Nooit meer fouten tegen -d, -t of -dt.

Transcriptie

1 Nooit meer fouten tegen -d, -t of -dt. Ad Haans

2 Uitgeverij Bureau Pragmatekst Westpoint KG TILBURG Ad Haans Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2

3 VOORWOORD Lastig als je in druk of digitaal graag wat zou willen publiceren en je durft niet goed, omdat je niet zeker bent van je werkwoordsspelling. Lastig ook, als je genoodzaakt bent om je zin anders te formuleren, omdat je een moeilijke werkwoordsvorm wil vermijden. Je weet dat mensen fouten tegen de werkwoordspelling soms heel dom vinden en dat remt je in je schrijfdrang. En toch weet je ook, dat je zinnige dingen te melden hebt! Je bent alleen bang dat je ze niet foutloos op papier krijgt. Wel, als dat het geval is, dan wordt het tijd om dit boekje te kopen. Het leidt je snel door de probleempjes heen, zet alle feiten in een logische volgorde en het biedt in voorkomende gevallen een helder antwoord op al je vragen rond de d, de t en de dt. Je leert een beetje zinsontleding, maar niet meer dan strikt noodzakelijk is, je leert werkwoordsvormen te herkennen en je weet dat je met dit boekje in je hoofd (of in je bureaula) voortaan geen fouten meer hoeft te maken. Ad Haans, lerarenopleider, neerlandicus en algemeen taalkundige, Tilburg,

4 Welke werkwoordsvormen zijn er? Werkwoorden kunnen vervoegd worden en hebben dus verschillende vormen. De vormen van het werkwoord: 1. de infinitief: lopen, werken, antwoorden, maken, bieden. 2. de persoonsvorm (bijvoorbeeld na het onderwerk 'ik'): loop, werk, antwoord, maak, bied (of na het onderwerp 'hij'): loopt, werkt, antwoordt, maakt, biedt (of na het onderwerp 'wij', 'jullie', 'zij'): lopen, werken, antwoorden, maken, bieden 3. het voltooid deelwoord: gelopen, gewerkt, geantwoord, gemaakt, geboden. 4. het tegenwoordig deelwoord: lopend, werkend, antwoordend, makend, biedend Welke werkwoordsvormen zijn 'moeilijk'? De infinitief en het tegenwoordig deelwoord leveren nooit problemen op, dus die laten we nu verder buiten beschouwing. We moeten ons bezighouden met de persoonsvorm en het voltooid deelwoord. De persoonsvorm: Waar kun je de persoonsvorm in de zin aantreffen? Wel, dan moeten we eerst de hoofdzin van de bijzin onderscheiden. Kijk maar eens naar de voorbeelden hieronder: hoofdzin: Ik loop tot de hoek van het terrein. Hij werkt vanavond tot tien uur. Kees antwoordt niet op zulke vragen. Wij maken de moeilijkste sommen. 4 bijzin:...dat ik tot de hoek van het terrein loop....dat hij vanavond tot tien uur werkt....dat Kees niet op zulke vragen antwoordt....dat wij de moeilijkste sommen maken.

5 Die makelaar biedt de hoogste prijs....dat die makelaar de hoog ste prijs biedt. Wat blijkt uit deze voorbeelden? Wel, dat is niet moeilijk te zien: in de hoofdzin staat de persoonsvorm ergens vooraan en in de bijzin ergens achteraan. Maar toch moeten we hier wat nauwkeuriger naar kijken, want 'ergens vooraan' of 'ergens achteraan' is niet precies genoeg. Je moet precies weten of een werkwoordsvorm een persoonsvorm is (of een voltooid deelwoord), want anders blijf je fouten maken! Het voltooid deelwoord: Een gewoon voltooid deelwoord begint heel dikwijls met ge-: gelopen, gewerkt, geantwoord, gemaakt, geboden, enz. Dat is dus vaak een heel gemakkelijk herkenningsmiddel, maar soms ontbreekt het. Kijk maar naar de volgende voorbeelden: Ik heb die man de vorige keer heel goed herkend. Dat ongeluk is nog niet zo lang geleden gebeurd. ('gebeuren' heeft al een ge-) Dit zijn dus lelijke instinkers, omdat het voltooid deelwoord precies hetzelfde klinkt als de persoonsvorm. Kijk maar: persoonsvorm: Hij herkent die man altijd direct. Zoiets gebeurt niet gemakkelijk. voltooid deelwoord: Hij heeft die man direct herkend. Dat is nou nog nooit gebeurd. Hoe kun je nu de persoonsvorm van het voltooid deelwoord onderscheiden als ze precies hetzelfde klinken? Wel, dan moet je kijken naar de plaats in de zin! In de hoofdzin staat de persoonsvorm op de eerste of tweede plaats, in de bijzin achteraan. Kijk maar naar de voorbeelden onderaan bladzijde 4. Let wel: een zinsdeel kan uit meerdere woorden bestaan, dus een zinsdeel op de tweede plaats kan best het zesde woord zijn: Als hij daar ziek 5

6 wordt, komt de dokter meteen. Komt is het tweede zinsdeel en staat als zesde woord in de zin. Om het verschil te zien tussen persoonsvorm en voltooid deelwoord, moet je ook kijken of de vorm in kwestie een ander werkwoord nodig heeft. Een persoonsvorm heeft niets nodig; een voltooid deelwoord wel, namelijk een hulpwerkwoord. Samen met dat hulpwerkwoord vormt het voltooid deelwoord het gezegde van de zin. In de voorbeeldzinnen met voltooid deelwoord hierboven is het gezegde dus: heeft...herkend is..gebeurd Als een werkwoordsvorm zo'n hulpwerkwoord als 'heeft' of 'is' nodig heeft, is het nooit een persoonsvorm en hoef je dus nooit een -dt te schrijven, want -dt komt alleen maar bij een persoonsvorm voor. Bij een voltooid deelwoord schrijf je een -d als je in de verleden tijd van dat werkwoord een -d hoort, en je schrijft een -t als je een -t hoort in de verleden tijd. Dus: heeft... herkend, want is...gebeurd, want heeft het gemaakt, want heeft de klok geluid want 'hij herkende dat' 'het gebeurde' 'hij maakte het' 'hij luidde de klok' 6

7 De persoonsvorm 1.: hoe vind je hem? De persoonsvorm van een zin kun je altijd vinden door die zin vragend te maken zonder een vraagwoord te gebruiken. De persoonsvorm komt dan voorop te staan. Kijk maar: Die vrouw die ik gisteren gesproken heb, was zijn secretaresse. Was die vrouw die ik gisteren gesproken heb, zijn secretaresse? Dat boek daar in de verste hoek van zijn etalage is al jaren niet meer herdrukt. Is dat boek daar in de verste hoek van zijn etalage al jaren niet meer herdrukt? De bakker die het beste worstenbrood van Tilburg bakt, komt morgen op tv. Komt de bakker die het beste worstenbrood van Tilburg bakt morgen op tv? Het bovenstaande proefje om de persoonsvorm van de zin te vinden werkt feilloos, maar er zijn twee probleempjes. Het kan zijn dat de zin waarvan je de persoonsvorm zoekt al een vraagzin is én het kan zijn dat je met een samengestelde zin te maken hebt en dat er meerdere persoonsvormen in staan. We behandelen deze twee probleempjes even na elkaar. Hoe vind je in de volgende gevallen de persoonsvorm? A. In een zin met een vraagwoord: Wie willen weten wie dat boek geschreven heeft? Waarom gaan jullie zo laat nog naar het café? Hoe maak je van zo'n autootje een forse gezinswagen? 1. Vervang het vraagwoord: Jan en Marij willen weten wie dat boek geschreven heeft. Daarom gaan jullie zo laat nog naar het café. Zo maak je van een autootje een forse gezinswagen. 7

8 2. Maak nu de zin vragend zonder een vraagwoord: Willen Jan en Marij weten wie dat boek geschreven heeft? Gaan jullie daarom zo laat nog naar het café? Maak je zo van een klein autootje een forse gezinswagen? B. In een samengestelde zin met meerdere persoonsvormen: Voorbeeldzin: 'Als Piet morgen op de fiets naar school gaat en op de terugweg langs de fietsenmaker komt, zal hij zien dat die nog een heleboel kinderfietsjes te leen heeft.' Er zitten in deze zin maar liefst vier persoonsvormen, maar één van die vier is er maar de persoonsvorm van de hoofdzin. En alleen die komt voorop te staan, als je de zin op de bekende manier vragend maakt. Kijk maar: Zal Piet zien, als hij morgen op de fiets naar school gaat en op de terugweg langs de fietsenmaker komt, dat die nog een heleboel kinderfietsjes te leen heeft? Maar natuurlijk moet je ook de persoonsvormen van de bijzinnen goed herkennen en daarom komt er nog een tweede hoofdstukje over de persoonsvorm. 8

9 De persoonsvorm 2.: getal, persoon en tijd In de bijzin staat de persoonsvorm dus achteraan. Soms alleen, soms tussen de andere werkwoordsvormen. Kijk maar:... dat hij die fiets daar gisteren niet gemaakt kon krijgen....dat hij vroeger altijd met zijn vader naar Japan had willen gaan....dat Keesje in het speelkwartier in een hoekje altijd heel zielig staat te zijn. Maar de persoonsvorm heeft nog andere kenmerken dan alleen zijn plaats in de zin en het is goed die ook te kennen. Bij een persoonsvorm hoort altijd een onderwerp en dat onderwerp kan enkelvoudig zijn of meervoudig en het kan eerste persoon zijn, tweede of derde persoon. Kijk maar eens naar de voorbeelden: A. enkelvoudig: 1. eerste persoon: ik ga naar huis; ik blijf hier niet 2. tweede persoon: jij gaat naar huis; jij blijft hier niet 3. derde persoon: hij gaat naar huis; hij blijft hier niet B. meervoudig: 1. eerste persoon: wij gaan naar huis; wij blijven niet hier 2. tweede persoon: jullie gaan naar huis; jullie blijven niet 3. derde persoon: zij gaan naar huis; zij blijven niet hier De persoonsvorm heeft dus een getal (enkelvoud of meervoud) én hij heeft een persoon (eerste, tweede of derde). Bovendien heeft de persoonsvorm een tijd (tegenwoordige (tt) of verleden tijd (vt)). Kijk maar eens naar de voorbeelden: Tegenwoordige tijd enkelvoud, eerste persoon, tt: loop, werk, antwoord, maak, bied enkelvoud, tweede persoon, tt: loopt, werkt, antwoordt, maakt, biedt 9

10 enkelvoud, derde persoon, tt: loopt, werkt, antwoordt, maakt, biedt meervoud, eerste persoon, tt: lopen, werken, antwoorden, maken, bieden meervoud, tweede persoon,tt: lopen, werken, antwoorden, maken, bieden meervoud, derde persoon, tt: lopen, werken, antwoorden, maken, bieden Verleden tijd: enkelvoud, eerste persoon, vt: liep, werkte, antwoordde, maakte, bood enkelvoud, tweede persoon, vt: liep, werkte, antwoordde, maakte, bood enkelvoud, derde persoon, vt: liep, werkte, antwoordde, maakte, bood meervoud, eerste persoon, vt: liepen, werkten, antwoordden, maakten, boden meervoud, tweede persoon,vt: liepen, werkten, antwoordden, maakten, boden meervoud, derde persoon, vt: liepen, werkten, antwoordden, maakten, boden Je kunt dus aan de persoonsvorm zien of het onderwerp enkel- of meervoud is. Je kunt in het enkelvoud (van de tegenwoordige tijd) bovendien zien of het eerste persoon is of niet. Ook kun je aan de persoonsvorm zien of de zin in de tegenwoordige tijd staat of in de verleden tijd. 10

11 De persoonsvorm 3: stam en stam + t Alleen in de tegenwoordige tijd enkelvoud komt de -dt voor, nergens anders!! De -dt komt alleen voor bij de vorm van het werkwoord die we stam + t noemen. En bij welke werkwoorden komt die -dt voor? Alleen als de ik-vorm van het werkwoord op een d eindigt. Dus: infinitief stam v/h werkw stam +t bieden ik bied jij biedt /hij biedt antwoorden ik antwoord jij antwoordt/hij antwoordt Als de stam van het werkwoord eindigt op een d kun je dat alleen maar horen in de infinitief, want als een d op het eind van een woord staat, klinkt ie als een t. Je kunt dus ook geen verschil horen tussen de stam en de stam + t en dat is het verraderlijke. Als je twijfelt tussen een d of een dt, kun je het beste even ter vergelijking een woord nemen, waarbij je het verschil wel kunt horen, zoals bij: fietsen ik fiets jij fietst hij fietst werken ik werk jij werkt hij werkt scoren ik scoor jij scoort hij scoort douchen ik douch jij doucht hij doucht Let op: soms krijg je bij het onderwerp jij of je geen stam + t maar alleen de stam. Dat is als het onderwerp jij/je achter het werkwoord staat en niet ervoor. Kijk maar: fiets jij/je? werk jij/je? douch jij/je? antwoord jij/je? Dus wanneer schrijven we de stam van het werkwoord? Als het onderwerp 'ik' is of als het onderwerp 'jij' of 'je' is en het staat erachter. Bij werkwoorden als lopen, werken, fietsen, kun je horen dat er dan geen -t achter komt. Dus daar kun je het altijd aan checken. Pas op 1.: als er je achter het werkwoord staat en het is geen onderwerp, dan moet je natuurlijk wel weer gewoon stam + t schrijven: Loopt je vader de hele marathon? Kijkt je vader ook zo graag naar voetbal op de tv.? 11

12 Het onderwerp is hier niet 'je' maar 'je vader'!!! Het woordje 'je' is hier bezittelijk voornaamwoord en hoort bij 'vader'. 2. Bij werkwoorden als leven, vrezen, geven of verhuizen is de stam respectievelijk: leef, vrees, geef of verhuis. Dat komt omdat in het Nederlands geen v of een z aan het eind van een woord kan staan. Maar die v en die z bepalen wel dat de verleden tijd met -de en niet met -te wordt gemaakt: leefde, vreesde. 3. Heel moeilijk is het volgende. Is het eerste zinnetje goed of het tweede? Wend u maar tot de burgemeester. of: Wendt u maar tot de burgemeester Wend u zich maar tot de burgemeester of: Wendt u zich maar tot de burgemeester Antwoord u maar snel. of: Antwoordt u maar snel. Houd je zus niet voor de gek. of: Houdt je zus niet voor de gek. De beste manier om deze vraag goed te beantwoorden, is een werkwoord kiezen, waarbij je die -t achter de stam al of niet kunt horen. Kijk maar: Scheer u maar bij dit gootsteentje. Scheert u zich maar bij dit gootsteentje. Met zo'n analoog geval bij een werkwoord waar je het verschil tussen de stam en de stam + t kunt horen, kun je je altijd uit de moeilijkheden redden, maar voor de verklaring van dit verschil moet je iets meer weten over de gebiedende wijs én over wederkerende en nietwederkerende werkwoorden. Eerst die gebiedende wijs: als er geen onderwerp bij hoort, dan schrijf je de stam: Kom maar! Blijf maar! Ga maar weg! Een persoonsvorm gebiedende wijs staat altijd op de eerste plaats van de zin. Er kan een onderwerp 'jij' bij horen en dan schrijven we dus ook de stam (zie 1.) Kom jij maar! Blijf jij maar! Ga jij maar weg! 12

13 Als er een onderwerp 'u' bij staat, schrijf je stam + t: Komt u maar! Blijft u maar! Gaat u maar weg! Soms is het woordje 'u' achter de gebiedende wijs geen onderwerp, maar een wederkerend voornaamwoord. Dat is het geval bij Scheer u maar bij het fonteintje! Schaam u maar een beetje! Een persoonsvorm gebiedende wijs is wel mogelijk zonder onderwerp, maar een persoonsvorm van een wederkerend werkwoord heeft per se een wederkerend voornaamwoord nodig. Dus is 'u' hier wederkerend voornaamwoord en geen onderwerp. Het woord 'u' is wel weer een onderwerp als er een wederkerend voornaamwoord naast staat: Scheert u zich maar bij het fonteintje! Schaamt u zich maar een beetje! En dan schrijf je natuurlijk weer stam + t. Wederkerende werkwoorden hebben in de infinitief 'zich' bij zich, maar bij persoonsvormen kan dat 'zich' wel eens vervangen worden door het wederkerend voornaamwoord 'je' of u': Wend je maar tot de portier! (zich wenden tot) Schaam u diep! (zich schamen) Hou je maar in! (zich inhouden) Wind u niet zo op! (zich opwinden) Maar nogmaals: die moeilijke dt-kwestie van de beginvraag van punt 3. kun je het best oplossen door een werkwoord te kiezen waarbij je de -t kunt horen, dus door een analoog werkwoord te kiezen. Die -t die je niet kunt horen staat er ook alleen maar doordat de spellingregel van de analogie is toegepast. 13

14 Verleden tijd en voltooid deelwoord 1. Het kofschip Als je je taal een beetje kent, weet je wel hoe de verleden tijd van een werkwoord gemaakt moet worden, maar als je toch twijfelt kun je de regel van 't kofschip toepassen. Als de stam eindigt op een scherpe medeklinker (p, t, k, f, s, ch) dan wordt de verleden tijd met -te gemaakt en anders met -de. Kijk maar: Infinitief stam verleden tijd voltooid deelwoord Schrobben schrob schrobde geschrobd (die klank p van de stam schrob is eigenlijk een b dus, en daarom: -de) finishen finish finishte gefinisht barbecuen barbecue barbecuede gebarbecued juichen juich juichte gejuicht verhuizen verhuis verhuisde verhuisd (we hebben eerder gezien dat die s in verhuis eigenlijk een z is, dus: -de)) hockeyen hockey hockeyde gehockeyd checken check checkte gecheckt 2. Waaide of woei, meette of mat, ervaarde of ervoer, scheerde of schoor. Werkwoorden zijn in de loop der jaren aan verandering onderhevig. Veel sterke werkwoorden (dat zijn werkwoorden met klinkerwisseling) zijn aan het verdwijnen, doordat mensen spontaan de zwakke vervoeging kiezen, omdat ze de sterke vormen niet kennen. De zwakke vervoeging is met -te of -de en de sterke met klinkerwisseling: loop - liep, zing - zong. De sterke werkwoorden zijn zeer in de minderheid. Kleine kinderen beginnen dan ook altijd met de veronderstelling dat de verleden tijd met -te of -de moet: ik zingde de hele dag; ik loopte naar papa en geleidelijk aan verdwijnt daardoor in de loop der eeuwen de klinkerwisseling. Een taalkundige zei ooit: 'elke nieuwe generatie rammelt aan de ketenen van de traditie!!' 14

15 3. Het voltooid deelwoord zonder ge- We hadden al geconstateerd dat het voltooid deelwoord meestal ge- krijgt: infinitief fietsen omvergooien geloven herstructureren voltooid deelwoord gefietst omvergegooid geloofd geherstructureerd Maar in de volgende gevallen is dat niet zo: bedenken bedacht erkennen erkend ontduiken ontdoken onderverdelen onderverdeeld misbruiken misbruikt Let op het verschil tussen: de stam + t en het voltooid deelwoord zonder ge-: hij erkent dat hij fout zit hij gelooft dat het goed is; hij heeft erkend dat hij fout zit hij heeft geloofd dat het goed is 15

16 4. Het voltooid deelwoord bijvoeglijk gebruikt Je kunt een voltooid deelwoord bijvoeglijk gebruiken door het voor een zelfstandig naamwoord te zetten: de gefietste afstand de misbruikte kinderen de gewitte muur de verbrede weg de vergrote foto Als je een voltooid deelwoord bijvoeglijk gebruikt, dan gedraagt het zich als een gewoon bijvoeglijk naamwoord: de muur is verbreed (breed) de verbrede (brede) muur de foto is vergroot (groot) de vergrote (grote) foto Let op het verschil: persoonsvorm (vt) hij vergrootte de foto hij verbreedde de weg voltooid deelw als bijv. nw de vergrote foto de verbrede weg 16