Kleurhistorisch onderzoek

Transcriptie

1 Kleurhistorisch onderzoek Langebrug 10 te Leiden Pand A (links) en pand B (rechts) Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden Wabo Februari 2016

2 Colofon Opdrachtgever Naam: De Slegte Leiden Dhr A. Loedeman, HDS Vastgoed p/a Brinklaan 7b 1404 EP Bussum Adviseur / kleuronderzoeker Naam: CM Restauratie- en kleuradvies Opgesteld door: Mevr. Drs. C.C. Meulemans Postadres: Ambonstraat 20 te Utrecht Telefoon: caroline@carolinemeulemans.nl Datum rapport: februari 2016 Objectgegevens Adres: Langebrug 10 (bestaande uit 2 gevels, A (links) en B(rechts)) Monumentenstatus: Gemeentelijk monument, nr. 68, achtergevel van Breestraat 73 Oorspronkelijke functie: - Bouwperiode: 19 e en 20 e eeuw Redengevende omschrijving: CM Restauratie- en Kleuradvies, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. 2

3 Voorwoord Als voorbereiding voor schilderwerkzaamheden en in het kader van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld van de Gemeente Leiden, heeft Dhr. Bas Spruijtenburg (OASA Architecten) in opdracht van Dhr A. Loedeman, HDS Vastgoed, opdracht gegeven voor een historisch kleurenonderzoek aan de beide gevels van Langebrug 10 te Leiden. Dit rapport betreft gevel A (links) en B (rechts) Het onderzoek bestaat uit het kleuronderzoek van het pand ter plaatse en de analyse en uitwerking daarvan in dit rapport. Het praktische deel van het onderzoek aan de voorgevel is uitgevoerd op 2 en 10 februari In het kader van deze opdracht is ook archiefonderzoek gedaan in het Regionaal Archief Leiden en bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Tenzij anders vermeld zijn de afbeeldingen en foto s afkomstig van CM Restauratie- en kleuradvies. Utrecht, februari

4 Inhoud 1. Historische gegevens 5 2. Resultaten kleuronderzoek Kleuradvies Literatuur 20 4

5 1. Historische gegevens De Langebrug is een straat in het oudste kwartier in Leiden (het Pieterskwartier) waar vroeger een gracht liep. Tegenwoordig wordt de straat druk gebruikt door allerlei verkeer omdat de Langebrug parallel loopt ten zuiden van de Breestraat - één van de belangrijkste (winkel)straten in het centrum van Leiden. Gezien haar geschiedenis, telt de Langebrug een groot aantal monumenten. Afb. 1: Kaart van Leiden van Pieter Bast uit 1600, met rood omcirkeld de woning Langebrug 25 (Bron: RAL, nr. PV329.1) Langebrug 10 (beide gevels) zijn gesitueerd aan de noordelijke kant van de straat; hoewel de gevels wellicht van 19 e eeuwse oorsprong zijn, is duidelijk dat er rond 1600 al bebouwing te zien is op die plaats op de kaart van Pieter Bast (afb. 1). De gevels doen nu beide dienst als achtergevel van boekhandel De Slegte, dat zijn hoofdingang heeft aan Breestraat 73. 5

6 Afb. 2: Pand A Pand A (links) Oorspronkelijk opgetrokken uit bruinrode baksteen, telt het pand drie verdiepingen; een begane grond met moderne winkelpui met grote glasvlakken, op de eerste verdieping drie oudere (18 e eeuwse) kozijnen met daarin een recente T-ramen die met moderne raamveren uit te zetten zijn, op de tweede verdieping bevinden zich nog twee moderne stolpvensters met enkele horizontale roede. De hele gevel is - vermoedelijk in de 19 e eeuw voorzien van stucwerk met schijnvoegen. Halverwege de 19 e eeuw was het in de mode om gevels in hun geheel te voorzien van pleisterwerk; het blauwachtige uiterlijk van Portlandcement was populair omdat het deed denken aan het veel chiquere en duurdere hardsteen en doordat het zo effen van kleur was hoefde het niet geschilderd te worden. Echter richting het eind van de eeuw raakte die blauwtint snel weer uit de mode en werd er gekozen om de blauwe cementgevels door middel van andere kleuren te camoufleren. 1 Pand B (rechts) Opgetrokken uit paarsbruine baksteen, een twee verdiepingen (en een zolderverdieping) tellende gevel waar weinig samenhang bestaat tussen begane grond en verdieping. De begande grond heeft rechts van het midden een pui met vensterdeel en rechts een deur. De verdieping heeft centraal een dubbele openslaande deur met aan weerszijden een staand venster met enkele roede. Centraal bovenin de gevel bevindt zich een gat, waar vroeger wellicht een hijsbalk heeft gezeten (de combinatie van hijsbalk en dubbele deuren doet een vroegere opslagplaats vermoeden). 1 Koldeweij 2010, p

7 Bij beide panden zijn sommige vensterdelen op de eerste verdieping weg getimmerd achter een plaat multiplex. De ramen van zowel Pand A als Pand B bleken modern, en niet interessant voor kleuronderzoek. De beide puien op de begane grond, inclusief de deur bleken ook modern. Als we een oude foto bekijken uit 1939, dan zien we dat: - het stuc op de gevel van Pand A in de 2 e helft van de 20 e eeuw aangebracht moet zijn, aangezien het in 1939 nog ontbreekt; - zoals verwacht de huidige winkelpuidelen van Pand A nieuw zijn, omdat er in 1939 nog schuifbare paneeldeuren voor de garage-ingang te zien zijn; - de ramen in Pand A (1 e en 2 e VD) zoals op de foto in 1939 niet meer als zodanig aanwezig zijn en de oude ramen op de foto licht van kleur zijn, maar toch nog lichter afsteken tegen iets donkerdere kozijnen; - de ramen in Pand B (1 e VD) op de foto ook licht gekleurd zijn; - de dubbele deuren op de verdieping bij Pand B een heel andere opzet hebben dan de deuren nu; ze hebben kleinere bovenramen en een dichte onderzijde; - beide panden op de foto hebben bovenaan de gevel een hijsbalk. 7

8 Afb. 3: Zicht op de Langebrug met rechts de twee gevels die nu nr. 10 vormen, in Glasnegatie, W.J. Kret (Bron: RAL, nr. GN000183) 8

9 Huidige staat Pand A (links) De vensters zijn geheel donkerblauw geschilderd (de huiskleur van De Slegte). Het schilderwerk verkeert voornamelijk aan de liggende delen in redelijk slechte staat. Het stucwerk aan de gevel is aan het bladderen en blazen; diverse lagen van verschillende soorten stuc en (afdichtende) sauslagen daaroverheen hebben ervoor gezorgd dat er veel vocht in de muren zit. Zeker aan het onderste deel van de muren is de algafzetting en zoutuitbloeiing die hierdoor is ontstaan, duidelijk zichtbaar. Afb. 4 (linksboven): bladderend stuc en algafzetting bij Pand A Afb. 5 (boven): zoutuitbloeiing en ontbrekend stuc bij Pand A Afb. 6 (links): sommige onderste kozijnstijlen en liggende delen zijn aangetast door houtrot 9

10 Pand B (rechts) Voor het rechter pand geldt hetzelfde als links; ook hier alle vensters geheel in donkerblauw. Het houtwerk op de eerste verdieping is in zeer slechte staat; er zit zelfs zwam op het hout van de afdekplaten (te zien vanaf de binnenzijde). Het verfwerk op de verdieping is nodig aan vervanging toe. Afb. 6: ook hier houtrot aan kozijnstijlen en liggende delen Afb. 7: zwamvorming onderaan de dubbele deur 10

11 2. Resultaten kleuronderzoek Er is historisch interessante verfinformatie gevonden op de kozijnen, zowel bij Pand A als Pand B. In beide gevallen is er okergeel als oudere verflaag aangetroffen, en bij beide panden was er een duidelijke kleurtraditie in lichte oker- en zandsteenkleuren te zien in de laagopbouw van de verfmonsters. De ramen waren voor onderzoek niet interessant aangezien bij Pand A links de ramen geheel vervangen zijn. Via de binnenzijde was mooi te zien hoe het hele oorspronkelijke kozijn is omtimmerd voor de plaatsing van een nieuw raam. De bovenramen aan de buitenzijde weggetimmerd zijn ook nieuw. Afb. 8: nieuw raam in een oorspronkelijk kozijn Afb. 9: de oorspronkelijke kozijnstijl met de cassette voor het raamlood Bij Pand B rechts zijn de kleine raampjes niet voorzien van bewegende delen dus niet te openen en de huidige deuren in het kozijn zijn niet oud. 11

12 In onderstaande foto wordt voor beide gevels met rode punten aangegeven welke plaatsen bemonsterd zijn: Afb. 10: Pand A links Afb. 11: Pand B rechts 12

13 Kozijnen Pand A Afb. 12 laat een kleurentrap zien met onder de laatste donkerblauwe laag heel duidelijk lichte kleurlagen. De kleurentrap bleek niet voldoende om de opeenvolgende lagen goed van elkaar te kunnen onderscheiden vooral de oudere lagen waren moeilijk vrij te leggen. Daarom is er plaatselijk in de linkerstijl van het kozijn een monster genomen (nr. 1), afb. 13. Het tweede monster betrof uiteindelijk een stuk verf met een vergelijkbare laag opbouw. Afb. 12: Kleurentrap op de rechter kozijnstijl van het linker raam. De oude lagen zijn lastig van elkaar te scheiden. Afb. 13: Monster (1) van linker kozijnstijl op de 1 e VD van Langebrug 10. Vergroting 60X, gezien door een stereomicroscoop. Links de oudste lagen, links in beeld de oudste. Laagopbouw monster 1 kozijn 1 e VD linkerstijl: 0 grenenhout 1 4 zachte bentheimerkleur met gelige ondertoon 5 lichter creme, flinke vuillaag (misschien onafgewerkte grondlaag?) 6 zachte bentheimerkleur 7 8 zachtgele oker 9 lichtgele oker donkerblauw 13

14 Het monster laat een vrij sobere opbouw zien, maar de kleurtraditie voor het raam lijkt duidelijk; er is de afgelopen eeuw hoofdzakelijk een lichte kleur gebruikt voor de afwerking. Het is aan de hand van deze monsters niet mogelijk om een datering te geven van de verflagen; ook is niet te bepalen of de oudste laag daadwerkelijk de eerste laag is die vroeger op het houtwerk is aangebracht. Daarover zou labonderzoek uitsluitsel kunnen geven. 14

15 Kozijnen Pand B Ook hier bleek de een okergele kleurtraditie aanwezig. Slechts enkele laatste lagen waren in een zware (gehoute?) okertint, een blauwgroene kleur en de donkerblauwe kleur. Afb. 14: kleurentrap op de rechter kozijnstijl Afb. 15: Monster (3) van rechter kozijnstijl op de 1 e VD van Langebrug 10, Pand B, boven het kalf halverwege. Vergroting 50X, gezien door een stereomicroscoop. Boven de oudste lagen, onder in beeld de oudste. Laagopbouw monster 3 en 4, kozijn 1 e VD Pand B rechterstijl: 0 grenenhout 1 4 zachte bentheimerkleur met gelige ondertoon 5 lichter creme, afgewerkt met een zware Afb. 16: Monster (4) van rechter kozijnstijl op de 1 e VD van Langebrug 10, Pand B, onder het kalf halverwege. Vergroting 50X, gezien door een stereomicroscoop. Links de oudste lagen, rechts in beeld de oudste. okerkleur (misschien gehout?) 6 groenblauwe kleur 7 - donkerblauw Noot: de lichtgrijs aangeduide lagen zijn in Monster 4 niet aanwezig; dit deel van het kozijn is op enig moment dichtgezet met een plaat en mist dus de jongste afwerkingslagen. 15

16 Stucwerk Pand A links Het stucwerk is in de tweede helft van de 20 e eeuw op de gevel aangebracht. Het is nu in een zeer witte tint geschilderd, maar was vroeger een stuk grijzer gekleurd en waarschijnlijk was het grijze cementstuc in eerste instantie niet van afwerklaag voorzien, zo is te zien aan wat oudere stukken waar verf vanaf is gebladderd. Afb. 17: afgebladderde verf onderaan de gevel. Hieronder tonen oude lagen donkerder en grijzer Afb. 18: de kleur van het oorspronkelijke cementstuc was een stuk grijsbruiner dan de huidige witte verflaag. 16

17 3. Kleuradvies Op basis van de onderzoeksresultaten komen we voor de beide voorgevels van Langebrug 10 tot het volgende kleuradvies. Pand A (links): Voor de kozijnen is een gele okertint te adviseren, aangezien de kleuren in het verfpakket van monster 1 een langere traditie van (licht) gele okertinten lieten zien. Dit combineert goed met de te adviseren kleur voor het stuc; een iets bruinig grijze kleur. Voor de ramen is een lichte mergeltint te adviseren. In de 18 e eeuw en tot ver in de 19 e eeuw was het vrij gebruikelijk om de ramen in een lichte kleur te schilderen. Op de foto uit 1939 is dit ook nog te zien. Optisch zorgt dit ervoor dat de ramen weer op hetzelfde niveau komen te liggen in het gevelvlak; met een donkere tint vormen de vensters gaten in de gevel. Voor de nieuwe entreedeur op de begane grond zijn meerdere opties mogelijk. Aangezien het pand als achtergevel verbonden is met Breestraat 73 en een lange gebruikshistorie daarmee deelt, is het misschien een goed idee om de deur een donkere grijsblauwe kleur te geven, net als de nieuw geadviseerde kleur voor die winkelpui 2. Pand B (rechts): bovenstaand advies geldt ook voor dit pand en is in argumentatie ook toe te passen op basis van de gevonden kleuren in de monsters. Voor variatie en als verwijzing naar het feit dat de twee panden in het begin van de 19 e eeuw in gebruik vermoedelijk losstonden van elkaar, zou men de deurpartij op de begane grond kunnen voorzien van een donkergroene kleur zoals bijvoorbeeld Papengroen uit de Leidse kleurenwaaier, i.p.v. donker grijsblauw. In hoogglans lak uit te voeren (pand A en B) Kozijnen en kroon- en gootlijst: licht okergeel (bijvoorbeeld Sikkens F of E (iets roder)) Ramen: kalk- of mergelwit (RAL 1013 of Sikkens E ) Lekdorpels: hardsteengrijs (bijvoorbeeld Sikkens ON.00.55) Pand A, entreedeur: donker grijsblauw (bijvoorbeeld Sikkens S of RAL 5008) Pand B, entreepartij: een variant op Papengroen (bijvoorbeeld Sikkens L of Boonstoppel SK 4750) In matte ademende muurverf uit te voeren (pand A): Stucwerk: lichte pleistergrijze kleur (bijvoorbeeld Boonstoppel SK 4605 of Sikkens F iets donkerder) 2 Zie kleuradvies in rapport van C. Meulemans, kleurhistorisch onderzoek Breestraat 73, februari

18 Er wordt geadviseerd om de kleuren eerst in een proefvlakje op te zetten zodat eventuele combinaties of verschillen in nuance nog iets bij te stellen zijn, evt. in samenspraak of op advies van de kleuronderzoeker. Impressies Deze impressies zijn puur ter indicatie; de kleuren kunnen digitaal en op papier anders overkomen dan in de werkelijkheid. Pand A Afb. 19: Impressie met grijsblauwe deuren op de begane grond 18

19 Pand B Afb. 20: Impressie met blauwgrijzige deur Afb. 21: Impressie met groene deur 19

20 4. Literatuur E. Koldeweij, Stuc, kunst en techniek, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2010 O. van der Klooster, Van Leidse schilders mette groote quast, Gemeente Leiden 2011, afdeling Monumenten & Archeologie. 20