregelingen. Een andere deelnemer is actief in de landelijke protesten tegen de bezuinigingen op het gebied van het persoonsgebonden budget (pgb) en de GGZ. De derde deelnemer is woonachtig in de gemeente Meerssen. 3.3 Participatie Participatie in de maatschappij en het onderhouden van contact met anderen is belangrijk voor iedereen. Door te participeren kunnen mensen een bijdrage leveren aan de samenleving en zich nuttig voelen. Het hebben van een zinvolle dagbesteding is juist belangrijk voor kwetsbare cliënten uit de prestatievelden 7, 8 en 9. Movisie noemt hier verschillende redenen voor 9. erbij horen; iets nuttigs bijdragen/gewaardeerd worden; afleiding van problemen; een structuur in de dag krijgen; sociale contacten/mensen ontmoeten; werkvaardigheden aanleren; uit de uitkering komen; minder afhankelijk van anderen worden. 9 Zie: SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 13

18 Ook de deelnemers aan het rondetafelgesprek willen graag iets nuttigs doen: als het niet commercieel is; als de overheid moet betalen, vind ik het jammer. De deelnemers aan het rondetafelgesprek vullen het begrip zinvolle dagbesteding heel verschillend in. Ze zijn actief in cliëntenraden en vrijwilligerswerk of gaan naar de dagbesteding, bijvoorbeeld bij Het Karwei Maastricht Frankenstraat. Het Karwei heeft een fietswerkplaats, een kledingwinkeltje en een inloopvoorziening. Een betaalde baan hebben de deelnemers niet. Alle drie maken ze zich zorgen over de komende ontwikkelingen. Eén van de deelnemers heeft een Wsw-baan 10 en is bang dat hij daar in de komende jaren wegbezuinigd wordt. De deelnemer die werkt bij het Karwei vertelt dat daar cliënten gestopt zijn vanwege de eigen bijdrage. De derde deelnemer heeft een Wajong uitkering. Hij is bang dat die uitkering ophoudt te bestaan en ziet niet hoe hij dan in zijn onderhoud kan voorzien. Alternatieven zien de deelnemers wel. Eén van hen is hoogopgeleid en gaat ervan uit dat hij wel weer iets anders vindt. Voor een ander is vrijwilligerswerk een goed alternatief. De professionals herkennen dit beeld. Een zinvolle dagbesteding biedt (ex-)cliënten structuur, activiteit en contact met anderen. Wie meer aankan dan de dagopvang, kan terecht bij de vrijwilligerscentrale of zelfs ervaringsdeskundige worden. Maar dan moet je wel opletten dat je ze niet overvraagt, benadrukt één van de professionals. Bij participatie hoort ook het onderhouden van contacten met anderen. Naarmate de begeleiding die een (ex-)cliënt krijgt minder intensief wordt, raken cliënten uit beeld en kan eenzaamheid een probleem worden. Voor de drie deelnemers is contact met vrienden en met lotgenoten belangrijk. Of die vrienden ingezet kunnen worden om de participatie van (ex-)cliënten te bevorderen, daarover verschillen de meningen. Eén van de deelnemers zegt: als je in een woonvorm zit, ben je gebonden aan wat de woonvorm organiseert. De ondersteuner van de cliëntenraad reageert hierop: Mensen in de woonvorm hebben ook gewoon vrienden. Of zijn lid van de poolvereniging of de zwemvereniging. Het is de vraag of de (ex-)cliënten veel vrienden hebben. Echte vrienden heb je maar op één hand, zegt één van de deelnemers. Daarnaast moet je die vrienden maar willen belasten met je ziektegeschiedenis. Ik wil mijn vrienden bewaren voor de momenten dat het nodig is, vindt een andere deelnemer. Vrienden begrijpen de cliënt met psychische problemen ook niet altijd: Met mijn jeugdvrienden is het zo: je kijkt elkaar aan, maar begrijpt elkaar niet. Omdat de (ex-)cliënten vaak niet met hun problemen terecht kunnen of willen bij vrienden, zijn andere contacten voor hen erg belangrijk. Lotgenotencontact kan eenzaamheid verminderen, vinden de deelnemers aan het rondetafelgesprek. Ik heb contact met lotgenoten via Hyves en via de instelling die mij begeleidt. Je hoeft het niet 10 Wet sociale werkvoorziening SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 14

19 per se ergens over te hebben, je kunt ook een potje schaken. Gewoon elkaar in de ogen kijken en elkaar begrijpen Toeleiden naar voorzieningen In dit onderzoek onder cliënten uit de prestatievelden 7, 8 en 9 speelt prestatieveld 6 ook een grote rol. Dit prestatieveld gaat over: Het verlenen van voorzieningen aan mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem ten behoeve van het behoud van hun zelfstandig functioneren of hun deelname aan het maatschappelijke verkeer. Als het gaat om het verlenen van voorzieningen zijn veel gemeenten bezig met de Kanteling: meer aandacht geven aan de werkelijke ondersteuningsvraag van de cliënt en de participatie bevorderen door een op de cliënt afgestemd arrangement van voorzieningen. Daarbij gaat het niet in de eerste plaats om individuele voorzieningen, maar ook om collectieve of algemene voorzieningen, en ondersteuning door vrijwilligers en mantelzorgers. Voorop staat de eigen kracht en verantwoordelijkheid van de cliënt zelf: wat kan de cliënt zelf, wat kan het netwerk en waar is ondersteuning nodig? Gekanteld werken betekent in gesprek gaan met de cliënt, de cliënt serieus nemen en niet betuttelen. De professionals zien dat dit nog niet altijd gebeurt: Mijn zoon werkt met andere mensen met een verstandelijke of psychiatrische beperking in een restaurant. Laatst hadden we een voortgangsgesprek met de begeleider van de woonvorm waar hij woont. Het gesprek viel op een dag dat hij eigenlijk naar het restaurant zou gaan. Ik vroeg aan mijn zoon: kun je zelf regelen dat je daarna naar het restaurant gaat? Dat kon hij. Zegt de begeleider na het gesprek: Ik ga hem straks even naar het restaurant brengen. Mijn mond viel open. De hulpverlener is de grootste betuttelaar. Daar moet je vanaf! De cliënten waarderen het wanneer er naar hen geluisterd wordt en de oplossing aansluit bij hun ondersteuningsvraag. Eén van de cliënten heeft daar verschillende voorbeelden van: Als iemand een looprek wil hebben, dan moet de gemeente zich ook afvragen: hoe krijg je deze burger actief? Nu heeft hij een looprek, maar hoe kom je de deur uit? Uit zijn eigen praktijk geeft hij het voorbeeld dat regelmatige kortdurende hulp hem meer oplevert en energie geeft dan eens per week een paar uur. Bijvoorbeeld afwassen: als ik het alleen doe, dan kost het mij een uur. Met een poetshulp lukt het in tien minuten. En als alles rap gaat, heb ik tijd en energie om vrijwilligerswerk te doen. SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 15

20 Toch zijn niet alle (ex-)ggz-cliënten zo assertief dat ze zelf gemakkelijk uitkomen voor hun ondersteuningsvraag. Voor hen is een pro-actief beleid nodig. Eén van de professionals zegt daarover: bemoeizorg is steeds meer een item: we moeten aan de deur kloppen, op pad gaan, mensen opzoeken. Eén van de cliënten ziet daar nog wel een moeilijkheid: Dan moet je iemand bij je binnen laten. Ik heb daar geen moeite mee, maar ik kan mij voorstellen dat anderen daar wel moeite mee hebben. De privacy moet toch gerespecteerd worden. Voor (ex-)ggz-cliënten helpt het als er binnen het Wmo-loket iemand is die verstand heeft van GGZ-problematiek, bijvoorbeeld een vrijwilliger of een ervaringsdeskundige. Zowel de deelnemers aan het rondetafelgesprek als de professionals pleiten voor het inzetten van ervaringsdeskundigen. Een ervaringsdeskundige kan enerzijds de medewerkers gevoelig maken voor de situatie van (ex-)ggz-cliënten, en kan aan de andere kant cliënten ondersteunen bij het formuleren van hun ondersteuningsvraag. 3.5 Mantelzorg Door ontwikkelingen zoals de Kanteling wordt het beroep op mantelzorgers en vrijwilligers steeds groter. De professionals en de (ex-)ggz-cliënten wijzen erop dat mantelzorg voor iemand met een psychiatrische beperking niet hetzelfde is als mantelzorg voor iemand met een fysiek probleem. Eén van de deelnemers formuleert het zo: Misschien ken ik mijn buurman niet. Moet ik die daarmee belasten? Kent die de problematiek? Heeft die het inlevingsvermogen dat een hulpverlener nodig heeft? Dit is veel ingewikkelder dan iemand die zijn been breekt. Moet je je naasten met die complexe problematiek belasten? Een andere deelnemer is er heel duidelijk over. Hij wil zijn naasten niet belasten: Ik denk dat ik dan geen vrienden meer overhoud. Mijn beste vriend is ICT-er en werkt 80 uur in de week. Als je elke maand andere klachten hebt, moet ik daar iemand mee belasten? Het heeft geen nut om mensen te betrekken, want ze hebben geen tijd en energie. Ondersteuning door vrijwilligers kan dan een oplossing zijn. De deelnemers kennen buddyprojecten, waarbij een vrijwilliger de (ex-)cliënt kan begeleiden, bijvoorbeeld naar de sportvereniging. Maatjesprojecten hebben echter, ook in de gemeente Meerssen, vaak wachtlijsten waardoor niet iedereen die dat wil er gebruik van kan maken. De medewerkster van het RIBW heeft daar wel een aanbeveling voor: Je zou bijvoorbeeld op school punten kunnen verdienen met werk met gehandicapten. Als maatschappelijke stage of later, op het hbo. Vanaf een jaar of 18 heb je tijd en interesse en het sluit misschien perfect aan bij je opleiding. Nu beginnen de stages soms pas in het derde jaar. Dan ben je eigenlijk te laat. SGBO RAPPORT TEVREDENHEID PROFESSIONALS EN CLIËNTEN PRESTATIEVELDEN 7, 8 EN 9 16