Kleurhistorisch onderzoek

Transcriptie

1 Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden Gezien door de Welstands- en Monumentencommissie Leiden Wabo / d.d Kleurhistorisch onderzoek Morsstraat 62 te Leiden Wachtgebouw voormalige Morspoortkazerne December 2015

2 Colofon Opdrachtgever Naam: Holland Property Group Dhr. Steven van Gils Adres: Postbus AR LEIDEN Adviseur / kleuronderzoeker Naam: CM Restauratie- en kleuradvies Opgesteld door: Mevr. Drs. C.C. Meulemans Postadres: Ambonstraat 20 te Utrecht Telefoon: caroline@carolinemeulemans.nl Objectgegevens Adres: Morsstraat 62, Leiden Monumentenstatus: Gemeentelijk monument, nr Oorspronkelijke functie: Wachtgebouw kazerne Bouwperiode: 1854 Redengevende omschrijving: Wachtlokaal uit 1854, horend bij de voormalige Morspoortkazerne uit Het gebouw heeft een rechthoekige plattegrond en bestaat uit een bouwlaag en een zolder onder een schilddak. Dit wachtgebouw maakte deel uit van een militair complex. De Morspoortkazerne is in 1981 gesloopt. Op de plek waar de kazerne stond is molen De Put herbouwd en is park De Put aangelegd. Het wachtgebouw heeft van 1860 tot 1940 dienst gedaan als legerplaats voor het vierde regiment infanterie. De kopgevel aan de kant van de Morssingel heeft vier driedelige, kleine vensters onder de goot. De kopgevel aan de stadkant heeft twee schuifvensters met roedeverdeling en een deurkozijn met houten deur en bovenlicht met roedeverdeling. 2

3 De langsgevel aan de Morspoortzijde heeft drie deurkozijnen met houten deuren en bovenlichten met roedeverdeling en tien schuifvensters met roedeverdeling. De langsgevel aan de parkzijde heeft acht schuifvensters met roedeverdeling en vier deurkozijnen met houten deuren. Het pand heeft vier schoorstenen. In de dakvlakken zijn elf dakvensters aangebracht en in 1953 twee dakkapellen. Het schilddak is gedekt met gesmoorde opnieuw verbeterde pannen. Waardering Dit pand heeft een evenwichtige architectuur en is een gaaf en typerend voorbeeld van dienstwoningen van overheidsgebouwen (kazerne). Bijzonder is dat dit pand in één keer als één project gebouwd is. Het pand is belangrijk voor de militaire geschiedenis van Leiden en deze plek in het bijzonder. (Bron: Monumentregister Erfgoed Leiden en Omstreken) 2015 CM Restauratie- en Kleuradvies, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. 3

4 Voorwoord Als voorbereiding voor schilder- en verbouwingswerkzaamheden en in het kader van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld, heeft dhr. Van Gils opdracht gegeven voor een historisch kleurenonderzoek aan de gevels van Morsstraat 62 te Leiden, het wachtlokaal van de voormalige Morspoortkazerne. Het onderzoek bestaat uit het kleuronderzoek van het pand ter plaatse en de analyse en uitwerking daarvan in dit rapport. Het praktische deel van het onderzoek aan de voorgevel is uitgevoerd op maandag en dinsdag 14/15 december In het kader van deze opdracht is ook archiefonderzoek gedaan in het Regionaal Archief Leiden en bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Tenzij anders vermeld zijn de afbeeldingen en foto s afkomstig van CM Restauratie- en kleuradvies. Utrecht, december

5 Inhoud 1. Historische gegevens 6 2. Resultaten kleuronderzoek Kleuradvies Literatuur 18 5

6 1. Historische gegevens De Morspoortkazerne werd gebouwd in de periode tussen 1817 en Het wachtlokaal werd in 1854 bijgebouwd, en sloot daarmee het U-vormige kazerneterrein aan de noordkant af (afb. 1). De kazerne heeft tot 1940 infanterie en bereden legeronderdelen gehuisvest. Het binnenterrein was in eerste instantie aan de Rijnzijde open, maar na 1910 zijn daar drie gebouwtjes verrezen en is het bestraat. Afb. 2 toont de kazerne in 1908, toen er vanaf de overzijde van de Rijn een foto werd gemaakt van het nog met bomen beplantte binnenterrein. De dakkapellen op het noordelijk en zuidelijk dakvlak zijn in de tweede helft van de 20 e eeuw toegevoegd. Afb. 1: Tekening van de Morspoortkazerne uit 1947, met het wachtlokaal rood omcirkeld (Bron: RAL tekeningenarchief, niet genummerd) Afb. 2: Ansichtkaart van de Morspoortkazerne, beschreven in 1908 (Bron: ( nr: zh_7305) 6

7 Afb. 3: Ansichtkaart uit de periode tussen 1920 en Links van het wachtgebouw de toegangspoort tot de kazerne. ( nr: zh_7296) Afb. 4: Zuidzijde van het gebouw, in 1980, genomen vanaf de binnenplaats van de kazerne. (Bron: RAL, niet genummerd) In 1981 werd de Morspoortkazerne gesloopt en werd het gemeentelijk park Park de Put aangelegd. Enkel het wachtgebouw is nog bewaard gebleven; dit vormt een visuele barrière tussen het park en het Morspoortplein. Opvallend in de oude foto s is dat de kleurstelling van kozijnen en deuren steeds hetzelfde blijft. De luiken zijn helaas verdwenen, maar de ansichtkaart uit de 30er jaren (afb. 3) laat ze goed zien; vermoedelijk waren ze in dezelfde kleur geverfd als de deuren. 7

8 Afb. 5: 1985; op de voorgrond is Park de Put aangelegd. (Bron: RAL, niet genummerd) Afb. 6: 1998, noordgevel aan de Morsstraatzijde (Bron: RAL, niet genummerd) Afb. 7: 1998 Morssingel zijde (Bron: RAL, nr. onbekend) Huidige staat 8

9 De kozijnen en ramen in de gevel zijn crèmewit geschilderd; de deuren zijn donkergroen. Het schilderwerk verkeert in een redelijke staat; het is vooral het houtwerk dat op sommige plaatsen ernstig aan het rotten is (afb. 8) Afb. 8: Rottende kozijnstijl aan de onderzijde. Afb. 9: zicht op de noordgevel; direct vooraan één van de oudere buitendeuren in het gebouw. Het schilderwerk is hoofdzakelijk crème voor vensters en ramen en donkergroen voor de deuren. Afb. 10: zicht op de zuidgevel. Er is in het verleden aardig wat aan het gebouw verbouwd: opvallend was dat alle lekdorpels van de vensters zijn vervangen. Aan de westkant van het gebouw zijn een aantal vensters aan zowel noordals zuidgevel volledig vervangen. Hier zijn ook de oude duimen voor de luiken verwijderd. Er is veel aan de kozijnen veranderd: de oorspronkelijke duivejagerprofielen van de kozijnen zijn bij de meeste vensters aan de onderzijde tot aan het kalf/middendorpel verwijderd (afb. 12). 9

10 De onderdorpels van de meeste ramen zijn eveneens vervangen; er zijn twee ramen waarvan de originele dorpels nog bewaard zijn; deze zijn te onderscheiden door hun mooi afgeronde afwerking. De nieuwe dorpels zijn allen strak afgeschuind. In afb. 13 en 14 is met oranje aangegeven waar zich nog de originele onderdorpels bevinden. Afb. 11: nieuwe water- en onderdorpels voor bijna alle vensters Afb. 12: het duivejagerprofiel van de kozijnstijl is volledig verwijderd in het gedeelte onder het vaste kalf. 10

11 2. Resultaten kleuronderzoek Het kleuronderzoek heeft voor zowel de kozijnen, ramen als deuren bruikbare informatie opgeleverd. Vooral voor de deuren en kozijnen geeft de aangetroffen historische verf een heel duidelijk beeld. Er is zowel op aan de noordgevel als aan de zuidgevel gezocht. In de tekening hieronder wordt aangegeven waar de meeste oude verfinformatie is aangetroffen. Er was maar één deur die voor kleuronderzoek interessant was; de andere deuren zijn latere vervangingen. Het betrof de meest oostelijke deur in de noordgevel; een opgeklampte grenenhouten deur. Afb. 13: Noordgevel wachtershuis. In blauw de moderne, later toegevoegde deuren, in oranje de originele elementen waar onderzoek op is gedaan. Afb. 14: Zuidgevel wachtershuis. In blauw de moderne later toegevoegde deuren, in oranje de originele elementen waar onderzoek op is gedaan. 11

12 Kozijnen Vanwege het feit dat bijna alle vensters sporen lieten zien van vroegere aanpassing, was het goed zoeken naar de aanwezigheid van een zo compleet mogelijk verfpakket. Dit is gevonden op het meest oostelijke deurkozijn aan de noordgevel (afb. 13). De aanwezigheid van een oud verfpakket werd verraden door kenmerkend horizontaal lopend craquelé veroorzaakt door de verschillende trekkrachten tussen de diverse verflagen op elkaar, waardoor het hele verfpakket (dat voor de helft uit uitgeharde en daardoor brosse oliegebonden verflagen bestaat) uiteindelijk scheurt. Er is een verfpakket gevonden met een 30-tal lagen, variërend van het oudste zandsteenbruin tot gele okers, zachtrozige tinten, gehoute afwerking en crèmetinten. De wittere tinten zien we vooral aan het eind van de 20e eeuw. Er is ter plaatse een kleurentrap gemaakt en er is een monster genomen van het complete verfpakket dat onder de microscoop beter is bekeken. In de kleurentrap komen niet alle lagen voor die wel in het monster waargenomen kunnen worden; dit komt doordat sommige verflagen vroeger tot zeer dun (tot micrometers) zijn weggeschuurd, wat het vrijleggen van deze lagen met de hand bijna onmogelijk maakt. 12

13 Stratigrafie en monster 1: kozijn Afb. 15: Stratigrafie op de rechter kozijnstijl van het meest oostelijke deurkozijn aan de noordgevel. We zien een duidelijke verschuiving van oudere, bruine tot bruingele tinten, naar okergeel, naar de jongste lichte crème en wittinten. Afb. 16: De laagopbouw van het verfmonster (noordgevel, meest oostelijke deurkozijn, rechter kozijnstijl), gezien door een stereomicroscoop met een vergroting van 50X. Links de jongste verf, rechts de oudste verflagen. Laagopbouw monster 1 0 grenenhout 1-7 bruinige zandsteen (bentheimer) met grondlagen ertussen (laag 1 en 2 in stratigrafie) 8 grauwe zandsteen: opbouw is zachtbruinige afwerklaag op een basis bentheimertint (laag 6 in stratigrafie) 9-16 lichte okers, variërend van rozig (de oudsten) tot wat geliger (de jongere lagen). 17 stevig okergeel (laag 10 in de stratigrafie) 18 groenig bentheimer (laag 11 in stratigrafie) 19 gele oker, dikke laag (laag 12 in stratigrafie, dikste gele laag links in beeld in afb. 9) 20 grijzigbruinige (glacis) op lichte oker (laag 13 in stratigrafie) drietal lagen lichte oker, variërend in tint van rozig tot grijzig (laag in stratigrafie) crèmekleurige 20e eeuwse moderne verflagen Deuren 13

14 Er is oudere kleurinformatie gevonden op de meest oostelijke deur van de noordgevel. Aangezien er in het monster slechts een tiental lagen te zien zijn, kunnen we er vergeleken met de 30tal lagen op het kozijn - vanuit gaan dat dit kleurenpakket lang niet compleet is. De ouderdom van de deur is daarnaast niet vastgesteld, maar is wat jonger dan het kozijn. We zien enkel het gebruik van groentinten. Laag 1 en 2 in het monster waren erg bros; dit duidt op een bindmiddel in olie. De andere lagen waren moderner en vanaf laag zes was elke individuele verffilm nog soepel en bijna van de oudere laag af te pellen. Dit duidt op laat 20 e eeuwse/begin 21e eeuwse verf. Het volledige verfpakket zal een 70 jaar beslaan, tot ongeveer Stratigrafie en monster 2: deur Afb. 18: De laagopbouw van het verfmonster van de deur, gezien door een stereomicroscoop met een vergroting van 50X. Links de oudste verf, rechts de jongste verflagen. Afb. 17: Stratigrafie op de meest oostelijke deur aan de noordgevel. We zien uitsluitend groentinten. 0 grenenhout 1 2 donkergroen 3 4 helder geelgroen op grondlaag en stopsel 5 spaansgroen op grondlaag/stopsel 6 8 helder geelgroen op grijze grondlagen 9 - diep grijzig donkergroen 10 - donkergroen 14

15 Ramen Er is weinig oude kleurinformatie op de ramen teruggevonden, behalve op een raam aan de zuidzijde (zie afb. 14). Hier is een kleurpunctie gedaan en is een monster genomen. De kleurpunctie liet slechts 4 kleurlagen zien, met twee grijzig verkleurde witten als belangrijkste verschil ten opzichte van de voornamelijk crème witte andere lagen. Afb. 19: de ramen zijn in het verleden al vaker kaal gehaald. Er zijn een viertal moderne witte lagen te onderscheiden. Afb. 20: er zijn resten oude verf gevonden rond de toognagel linksonder, echter de verf is erg aangetast en verkleurd door vocht en vuil. De verf is wel te identificeren als verfresten met wit pigment. Afb. 21: De laagopbouw van het verfmonster van het raam, gezien door een stereomicroscoop met een vergroting van 50X. Links de oudste verf, rechtsboven de jongste verflagen. Er zijn 8 witte lagen te onderscheiden, waarvan de 4 oudsten iets geliger van kleur zijn; de moderne lagen zijn grijswitter. De grote klomp in het midden van het beeld is de doorsnede van een verdikking, ontstaan door een druppel. 15

16 3. Kleuradvies Op basis van de onderzoeksresultaten komen we voor het wachtgebouw van de Morspoortkazerne tot het onderstaande kleuradvies. Voor de kozijnen, gootlijst en -consoles is een vergrijsde zandsteentint te adviseren, aangezien de oudste kleuren in het verfpakket sinds 1854 een langere traditie van zandsteentinten lieten zien. De warmbeige tint zal mooi combineren met de grijsrode kleur van de baksteen. Voor de ramen is een kalk of mergel witte kleur te adviseren. De opbouw in het gevonden verfpakket, dat hoofdzakelijk uit witten en crème tinten bestaat, geeft te weinig goede informatie om een uitspraak te doen over de ouderdom van deze verf. We weten wel dat vóór 1850 voor het witten van veelruits ramen veelal loodwit werd gebruikt, gemengd met andere pigmenten als omber, zwart of oker om het een iets andere tint mee te geven. Na 1850 kwam een gezondere vervanger van loodwit, zinkwit, in gebruik. Het verfpakket op de oudste deur liet een kleuropbouw zien die hoofdzakelijk uit groene tinten bestond. Het verfpakket is waarschijnlijk maar 70 jaar oud, maar we zien een groene traditie. Hoe ouder de verf in de laagopbouw, hoe donkerder en geler. Op basis daarvan is voor de deuren een diepgroene kleur met gelige ondertoon aan te bevelen; ook vanwege het feit dat de keuze voor een groentint een goede verwijzing is naar de gebruiksgeschiedenis van het pand als onderdeel van een kazerne. De gelige ondertoon zorgt er verder voor dat het goed combineert met de kozijnen. Uit te voeren in hoogglans lak: Kozijnen, gootlijst en gootconsoles: vergrijsd zandsteen (bijvoorbeeld Sikkens E of E iets roder) Ramen: mergel- of kalkwit (bijvoorbeeld Boonstoppel SD 4295, crèmetint, of SD 4290, met een gelere ondertoon) Deuren: donkergroen met een gelige ondertoon (bijvoorbeeld Sikkens L of RAL 6009 iets grijziger) Houten lekdorpels: iets verbruind hardsteengrijs (Sikkens F of F donkerder en bruiner) Het is zeer aan te raden om de geadviseerde kleuren eerst in een proefvlakje op te zetten zodat eventuele combinaties of verschillen in nuance nog iets bij te stellen zijn, in samenspraak of op advies van de kleuronderzoeker. 16

17 Impressie Deze impressie is puur gemaakt om een beeld te krijgen van het pand met de geadviseerde kleuren en is ter indicatie; kleuren kunnen in werkelijkheid in diepte en toon afwijken. 17

18 4. Literatuur O. van der Klooster, Van Leidse schilders mette groote quast, Gemeente Leiden 2011, afdeling Monumenten & Archeologie. 18