Kleurhistorische verkenning

Transcriptie

1 Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden Wabo Kleurhistorische verkenning Breestraat 65 te Leiden Maart 2016

2 Colofon Opdrachtgever Naam: De Slegte Leiden Dhr A. Loedeman, HDS Vastgoed p/a Brinklaan 7b 1404 EP Bussum Adviseur / kleuronderzoeker Naam: CM Restauratie- en kleuradvies Opgesteld door: Mevr. Drs. C.C. Meulemans Postadres: Ambonstraat 20 te Utrecht Telefoon: E- mail: caroline@carolinemeulemans.nl Datum rapport: maart 2016 Foto omslag: huidige staat bovengevel Objectgegevens Adres: Breestraat 65 Monumentenstatus: Rijksmonument, nr Oorspronkelijke functie: Bouwperiode: Redengevende omschrijving: - 19 e en 20 e eeuw WINKEL met BOVENWONING met omstreeks 1905 gewijzigde voorgevel met sgrafittoreliëf in art nouveaustijl. De gevel van de toenmalige "Handel in Fijne Vleeschwaren" is gewijzigd en van sgrafittodecoraties voorzien in opdracht van slager E. Noack. De in een vrij strakke variant van de art nouveau gebouwde gevel is grotendeels versierd met figuratieve scenes die verwijzen naar de oorspronkelijke functie, en florale, decoratieve randen met gestileerde bloemen in een dynamische, aan de curvilineaire, Frans- Belgische art nouveau verwante stijl met de hiervoor zo karakteristieke 'zweepslaglijnen'. De gevelversieringen verdwenen in 1934 achter een verflaag toen de grimeursfirma Piet van der Pijl zich hier vestigde. In 1996 is de gevel gerestaureerd en zijn de sgraffitodecoraties weer hersteld in de oorspronkelijke kleuren. Het pand maakt deel uit van een gesloten gevelwand en ligt binnen het beschermde stadsgezicht van Leiden. De moderne winkelpui valt buiten de bescherming. Omschrijving: Vier bouwlagen tellend pand met asymmetrisch afgesloten voorgevel onder een plat dak. De gepleisterde voorgevel wordt beëindigd door een verspringende attiekbalustrade en is op de verdiepingen geheel van art nouveau sgrafittodecoraties voorzien waarin detailleringen in 2

3 verblendsteen zijn uitgespaard. Op de eerste en tweede verdieping bevinden zich twee rechtgesloten vensters met roedenverdeling in de bovenramen onder geprofileerde kroonlijstjes en met reliëfs ingevulde boogtrommels, op de eerste verdieping onder segmentbogen van geglazuurde baksteen gezet. Rond de vensters op de eerste en tweede verdieping omlijstingen en rankwerk waarin in art nouveaustijl onder meer lelie- en zweepslagmotieven zijn opgenomen, uitgevoerd in oker op een steenroze ondergrond. De derde verdieping wordt afgesloten door een opengewerkte asymmetrische borstwering met bekroning en aan weerszijden pilasters, op de scheiding met de eerste en tweede verdieping een band van siersteen. Het enkele venster van de derde verdieping heeft eveneens een bovenraam met roedenverdeling. In de gevelvlakken aan weerszijden hiervan figuratieve voorstellingen in oker op een ultramarijnondergrond, links een voorstelling met kinderen die onderhandelen over de verkoop van een varken en rechts een voorstelling van kinderen die een varken slachten en worst maken. Waardering De winkel met bovenwoning is van algemeen belang vanwege de cultuur- en architectuurhistorische waarde als goed voorbeeld van een winkel-woonhuis in een vernieuwende bouwstijl uit de periode rond de eeuwwisseling met als bijzonderheid een van sgrafittoreliëfs voorziene voorgevel. Wegens de grootschalig toegepaste decoratietechniek is er ook sprake van zeldzaamheidswaarde. Het pand heeft tevens situationele waarde als karakteristiek onderdeel van een gesloten gevelwand in het beschermde stadsgezicht Leiden. (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) 2016 CM Restauratie- en Kleuradvies, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. 3

4 Voorwoord Als voorbereiding voor schilderwerkzaamheden en in het kader van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld van de Gemeente Leiden, heeft Dhr. Bas Spruijtenburg (OASA Architecten) in opdracht van Dhr A. Loedeman, HDS Vastgoed, opdracht gegeven voor een kleurhistorische verkenning aan de bovengevel van Breestraat 65 te Leiden. Het onderzoek bestaat uit het onderzoek van het pand ter plaatse en de analyse en uitwerking daarvan in dit rapport. Het praktische deel van het onderzoek aan de voorgevel is uitgevoerd op dinsdag 22 maart. In het kader van deze opdracht is ook archiefonderzoek gedaan in het Regionaal Archief Leiden en bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Tenzij anders vermeld zijn de afbeeldingen en foto s afkomstig van CM Restauratie- en kleuradvies. Utrecht, maart

5 Inhoud 1. Historische gegevens 6 2. Resultaten kleuronderzoek Kleuradvies Literatuur 21 5

6 1. Historische gegevens Op de huidige locatie van pand Breestraat 65 is rond 1600 al bebouwing aanwezig, zo getuigt de stadskaart van Pieter Bast uit Afb. 1: Bij de pijl (zevende pand vanaf de Diefsteeg rechts) is het pand Breestraat 65 te zien (Bron: RAL, Kopergravure Pieter Bast uit 1600, nr. PV329.1a) De oude bebouwing uit de 16 e eeuw is vermoedelijk in zijn geheel in de 19 e eeuw vervangen, waarbij er in het begin van de 20 e eeuw een bijzondere Jugendstil gevel is opgetrokken, speciaal voor de slagerij van E. Noack, die zich even daarvoor in 1896 in het pand had gevestigd. De oorspronkelijk houten winkelpui op de begane grond is in de 1966 verwijderd en vervangen voor de huidige indeling. De ramen in de bovenverdiepingen zijn origineel. Het kleurrijke sgrafitto reliëf in stuc cement toont florale (lelie- ) motieven in asymmetrische opzet, met de zo kenmerkende zweepslaglijnen. De hoofdkleur is een okertint met op de eerste twee verdiepingen een dieper rozebruine tint als achtergrond. Op de bovenste verdieping is een ultramarijn blauwe kleur gebruikt als achtergrond. De figuratieve scenes verwijzen naar de oorspronkelijke functie van het pand: links het wegen van een varken, en rechts is het varken al geslacht. De voegen van de gemetselde rollagen boven de ramen zijn met een rode kleur geaccentueerd, net als het metselwerk bovenin de gevel beëindiging. Het boogveld onder de rollagen is voorzien van een donkerdere, groenblauwe kleur waardoor de reliëfdetails op die plaats nog beter uitkomen. Het sgrafitto is in 1996 gerestaureerd, nadat het in de decennia daarvoor overschilderd was geraakt. Foto 2 toont het resultaat direct na de restauratie. Ook in het interieur van het pand zijn nog originele jugendstil kenmerken terug te vinden, waaronder een stucplafond op de 1 e verdieping met strak en lineair lijstwerk. 6

7 Afb. 2: Gevel in mei 1999, na de restauratie (foto door C. Thunissen) 7

8 Afb. 3: Breestraat 65 in 1953, foto door Herman Kleibrink (Bron: RAL, nr. PV ) Afbeelding 3 toont de gevel (links in de foto) in Het bovenste deel van de gevel was daar inmiddels voorzien van een donkere kleur met de gegevens van grimeur Piet van der Pijl, die het pand in 1934 betrok en meteen een eigen stempel gaf. Ook zijn de ramen en de winkelpui in die periode voorzien van een donkere kleur. Afb. 4: Breestraat 65 in 1976, nu met een witte gevel en donkere ramen. (Bron: RAL, nr. PV ) 8

9 Delicatessen en Vleeschwaren E. Noack Tijdens archiefonderzoek naar vergelijkbare panden voor dit onderzoek, bleek dat de firma Noack E. Noack s Koninklijke Fijne Vleeschwaren- en Conservenfabriek, hofleverancier o.a. ook in Arnhem in de vroege 20e eeuw een winkelpand in Jugendstil had laten optrekken. Het pand aan de Vijzelstraat 23 is een ontwerp van de bekende Haagse architect Willem Diehl ( ). In 2009 verdween hier na 3 generaties het fenomeen delicatessen van Noack. De laatste eigenaar van de hofleverancier besloot het familiebedrijf na 91 jaar te verkopen aan een projectontwikkelaar die het markante pand wilde slopen. Hier is gelukkig een stokje voor gestoken. Ook Utrecht kent nog een Jugendstil pand aan Zadelstraat 19 van de firma Noack. Afb. 5: Jugendstil winkelpui aan de Vijzelstraat in Arnhem (Bron: !image/image JPG) Afb. 6: Jugendstil pand aan de Zadelstraat in Utrecht, eveneens voor Noack opgetrokken. (Bron: Kattenkruid - 15 June 2011 Licentie: CC- BY- 3.0) 9

10 Huidige staat De gevel beëindiging bovenaan een asymmetrisch opgemetselde borstwering met vier kolommen die eindigen in piramides waarop bollen zijn geplaatst is in slechte staat en vertoont scheuren in het metselwerk, afbladdering van stuc- en verflagen en de baksteen van de kolommen is aan het afschilferen. Een aantal jaren terug is daarom aan de buitenzijde van de bovenste verdieping een provisorisch bouwnet gespannen om te voorkomen dat er ongelukken zouden gebeuren door vallend gruis en stenen. Ook is de borstwering aan de achterzijde op het dak voorzien van schoren. Het schilderwerk van de vensters is nog in redelijke staat; de laatste grote onderhoudsbeurt van het houtwerk viel zeer waarschijnlijk samen met de restauratie van het sgrafitto. De afwerklagen en verf op de bovenste verdieping zijn in slechte conditie. Zowel de verflagen als de drager het sgrafitto vertonen blazen en schade door zoutuitbloeiing. Vermoedelijk is hier in het verleden een verkeerd soort verf gebruikt waardoor het vocht dat nog in de muur zat werd opgesloten. Afb. 7: provisorisch bouwnet tegen de bovenste verdieping gemonteerd. De afbrokkelende baksteen van de kolommen is zichtbaar. 10

11 Afb. 8: Het sgrafitto bovenaan de gevel is in slechte staat en vertoont zoutuitbloeiing 11

12 2. Resultaten kleuronderzoek Er is erg weinig verfinformatie gevonden op de vensters waarvan een duidelijke kleurentrap gemaakt kon worden. Tijdens het onderzoek wordt duidelijk dat de kozijnstijlen van de vensters in het verleden zijn vervangen of aangescherfd, wat in beide gevallen meestal betekent dat de verflagen met dit soort onderhoud op de grote vlakken grotendeels zijn verwijderd. Er zijn wel een aantal kleurpuncties gemaakt en er zijn op diverse plaatsen monsters genomen. De foto hieronder toont waar precies. Monsters: 1) onder de onderdorpel van het raam in het rechter venster op de 1 e VD 2) de stompe kant van het linker raam bij de scharnieren in de sponning 3) in de linkersponning van het kozijn op de 2 e VD Ramen Op de 1 e verdieping vinden we onder de onderdorpel van het schuifraam rechts nog resten middenbruine verf (direct op het hout), met direct daarop een grauwgroenige verffilm. Van deze locatie is een monster genomen waar beter bij te zien is dat de middenbruine verffilm gevolgd wordt door een rode verflaag en een feller groene. De grauwgroenige laag blijkt uiteindelijk een vervuilde grondlaag te zijn. 12

13 Afb. 9: een punctie onder de onderdorpel van het raam in het linker venster op de eerste verdieping. Afb. 10: monster 1, genomen van de verffilm onder de onderdorpel. Bij de groene pijl zien we een midden bruine verffilm, die direct op het hout aanwezig is (het vezelige materiaal rechts in beeld is hout). Direct na de bruine verf is links een rode verffilm en dan een feller groene. Daarna wordt ze gevolgd door crèmekleurige verflagen. De opbouw komt overeen met monster 2.Beeld: vergroting van 60x onder een stereomicroscoop. 13

14 Op de 3 e verdieping is de meeste oudere verfinformatie gevonden, op de stompe kant van het linker raam bij de scharnieren. Een monster van deze locatie laat een laagopbouw zien van ongeveer 10 lagen met bruine, roodbruine en rode lagen, naar groen en crèmekleurige recente lagen. De opbouw van monster 1 komt overeen met laag 1 t/m 6, waarvan bij monster 1 de diverse lagen bruin helaas niet van elkaar te onderscheiden zijn. Laagopbouw monster 2, 3 e VD, kant van het linker raam 0 grenen 1 middenbruin met laklaag 2 geelbruin 3 middenbruin 4 roodbruin 5 bordeauxrood op grijze grond 6 groen op witte grond 7 donkergroen op witte grond 8-10 crèmekleurige lagen Afb. 11: Laagopbouw monster 1 onder een stereomicroscoop met vergroting 60x. Linksonder de nieuwste lagen, rechtsboven de oudste. Het is duidelijk dat de oudere kleuren die zijn gevonden qua tint beter aansluiten bij de kleuren van de sgrafitto- afwerking, dan de moderne witte lagen. Met de in kaart gebrachte laagopbouw is echter niet te zeggen of we met de rode en middenbruine kleuren de eerste verflagen op het houtwerk te pakken hebben. Het feit dat er maar 10 lagen aanwezig zijn, is een indicatie dat er verfinformatie mist. In 110 jaar tijd zou dan maar 10 keer onderhoud zijn gepleegd aan het buitenschilderwerk en dat is heel erg Afb. 12: middenbruine kleur op de stompe kant van het raam weinig. 14

15 Kozijnen De meeste oudere verfinformatie is gevonden op het hout van het venster in de zolderverdieping. Hoewel het kozijn hier behoorlijk aangepakt lijkt te zijn, vinden we direct onder de crème laag een donkergroene en groenolijf kleur. Deze verf lijkt ouder te zijn dan 50 jaar; er is ter plaatse een monster genomen. Het is echter niet te zeggen of deze verflaag de eerste originele verflaag uit de bouwtijd van de gevel is. Vervolgens zou men zich ook kunnen afvragen waarom er dan specifiek voor een groene kleur is gekozen, die op het eerste gezicht minder goed combineert bij de rest van de gevelkleuren. 0 hout 1 Licht mosgroen 2 Recente crèmekleur Afb. 13: Punctie op de linker kozijnstijl van het venster in de zolderverdieping. Direct onder de crèmekleurige lagen is een mosgroene laag op het hout gevonden; de bovenste laag hiervan is iets donkerder maar het lijkt geen aparte verflaag. Mogelijk is hier een glacis op aangebracht. Deze groene kleur komen we op ook op een ander kozijn tegen - als oudste kleur in het derde monster, genomen in de raamsponning van het linker venster op de tweede verdieping. Ook dit monster laat een 8- tal lagen zien. 15

16 Laagopbouw monster 3, 2 e VD, sponning kozijn linker venster 0 grenen 1 mosgroen met donkere laag 2 grijsgrauwe laag op grijze grond 3 donkergroen op grijze grond 4 donkergroen op witte grond 5 8 recente crèmekleurige lagen waarvan de laatste twee nog zeer flexibel Afb. 14: vergroting monster 50X onder stereomicroscoop. Linksboven nieuwste lagen, rechtsonder de oudste. 16

17 3. Kleuradvies De belangrijkste vraag - of de oudste verf is teruggevonden blijft met deze verkenning helaas onbeantwoord. Eventueel is er met onderzoek naar de samenstelling van de verflagen in de monsters nog iets beter te zeggen welke lagen echt wat ouder zouden kunnen zijn. Feit is dat er te veel lagen missen om 110 jaar kleurinformatie in te kunnen vullen. Wel is er een mooie middenbruine verflaag op twee plaatsen teruggevonden die goed aansluit bij de kleuren van het sgrafitto. De heel donkergroene tinten die zijn gevonden corresponderen waarschijnlijk met het kleurgebruik in het midden van de 20 e eeuw, toen het sgrafitto werd bedekt onder een witte sauslaag. Jugendstil Deze specifieke architectuurstijl gebruikte veelal warme en diepe kleuren ter accentuering, ook voor vensters. Men was niet bang om contrast te gebruiken. We zien ook in deze periode vaak dat grenen- of eikenhout werd afgewerkt met een donkerdere lak of dat kozijnen en ramen in een dekkende houtimiterende kleur geschilderd werden. Dekkende kleuren zijn vaak dieper van tint, zoals donkerrood, donkerbruin en groen en grijs. Dit correspondeert met de gevonden eerste kleurlagen in monster 2 en 3. Het is echter niet heel erg waarschijnlijk dat de kleurencombinatie mosgroen voor de kozijnen en middenbruin voor de ramen gecombineerd in 1 kleurfase is gebruikt voor het houtwerk, vooral omdat de kleur groen helemaal niet correspondeert met de gebruikte tinten in het sgrafitto. Groen komt er helemaal niet in voor. Op de volgende pagina zien we twee afbeeldingen van Jugendstil panden waarvan de ramen zijn voorzien van een donkere, warme kleur. In het geval van afb. 15 komt deze tint ook terug in de (sgrafitto) details in de gevel. 17

18 Afb. 15: Jugendstil pand in Brussel door architect Paul Hankar, ontworpen voor Albert Ciamberlani in Afb. 16: Horta Museum in Brussel. Het houtwerk is hier blank gelakt en gevelelementen zijn in een iets lichtere bruine (bijna oker) tint geschilderd. Aangezien het sgrafitto de aandacht trekt is het aan te raden om voor de vensters te werken met 1 kleur, middenbruin, de oudste kleur die op de ramen is aangetroffen. Deze tint werkt optisch ook goed als houtimitatie. Het aanbrengen van een vaalrode tint op de houten lateien boven de ramen - gebaseerd op de kleur van de balustrades in de gevel beëindiging - kan vervolgens zorgen voor een stukje evenwicht in de horizontale elementen in de gevel. In zijdeglans lak uit te voeren: Kozijnen en ramen: midden bruin (leembruin) (bijvoorbeeld RAL 8003) Lekdorpels: zelfde tint als de grijs crèmige baksteen in de gevel1 (in het werk te bepalen) Lateien: zelfde tint als de roodbruine kleur van de balustrades op de gevel beëindiging (in het werk te bepalen) 1 De tinten van de crème geschilderde baksteen en balustrades/consoles kon tijdens het onderzoek niet worden bepaald aangezien het groene bouwnet ter plaatse voor vertekening van de kleur zorgde. 18

19 Kleuradvies voor de begane grond De winkelpui op de begane grond is het meest eenvoudige en recente deel van de gevel en steekt schril af tegen de figuratieve en kleurige rijkdom erboven. De huidige grijze kleur doet helemaal niets voor het pand. Het zou aan te raden zijn om het muurwerk te schilderen in een effen tint die aansluit op de bovengevel. Het hoeft hierbij niet een zeer gelijkende kleur te zijn maar wel een warme tint waardoor de gevel eenheid krijgt. Bijvoorbeeld een rozig bruin (gebrande sienna gemengd met titaanwit) van Boonstoppel (exterieurwaaier SD 4225 of uit de interieurwaaier kleur 1629) Het advies is om de kleuren eerst in een proefvlakje op te zetten zodat de tinten in nuance nog iets bij te stellen zijn, evt. in samenspraak of op advies van de kleuronderzoeker. Impressie met de geadviseerde kleuren 19

20 Afb. 17: impressie is puur ter indicatie; de kleuren kunnen digitaal en op papier anders overkomen dan in de werkelijkheid. 20

21 4. Literatuur E. Koldeweij, Stuc, kunst en techniek, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2010 O. van der Klooster, Van Leidse schilders mette groote quast, Gemeente Leiden 2011, afdeling Monumenten & Archeologie. 21