Beleidsevaluatie Utrechtse Energie!

Transcriptie

1 Beleidsevaluatie Utrechtse Energie!

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 1 Utrecht klimaatneutrale stad in De weg naar een klimaatneutrale stad 4 3 Het verloop van een transitie 5 4 De eerste stap: Utrechtse Energie brengt beweging op gang 6 5 De resultaten van de aanpak 5.1 Woningen Sociale woningen Particuliere woningen Bedrijvigheid 5.3 Mobiliteit Duurzame energieopwekking Eigen gebouwen energiezuiniger 16 6 De volgende stappen 17 7 Conclusie 19 8 Bijlagen 20 2/46

3 1 Utrecht klimaatneutrale stad in 2030 Eén van de grote maatschappelijk vraagstukken van deze tijd is de route die we moeten gaan naar een klimaatneutrale stad. Het gebruik van fossiele brandstoffen is zo bepalend voor de huidige maatschappij, dat niets minder dan een transitie van het bestaande (fossiele) regime nodig is. De afgelopen jaren komen steeds meer bewoners en bedrijven in beweging om de energievoorziening in hun omgeving te veranderen. Of het nu gaat om het verlagen van de energielasten, de wens om minder afhankelijk te zijn van fossiele brandstoffen of om een bijdrage te leveren aan het vraagstuk rondom de klimaatverandering: de transitie naar een duurzame energievoorziening is een gedeelde ambitie. Het brede draagvlak voor de energietransitie blijkt ook uit het SER-Energieakkoord, dat begin september 2013 tot stand kwam. Ruim veertig organisaties, zoals werkgevers- en werknemersorganisaties, natuur- en milieuorganisaties, maatschappelijke en financiële instellingen, maakten afspraken om de energievoorziening in Nederland te verduurzamen. Al deze organisaties zijn bereid zich hiervoor in te zetten. Dit geldt ook voor Utrecht. De gemeente heeft de ambitie om in 2030 klimaatneutraal te zijn en voorop te lopen in de energietransitie. Daarom zet Utrecht in op energiebesparing en op de verduurzaming van de energievoorziening. Energierenovatie van woningen, de installatie van duurzame energietechnologie en de economische activiteiten rondom energiebesparing en -opwekking, zorgen voor investeringen in de stad, nieuwe werkgelegenheid, meer wooncomfort en moderne bedrijven. In deze evaluatie gaan we in op de effectiviteit van de instrumenten van het programma Utrechtse Energie! We analyseren of Utrecht met het programma Utrechtse Energie! de stappen zet die noodzakelijk zijn om een transitie naar een duurzame energievoorziening tot stand te brengen. Aan de hand van het zogenoemde transitiemodel wordt bekeken in hoeverre er al een kantelpunt is bereikt en wat er nodig is om dat te realiseren. In de bijlage zijn de evaluaties van de inzet van de afzonderlijke instrumenten opgenomen. 3/46

4 2 De weg naar een klimaatneutrale stad Een klimaatneutrale stad betekent dat de uitstoot van broeikasgassen (lees CO 2 ) in de stad netto nul is. De stedelijke CO 2 uitstoot van Utrecht bedroeg in 2010 ongeveer 1,65 miljoen ton CO 2. Ongeveer 22% van die uitstoot komt van woningen, 58% van bedrijvigheid (inclusief kantoren) en 18% van mobiliteit. In 2012 bedroeg de CO 2 uitstoot in Utrecht ongeveer 1,58 miljoen ton CO 2 per jaar 1 ; een lichte daling ten opzichte van de CO 2 uitstoot in Een klimaatneutraal Utrecht betekent dat er zo veel mogelijk besparingen op energie moeten worden gehaald en dat het resterende energieverbruik volledig duurzaam wordt opgewekt. Het eerste tussendoel van deze transitie is 30% energie besparen en 20% duurzame energie opwekken in de stad in Uit de studie naar het 'Potentieel energiebesparing en duurzame energie Utrecht' blijkt dat de verwachting is dat in 2030 ongeveer 28% van de totale uitstoot wordt gereduceerd door besparingsmaatregelen en 35% met de inzet van duurzame energie. In 2030 is de CO 2 uitstoot in de stad dan gereduceerd tot circa 0,55 miljoen ton in plaats van de huidige 1,65 miljoen ton. Daarmee is een fundamentele ommezwaai tot stand gebracht, maar het uiteindelijke doel van 2030, namelijk klimaatneutraal, nog niet gehaald. In de komende zeven jaar is het realiseren van de beoogde CO 2 uitstootreductie met 30% mogelijk als iedereen aan de slag gaat én 'alles uit de kast' wordt gehaald. Voor het besparen van energie en vergroten van duurzame energieopwekking betekent dat minimaal alle woningen in Utrecht energielabel A niveau moeten halen; in alle Utrechtse bedrijven moeten energiebesparingen van gemiddeld 30% worden gehaald; en voor de mobiliteit betekent het, dat de helft van alle personenauto's in Utrecht wordt vervangen door elektrische auto's én dat er aanzienlijk minder in de auto wordt gereden dan nu. De ambitie van een klimaatneutraal Utrecht is over zeventien jaar alleen te halen als landelijk en Europees beleid én alle partners in de stad voldoende 'rugwind' geven aan de Utrechtse ambitie. 1 Bron: gegevens Energie in Beeld, Eneco en klimaatmonitor, september /46

5 3 Het verloop van een transitie Hoe komen transities tot stand en wat kan Utrecht leren van eerdere transities? Een transitie betekent een verandering van het bestaande regime (zie figuur 1). Bij een succesvolle transitie vindt een omwenteling plaats. De trend wordt ingezet door koplopers en tijdens de transitie overgenomen door volgers, het peloton. In eerste instantie gaat dit langzaam, maar een versnellingsfase volgt hierop. In deze versnellingsfase breken alternatieven van onderop door en kantelt het bestaande regime. Op dat moment verandert wet- en regelgeving, de werkwijze van grote bedrijven en de energiesector, het belastingsysteem, de mogelijkheden voor woningbouwcorporaties et cetera. Een energietransitie krijgt een gemeente nooit in haar eentje voor elkaar. Bewoners, bedrijven, (kennis)instellingen, maatschappelijke organisatie en verschillende overheden moeten samen aan de slag. Figuur 1: De verschillende fases van een transitie. Bron: Drift Essay, Energielente op komst, /46

6 4 De eerste stap: Utrechtse Energie brengt beweging op gang Om in Utrecht de eerstvolgende stap naar het tussendoel van 2020 te zetten is het uitvoeringsprogramma Utrechtse Energie! in 2011 gestart. Het programma heeft als doel 30% CO 2 uitstoot te reduceren en 20% duurzame energie op te wekken in de stad met name door de drempels die de energietransitie hinderen, te slechten. Het bereiken van groepen bewoners en bedrijven en hen ondersteuning bieden zichzelf te organiseren en zelf te investeren geeft de benodigde energietransitie vorm. Hierbij werkt het programma van koplopers naar peloton. Op de gemeentebegroting van totaal 1,3 miljard euro is vier jaar lang 0,5% per jaar begroot om deze transitie op gang te brengen. De beschikbare gemeentelijke middelen worden zo efficiënt mogelijk ingezet waardoor synergie ontstaat. Het programma is gericht op het verleiden, ondersteunen en het in beweging brengen van bewoners, bedrijven en instellingen om te investeren in energie. Daarmee zet de gemeente in op een zo groot mogelijk multiplier effect. Investeringen moeten elkaar versterken. Dat is een voorwaarde voor de gewenste opschaling en versnelling van de energietransitie in de stad. Het programma wordt ingezet over de volle breedte van het speelveld in de stad, zodat iedereen aan de slag kan en kruisbestuivingen ontstaan. Energieverbruik kent nu eenmaal heel veel verschillende actoren. Het programma richt zich op wonen, bedrijven, mobiliteit, energieopwekking, eigen organisatie, duurzame samenleving, duurzame herontwikkeling, monitoren en communiceren. In het programma zijn instrumenten ontwikkeld voor: 1. Bewoners, bedrijven, (kennis) instellingen en maatschappelijke organisaties. Zij investeren in de stad. Als zij aan de slag zijn kunnen ze elkaar helpen en leren. Bovendien werkt het soms beter als mensen elkaar (aan)spreken en stimuleren, dan als de gemeente dit doet. 2. De inzet op reeds georganiseerde verbanden. Indien er groepen zijn die een gedeeld gezamenlijk belang hebben en onderling een vertrouwensband hebben, is het makkelijker om aan de slag te gaan. Dit geldt ook bij het verduurzamen van de energievoorziening. Bovendien is de schaalgrootte van samenwerking per definitie groter dan die van een individu of een afzonderlijk bedrijf. 3. Het organiseren van aanbod en vraag in de stad en de marktpartijen daarop laten inspelen. 4. De combinatie van verleiden, stimuleren, financieel ondersteunen met handhaven als stok achter de deur. 5. De kruisbestuivingen tussen energiebesparing en duurzame energieopwekking aanjagen. 6/46

7 5 De resultaten van de aanpak In deze beleidsevaluatie is per deelthema gekeken welke effecten de instrumenten uit het programma Utrechtse Energie! hebben. Dit is gedaan door de beoogde werking en behaalde resultaten van de ingezette instrumenten met elkaar te vergelijken. Zo kan een analyse van de doeltreffendheid van de instrumenten worden gemaakt. Niet alle ingezette instrumenten zijn op deze wijze geëvalueerd; ze moesten in de tijdspanne dat ze lopen zichtbare resultaten hebben opgeleverd. Zo zijn, bijvoorbeeld, het revolverend fonds voor bedrijven (te kort van start om resultaten mee te nemen) en windenergie (evaluatie volgt na bestuurlijke besluitvorming) buiten beschouwing gelaten. In bijlage I zijn de resultaten van deze analyse opgenomen. In onderstaande paragrafen zijn de resultaten op deelthema niveau beschreven. 5.1 Woningen De aanpak in woningen is in het programma Utrechtse Energie! gericht op twee doelgroepen: - eigenaren en huurders van sociale woningen; - particuliere woningeigenaren en verhuurders. Het programma beoogt het slechten van de drempels, die huurders, coöperaties, particuliere verhuurders en (eigenaar)bewoners ervaren als het gaat om energiebesparing. Die drempels hebben te maken met de financiën, met "het gedoe" en met gebrek aan heldere informatie. Het energieprogramma grijpt op al deze factoren met een scala van maatregelen aan Sociale woningen Woningbouwcorporaties bezitten in Utrecht ruim woningen, ongeveer 39% van de totale woningvoorraad. Hun huurders hebben vaak lagere inkomens, waardoor de energierekening een groot deel uitmaakt van de woonlasten. Mensen met de laagste inkomens zijn ongeveer 7,5% van hun inkomen kwijt aan energiekosten. Mensen met hogere inkomens besteden ongeveer 2,5% 2. Mede daarom willen we juist in de sociale woningbouw grote stappen maken met energiezuinige woningen. Ook bereiken we via de woningbouwcorporaties grotere aantallen woningen en meer huurders. In de prestatieafspraken met de corporaties staat dat zij labelstappen per jaar in de woningen gaan maken. Deze afspraken zijn ruimschoots gehaald: in 2012 zijn meer dan labelstappen gemaakt. Ook zijn meer dan 600 woningen met energielabel F of G aangepakt. Om een energiebesparing van 30% in 2020 te halen is een schaalsprong nodig, in zowel aantallen woningen als in energetische verbeteringen. Om tot een dergelijke schaalsprong te komen is het noodzakelijk om nieuwe, slimme financieringsconstructies te ontwikkelen. Hiervoor praten we met banken, woningbouwcorporaties, installatie-, bouw- en energiebedrijven. In de komende zeven jaar willen we in het project 'Hoogspringers' alle Utrechtse sociale huurwoningen met een D, E, F, of G-energielabel renoveren tot een 'nul-op- 2 Onderzoek AgentschapNL, april /46

8 de-meter-woning' 3. In nul-op-de-meter-woningen krijgen huurders een energierekening van nul euro. In plaats van de energienota betaalt de huurder servicekosten aan de corporatie. Het streven is om de totaalsom van huur en servicekosten lager te laten zijn dan de som van de huur en de oude energielasten. Zo krijgt de huurder meer comfort, lagere kosten en heeft hij geen last van het stijgen van de energieprijs. De corporatie krijgt de investeringen terug via de servicekosten, die zij weer inzetten voor het energetisch verbeteren van Utrechtse sociale huurwoningen. Zo zal de kwaliteit en waarde van de Utrechtse huurvoorraad verbeteren. Met het project 'Hoogspringers' speelt Utrecht in op de landelijke Green Deal die is afgesproken. In de Green Deal wordt op landelijk niveau de regelgeving voor de woningbouwcorporaties en de huurwetgeving onder de loep genomen. De afgelopen twee jaar is de investeringsruimte voor corporaties afgenomen. Dit komt onder andere door de teruglopende verkoop van woningen, de lage mutatiegraad bij huurwoningen en de ingevoerde verhuurderheffing. Door de verhuurderheffing dragen corporaties de komende jaren een groter deel van hun inkomsten af aan het rijk. Zij kunnen daardoor minder investeren in hun bezit en maken keuzes in de woningen die ze aanpakken Particuliere woningen Het grootste deel van de Utrechtse woningvoorraad is particulier bezit (61%), waarvan 13% particuliere verhuur is en 48% in eigendom van de bewoner is. In deze woningen zijn het de bewoners en de particuliere verhuurders zelf die aan de slag moeten voor energiebesparing. Zij hebben kennis nodig van de mogelijkheden en nemen investeringsbeslissingen. Om de bewoners over de drempel te helpen en een sneeuwbaleffect bij woningeigenaren te krijgen, zet de gemeente in op de volgende instrumenten: Het energiepunt wonen als fysiek en digitaal informatiepunt over energierenovatie; Het nieuwsgierig maken van bewoners door het aanbieden van warmtescans en de publiciteit hieromheen; Het organiseren van buurtbijeenkomsten samen met (vrijwillige) energieambassadeurs; Het financieel ondersteunen van uitgebreide energiescans; Het begeleiden van bewoners in een offertetraject; En het financieel aantrekkelijk maken van investeren door het aanbod van de duurzaamheidslening. 3 Definitie volgens Green Deal Stroomversnelling: Een woning (nieuwbouw of gerenoveerd) waarbij de in- en uitgaande energiestromen voor gebouwgebonden energie (ruimteverwarming, -koeling, warm tapwater gebruik) en het gebruik van huishoudelijke apparatuur (incl. verlichting) op jaarbasis per saldo nul is, onder standaard klimaatcondities zoals die gelden in Nederland en bij standaard gebruik van de woning, zoals vastgelegd in de ontwerpuitgangspunten onderbouwd door Nederlands normen. 8/46

9 Figuur 2 : Een schematisch overzicht instrumenten voor het onderdeel wonen. Ongeveer 20% van de bewoners maakte op deze manier kennis met het aanbod in Utrecht. Als mensen een energieadvies laten maken, vraagt daarvan 10% een offerte aan voor het treffen van de energiemaatregelen. Dat is vergelijkbaar met de resultaten van soortgelijke aanpakken in Nederland 4. Uit ervaringen in andere steden blijkt dat een massale (en kostbare) communicatiecampagne kan helpen de bekendheid verder te vergroten. Utrecht koos tot nu toe voor een bescheiden aanpak. Het toesturen van de warmtescans aan alle Utrechtse woningeigenaren, stimuleert naar verwachting de gehele aanpak voor particuliere woningen. Op dit moment ontstaan landelijk en provinciaal diverse instrumenten, die inspelen op het financieringsvraagstuk van energiemaatregelen in woningen. Het energiebesparingsfonds uit het Energieakkoord van de SER voor particuliere woningbouw wordt op een vergelijkbare manier als de Utrechtse duurzaamheidslening uitgewerkt. De geleerde lessen uit het afgelopen jaar zullen wij dan ook graag delen met het rijk Uit gesprekken met betrokkenen en (ervarings)deskundigen blijkt dat onze ondersteuning zich moet richten op: 4 Kansrijke aanpakken in gebouwgebonden energiebesparing. De particuliere eigenaar. Meer met Minder, oktober /46

10 1. De aarzeling van bewoners over de benodigde investeringen. Dit is gedeeltelijk een financieringsprobleem, maar niet alleen. De duurzaamheidslening is op dit moment nog geen populair middel om de benodigde financiering voor elkaar te krijgen. Het financieren zonder lenen, waarbij een derde partij een voorfinanciering betaalt en de woningeigenaar deze direct aflost uit zijn lagere energielasten, kan wellicht meer mensen over de streep trekken om te investeren in energiemaatregelen. 2. Een grootschalige, collectieve aanpak die tegelijkertijd oog heeft voor individuele wensen van bewoners. Niet alle woningen in een straat zijn één op één vergelijkbaar. Bovendien kiezen bewoners individueel energiemaatregelen en is er verschil tussen de wensen bewoners. Een identieke en grootschalige aanpak voor alle eigenaarbewoners moet ruimte bieden aan deze individuele wensen. 3. Marktpartijen zoals bouwbedrijven, aannemers en de installateurs nemen hun verantwoordelijkheid voor het informeren, ontzorgen en verleiden van bewoners. Op dit moment organiseren enkele Utrechtse Installatiebedrijven informatiebijeenkomsten over zonnepanelen. Aan een vergelijkbare aanpak voor andere (energie)verbeteringen werken we via de 'Blok- voor- Blok benadering'. 4. Een consistent op energiebesparing gericht landelijk beleid. Zo ontbreekt het aan een verplicht energielabel voor woningen. Bovendien zijn beslissingen over de investeringen (zowel bij eigenaarbewoners als VvE's) lastig te overzien omdat de regelgeving regelmatig verandert, zoals het (tijdelijke?) lage BTW tarief voor aannemers en installatiebedrijven. Een meer consequent landelijk en Europees beleid kan de gekozen aanpak voor langere tijd ondersteunen. De eerste stappen richting particuliere woningbezitters zijn gezet. In relatief korte tijd is een vijfde van de bewoners van de stad bereikt met kennis van het aanbod. We zitten nu in het stadium dat early adapters tot actie overgaan. Eenvijfde is veel vergeleken met commerciële marketingacties. Om tot het kantelpunt te komen is een volledige inzet nodig op de vier bovengenoemde punten. Op dit moment werkt de gemeente aan het ondersteunen van consortia van bouw- en installatiebedrijven om de activiteiten in de stad op te schalen. Deze aanpak wordt versterkt door het SER-Energieakkoord. Het is de bedoeling dat de consortia sneller werken, meer standaardproducten en diensten aanbieden en daardoor grootschalig en goedkoper kunnen werken. Een dergelijke aanpak vindt al plaats in Tilburg en Amersfoort. De Verenigingen van Eigenaars (VvE's) zijn een bijzondere doelgroep in de particuliere woningaanpak. De eigenaars kunnen niet individueel beslissen over ingrepen in het gebouw, alleen in overleg met elkaar. Dit biedt kansen omdat enthousiaste leden andere VvE- leden op sleeptouw kunnen nemen. Het vraagt meer inzet als het gaat over de besluitvorming van investeringen, daarom organiseert de gemeente specifieke bijeenkomsten voor deze verenigingen en hun leden. Zij krijgen op maat gemaakte energieadviezen voor het complex. Bovendien kunnen zij voor investeringen gebruik maken van een specifieke lening die gebruikt maakt van een garantstelling van de provincie Utrecht. Met particuliere verhuurders wil de gemeente via de belangenvereniging van de verhuurders (Vastgoedbelang) tot een aangepast aanbod voor verhuurders komen. 10/46

11 5.2 Bedrijvigheid Bedrijvigheid is verantwoordelijk voor ongeveer 58% van de CO 2 emissies in de stad. Er is vanaf het begin ingezet op het benaderen van de grootste groepen bedrijven in Utrecht in zowel branches (bijvoorbeeld dienstverlening) als gebieden (zoals Lage Weide). Een flink aantal van de collectieve ondernemersorganisaties in de stad is nu actief bij Utrechtse Energie! betrokken, zowel via bedrijventerreinenorganisaties als via brancheorganisaties. Door de collectieve aanpak is er kennisdeling, spreken ondernemers elkaar makkelijker aan (wat vaak beter werkt dan wanneer de overheid dat doet) en komt opschaling van initiatieven eenvoudiger tot stand. Speciaal voor het onderdeel bedrijvigheid heeft Utrechtse Energie! een instrumentenmix ontwikkeld, die gericht is op het versnellen van bestaande ambities, het ontsluiten van kennis, het verleiden en stimuleren van de werkgevers. De ontwikkeling van een revolverend fonds voor deze doelgroep heeft veel tijd gekost; dit fonds is inmiddels gelanceerd. Handhaving op basis van de Wet Milieubeheer wordt ingezet als stok achter de deur. Deze combinatie van verleiden en handhaving draagt bij aan het bereiken van de gewenste resultaten. Bedrijven die participeren in één van de convenanten worden tijdelijk niet gehandhaafd. Op het moment dat zij niet meer actief participeren vervalt dit. In de afgelopen jaren is extra inzet geweest op het bezoeken van meer Utrechtse ondernemers door de handhavers van de gemeente, waarbij zij wijzen op de mogelijkheden van de stimuleringsprojecten. Dat deze aanpak van verleiden en handhaven werkt, wordt onderstreept in het SER-Energieakkoord. Daarin worden gemeenten opgeroepen om deze werkwijze te gaan hanteren. Bij het aanspreken van bedrijven sluiten we aan bij bestaande netwerken en keurmerken die voor de betreffende branche van toepassing zijn. In figuur 3 is de Utrechtse werkwijze schematisch toegelicht. 11/46

12 Figuur 3: Schematisch overzicht instrumenten onderdeel bedrijvigheid. De percentages verwijzen naar de segmentering van Utrechtse bedrijven in hun innovatieve resultaten (% van het totaal van aantal bedrijven) en inzet van de instrumentenmix van Utrechtse Energie!5. Door zowel de extra inzet op handhaving als de stimuleringstrajecten zijn tot nu toe meer dan Utrechtse bedrijven benaderd. Dit zijn vooral de grootste energieverbruikers geweest. Circa 800 werkgevers hebben geïnvesteerd in een energiescan en circa 200 werkgevers hebben zich gecommitteerd aan de doelstelling van de gemeente via deelname aan een convenant. Zij investeren hierdoor in verduurzaming van hun bedrijfsvoering. Er zijn collectieve afspraken (convenanten) met de evenementensector, de hospitality sector, de zorginstellingen, supermarkten, horeca, kantoren/opleidingsinstituten en met de bedrijventerreinen Lage Weide en Rijnsweerd afgesloten. Met MKB Nederland en de ondernemersverenigingen van Overvecht en Oudenrijn hebben we een aanpak, specifiek gericht op het MKB op die terreinen. Uit de energiescans blijkt dat het besparingspotentieel 10% is voor maatregelen die vallen onder de Wet Milieubeheer en de overige maatregelen uit de projecten. Dit relatief lage besparingspercentage heeft te maken met de relatief lage energieprijs die bedrijven betalen. De aanpak van bedrijvigheid is succesvol als het gaat over het enthousiasmeren van veel bedrijven in korte tijd. Investeringen met een korte terugverdientijd zijn reeds gedaan en onderdeel geworden van een meerjarig traject. Zo hebben bijvoorbeeld 23 instellingen het kantorenconvenant ondertekend, 50% van de evenementenorganisaties verduurzaamt het eigen evenement, 60% van de Utrechtse hotelbedden is Green Key gecertificeerd, 10 zorginstellingen monitoren hun CO 2 uitstoot en stellen een energieplan op, 94 supermarkten nemen maatregelen en 200 detailhandelaren zijn deel geworden van de 'Klimaatroute'. De 5 Innovatiepiramide. Een segmentatie van het MKB. EIM, Oktober 2008; vanwege de mogelijke veroudering van de cijfers louter bedoeld als indicatie. 12/46

13 Koninklijke Horeca Vereniging in Utrecht heeft een leidende rol gespeeld in de ontwikkeling van een horecavignet en voert deze als eerste in Nederland uit. Dit is een proef voor heel Nederland. De opschaling van individuele naar collectieve energiebesparingsmaatregelen en opwekking werkt. De komende tijd versterken we onze aanpak en zetten in op de verduurzaming van de gehele bedrijfsvoering bij de werkgevers: Een grootschalige energierenovatie van panden en investeringen in het primaire productieproces zijn vooral aantrekkelijk bij verhuizing, verbouwing, renovatie of vervangingsinvesteringen (de natuurlijke investeringsmomenten). Energierenovatie moet opgenomen worden in de onderhoud- en beheercycli van gebouweigenaren en bedrijven en die kennen een termijn van decennia. Werkgevers bekijken strategisch en planmatig welke investeringen wanneer worden gedaan over een langere termijn. Aansluiten bij investeringen op de natuurlijke momenten is dan het meest zakelijke en dat spreken we met elkaar af in de convenanten. Het aanpassen van productieprocessen vindt plaats in de economische keten: bij de producenten, klanten en leveranciers. De druk van die leveranciers en klanten is niet te onderschatten. Die vragen vaker om verduurzaming: 60% van ondernemers krijgt periodiek vragen van leveranciers en klanten over duurzaamheid. Als eerste stap maken de producenten dan werk van het verkrijgen van duurzame keurmerken en labels. Het verduurzamen van een hele productieketen is lastig op korte termijn voor elkaar te krijgen. Er zijn vele (internationale) partners bij betrokken en productieprocessen moeten worden gewijzigd. Voorlopers, zoals Desso die tapijten verhuurt in plaats van verkoopt, hebben zo'n transitie gemaakt, maar de grootste 'massa' blijkt in de praktijk niet snel tot dergelijke innovaties te komen. Druk van leveranciers en klanten kan daarbij helpen. Er is vaak sprake van een split incentive; de verbruiker (die de energiekosten betaalt) is vaak niet dezelfde als de eigenaar die de investeringen moet doen. Dat leidt tot tegengestelde belangen, soms binnen dezelfde organisatie. Bedrijven experimenteren nu met slimme financiële constructies en andere oplossingen om dit te doorbreken, zoals een Esco (energy service company). Utrechtse Energie! brengt die constructies onder de aandacht waar ze kan, want er is op dit terrein nog veel te winnen. 13/46

14 5.3 Mobiliteit Het verschonen van de mobiliteit in de stad heeft naast CO 2 reductie ook andere doelen zoals het verbeteren van de luchtkwaliteit. De gemeente werkt via verschillende programma's al aan de beperking van de CO 2 uitstoot door mobiliteit, met name in het programma luchtkwaliteit en de uitwerking van Utrecht Aantrekkelijk en Bereikbaar. Daarom zet het programma Utrechtse Energie relatief weinig in op mobiliteit. De gemeente heeft als doelstelling dat de verwachtte groei van de automobiliteit van 30% in 2030 minimaal wordt gehalveerd. Daarmee groeit het autoverkeer dus nog wel. De inzet is gericht op een omslag in denken over mobiliteit door bijvoorbeeld meer gebruik te maken van het openbaar vervoer en de fiets. Het stimuleren van schoner vervoer, zoals elektrische auto's, maakt hier ook onderdeel van uit. Voordeel is dat de elektrische auto leidt tot minimaal 30% minder CO 2 uitstoot, in vergelijking met een benzine- of dieselauto. In het uitvoeringsprogramma Utrechtse Energie! wordt extra ingezet op het stimuleren van mobiliteitsmanagement bij bedrijven. Recent onderzoek door Utrechtse Energie! bij de U15 (de grootste 15 Utrechtse bedrijven) laat zien dat de CO 2 -footprint van de U15 bedrijven soms voor 50% of meer door hun automobiliteit wordt bepaald. Via mobiliteitsmaatregelen zoals het aanpassen van de leasecontracten, gedragsmaatregelen en mobiliteitsbudgetten verminderen bedrijven hun CO 2 uitstoot. De schatting is dat er anno 2013 ruim 600 elektrische auto's in Utrecht rijden. Ondanks deze hoopvolle ontwikkeling is een maatschappelijk kantelpunt nog niet in zicht. Oorzaken hiervan zijn: Vanuit Europese en landelijke regelgeving wordt een weinig ambitieus bronbeleid gevoerd. Autofabrikanten kunnen auto's maken die veel zuiniger zijn of op alternatieve brandstoffen rijden zodat de transitie een versnelling krijgt. Echter, Duitsland probeert een strenger en effectief bronbeleid voor de auto-industrie juist uit te stellen. De versnelling is niet op korte termijn te verwachten. Er zijn ingrijpende maatschappelijke keuzes nodig om (auto) mobiliteit verder terug te dringen. Hierin spelen veel belanghebbenden een rol. De komende tijd zet Utrecht, naast openbaar vervoer, fiets en elektrisch vervoer, in op mobiliteitsmanagement bij grote bedrijven. We sluiten hierbij aan bij de projecten vanuit het onderdeel bedrijvigheid, bij de maatregelen en netwerken vanuit de U15 en richten ons op bedrijven die een groot wagenpark hebben. We verwachten hiermee de synergie in het onderdeel bedrijven te versterken, omdat de meeste bedrijven knelpunten ervaren in de (auto)mobiliteit. Het programma Goederenvervoer zet in op uitbreiding van succesvolle stadsdistributie concepten als de cargohopper en de bierboot. Met verladers en transporteurs werken we aan efficiëntere en schonere bevoorrading vanuit een gezamenlijke hub naar het winkelgebied in de binnenstad. In een Green Deal met andere grote steden maken we afspraken om massa te maken en voorbij het kantelpunt te komen zodat de stedelijke logistiek in stappen zeroemissie wordt. 14/46

15 5.4 Duurzame energieopwekking In 2020 willen we 20% duurzame energie opwekken in de stad. Om deze doelstelling te bereiken, zetten we, naast energieopwekking 'aan huis' in op grootschalige projecten. Onder meer het verduurzamen van de warmte via een biomassacentrale, het opschalen van de warmte- koudeopslag in Utrecht en, als de gemeenteraad ermee instemt, een windpark op Lage Weide, leveren aan deze doelstelling hun bijdrage. Ook stimuleert de gemeente de plaatselijke opwekking van elektriciteit en warmte door zonne-energie direct bij woningen, scholen en bedrijven. Voor zowel een biomassacentrale als het windpark op Lage Weide lopen op dit moment ruimtelijke plantrajecten. De biomassacentrale kan de jaarlijkse warmtevraag voor de stadsverwarming in Utrecht vergroenen. De lokale energiecoöperatie Energie-U heeft het initiatief genomen tot het ontwikkelen van een windmolenpark (15 MW). Bij uitvoering van deze initiatieven wordt het aandeel duurzame warmte en elektriciteit in de stad flink vergroot. De aanschaf van zonnepanelen door bewoners stimuleren we via een collectieve regeling. We zien dat deze aanpak werkt. Huiseigenaren die zelf al de beslissing hebben genomen om zonnepanelen aan te schaffen, overtuigen vaak hun buren om hetzelfde te doen. In sommige buurten leidde dit tot een gemeenschappelijke en lagere inkoopprijs van de panelen. Landelijk staat Utrecht nu op de vijfde plek als het gaat om totaal geïnstalleerd zonvermogen. Het afgelopen jaar is in totaal 1,6 MW aan zonvermogen in Utrecht geplaatst (in 2010 bedroeg het geïnstalleerd zonvermogen in Utrecht minder dan 0,6 MW 6 ). Verschillende wijkinitiatieven geven aan dat zij nu verder gaan met energiebesparing in hun wijk, zoals woningisolatie, zonneboilers et cetera. Daarnaast zijn ongeveer Utrechtse bedrijven via accountants geïnformeerd over de mogelijkheden om investeringen in zonneenergie via de belasting gedeeltelijk terug te krijgen. Instrumenten als de Zonatlas en de Zonnepanelencalculator zijn beschikbaar gesteld om bewoners en bedrijven te ondersteunen bij hun keuzes als het gaat om zonne-energie. Naast zonne-energie stimuleert de gemeente duurzame warmte (warmte- koudeopslag) via het Energiepunt Bodem. Het doel daarvan is initiatiefnemers zoveel mogelijk te ondersteunen in kennis over onder andere warmte- koudeopslag, het versnellen van het vergunningstraject en het verbeteren van de bestaande systemen in Utrecht. Het loket helpt initiatiefnemers om de potentiële CO 2 -reductie van warmte koudeopslag in Utrecht zo optimaal mogelijk te benutten. Met dit alles zetten we de eerste stappen op weg naar 20% duurzame energieopwekking. Als ongeveer de helft van alle huishoudens zonnepanelen op de daken heeft, wordt er 140 MW aan zonne-energie omgezet in elektriciteit. Dit levert een bijdrage van ongeveer 3% aan de doelstelling voor duurzame energieopwekking. Daarnaast zijn grootschalige duurzame energieprojecten dus zijn broodnodig om de doelstelling van 2020 binnen bereik te houden. 6 Bron: gegevens Stedin, /46

16 5.5 Eigen gebouwen energiezuiniger Het energiezuiniger maken van de eigen gebouwen levert een bijdrage aan het verminderen van de CO 2 uitstoot in de stad van minder dan 1%. Toch vinden wij deze aanpak van belang, omdat de gemeente hiermee laat zien aan andere vastgoedeigenaren, huurders en bewoners in de stad dat het mogelijk is om bestaande gebouwen te verduurzamen. De gemeente gaat de komende jaren alle energiemaatregelen aan bestaande gemeentelijke gebouwen doorvoeren die binnen vijftien jaar worden 'terugverdiend'. Tot voor kort namen we alleen de maatregelen die zich binnen tien jaar terugverdienden. Ingrepen aan het casco van het gebouw zelf (ramen- en gevelisolatie) zijn dan soms toch nog niet rendabel. Door deze maatregelen op een natuurlijk onderhoudsmoment te treffen, is de rentabiliteit van de maatregel hoger. Om vaart te maken en de 30% energiebesparing in de eigen gebouwen te realiseren, investeren we via het programma Utrechtse Energie! extra geld in het maatschappelijk vastgoed. Met dit extra geld kunnen de investeringen in het maatschappelijk vastgoed zonder financiële risico's worden doorgevoerd. Bij de aanpak van bestaande schoolgebouwen is het gelukt om mee te liften met de zogenoemde 'binnenmilieumaatregelen', waardoor meer energiemaatregelen mogelijk waren. Door het risico voor schoolbesturen te minimaliseren door als gemeente garant te staan, zijn de schoolbesturen in staat om de energiemaatregelen te treffen in hun schoolgebouwen. 16/46

17 6 De volgende stappen Het uitvoeringsprogramma Utrechtse Energie! zet bewoners en bedrijven in beweging en geeft een opmaat naar versnelling van de beoogde energietransitie. Van iedere geïnvesteerde euro door de gemeente is het multiplier effect op dit moment een factor drie als we kijken naar de aanpak bij de particuliere woningeigenaren en een factor vijf bij de investeringen in zonne-energie. De investeringen leiden ook tot positieve effecten op de werkgelegenheid. Recent onderzoek 7 toont aan dat energiebesparing in de bestaande woning- en utiliteitsbouw positieve effecten heeft op de werkgelegenheid. Bovendien zorgen de investeringen ervoor dat de waarde van het vastgoed behouden blijft. Uit onderzoek 8 blijkt dat kantoren met 'niet-groene' energielabels (labelklasse D of lager) een huurprijs realiseren die ruim 6% lager ligt dan vergelijkbare gebouwen met een beter energielabel (label C of hoger). Woningen voorzien van een energielabel worden sneller verkocht en kopers betalen gemiddeld euro 9 meer voor een beter energielabel. Wat kan de gemeente de komende jaren toevoegen aan de energietransitie van de stad? 1. De energietransitie van Utrecht (en Nederland) is pas net begonnen. De diverse subsidieregelingen, revolverende fondsen (duurzaamheidsleningen voor huurders, woningeigenaren en het energiefonds voor bedrijven) vervullen een aanjaagfunctie voor de opschaling van de huidige projecten. In de komende jaren ligt de nadruk op het doorzetten en opschalen van de bestaande en in collectief verband gerichte projecten. Koplopers in de transitie verdienen ondersteuning van de gemeente. Uiteindelijk vormen zij de kritische massa die de energietransitie in Utrecht de versnelling kan geven die nodig is. 2. We gaan door met de mix van stimuleren én handhaven. Juist de koplopers vragen ons dit te blijven doen, zodat 'free riders' (bedrijven die zich ontrekken aan hun verantwoordelijkheid) geen kans krijgen. De handhaving in de Wet Milieubeheer is daarbij een belangrijk onderdeel. 3. We stimuleren marktpartijen om onze huidige rol over te nemen, bijvoorbeeld als het gaat om het organiseren van bewonersavonden en het opschalen van de verduurzaming van de woningvoorraad. Als de markt er brood in ziet, dan wordt de aanpak nog efficiënter. Data over energieverbruik, kwaliteit van de woningen, opwekcapaciteiten en de benutting van de ondergrond als het gaat om warmtekoude-opslag, kunnen bedrijven helpen om projecten te initiëren en samenwerkingspartners samen te brengen. Het ontsluiten van deze data voor die doelgroepen pakken we de komende tijd op. 7 ECN, PBL (2013) Verkenning mogelijke klimaatmaatregelen. Lokale Klimaatagenda: CO2-reductie, werkgelegenheid, kosten voor de overheid en woonlasten. PBL-publicatienummer: ECNpublicatienummer: ECN-O Kok en Jennen (2011). De waarde van energiezuinigheid en bereikbaarheid: een analyse van de Nederlandse kantorenmarkt. Universiteit van Maastricht. 9 Brounen en Kok (2011) Het energielabel op de koopwoningmarkt. De laatste stand van zaken. Universiteit van Tilburg en Maastricht 17/46

18 4. Communicatief is de inzet gericht op netwerkcommunicatie, waarbij we ook gebruiken maken van de gemeentelijke communicatiemiddelen, zoals de website, digitale nieuwsbrief, Facebook, Twitter et cetera. Energieambassadeurs en voorlopende ondernemers vertellen het 'energie' - verhaal zelf het beste door aan anderen. Zij laten anderen zien dat het mogelijk is om daadwerkelijk aan de slag te gaan en stappen te maken. 5. Een consequent doorgevoerd gemeentelijk beleid versterkt de verduurzaming van de stad. Als gemeente ben je alleen een geloofwaardig gesprekspartner als de eigen gebouwen en wagenpark op orde zijn. Het gemeentelijke inkoopbeleid stimuleert de (lokale) groene economie. Het is vanzelfsprekend van belang, dat duurzaam energiegebruik een richtinggevende rol speelt in alle beleidsbeslissingen van de gemeente, bijvoorbeeld op het gebied van ruimtelijke ordening, mobiliteit en economische ontwikkeling. 18/46

19 7 Conclusie De doelstelling van een klimaatneutrale stad waarvoor de gemeenteraad in 2008 koos, is zeer ambitieus. Met het programma Utrechtse Energie zijn belangrijke stappen gezet om energie in de stad los te maken voor deze ambitie. Corporaties hebben de eerste stappen gezet en de doelen op het gebied van energielabelstappen behaald. Eenvijfde van de bewoners is bereikt met een aanbod. De eerste groepen bewoners isoleren en plaatsen zonnepanelen; een duidelijk herkenbare beweging is in gang gezet. Grote groepen bedrijven zijn bewust van hun energiegebruik en besparingsmogelijkheden en werken constructief mee. Op het gebied van mobiliteit neemt de groei van het autogebruik af en investeert Utrecht in schone auto s. Met verladers en transporteurs wordt in samenwerking met andere grote steden concreet gewerkt aan zero emissie voor stadsdistributie. De fase die voor Utrecht nu aanbreekt is om de stap van voorontwikkeling naar kantelpunt in de transitie te zetten. In elk van de genoemde thema's vergt dat een blijvende inzet en scala aan instrumenten. Nieuwe financieringsconstructies met corporaties, versterken van de laagdrempeligheid en vergroten van het gemak voor particuliere woning eigenaren, het vertalen van inzicht in energieverbruik bij bedrijven naar stimuleringsmaatregelen in de bedrijfsvoering, uitrollen van op gebruikers gerichte mobiliteitsmaatregelen en meer samenwerking in de stedelijke distributie. De inzet en investeringen die nodig zijn om te versnellen en verder op te schalen en zo voorbij het kantelpunt te komen, kunnen een enorme stimulans zijn voor de Utrechtse economie. Door te investeren in grootschalige energierenovatie van woningen en duurzame energietechnologie in de stad blijven de investeringen in de stad en kan Utrecht andere investeringen blijven aantrekken. De weg naar een klimaatneutraal Utrecht biedt kansen voor de werkgelegenheid. Een consequent beleid van de stad zelf en een even consequent ondersteunend beleid vanuit Europa en de rijksoverheid is daarvoor onontbeerlijk. 19/46

20 8 Bijlagen Inhoudsopgave fact sheets Utrechtse Energie! Onderzoeksaanpak 21 Inleiding 21 Afbakening van deze evaluatie: geselecteerde instrumenten/activiteiten Visie en aanpak voor thema Wonen Energieloket (Energiepunt Wonen) 24 Informeren van bewoners via direct contact 26 Duurzaamheidslening Prestatieafspraken met woningbouwcorporatie Visie en aanpak voor thema bedrijvigheid 32 Gebiedsgerichte aanpak: duurzame bedrijventerreinen 33 Branche aanpak: Energieconvenanten Utrecht (ECU) Uitbreiding capaciteit handhaving Zonne-energie bij bedrijven 38 Visie en aanpak thema "duurzame samenleving" 40 Duurzame samenleving: Initiatievenfonds "Utrechtse Energie" 40 Visie en aanpak thema Eigen Organisatie 42 Uitvoering energiebesparende maatregelen gemeentelijke gebouwen >1000 m 2 en vervolgonderzoek naar gemeentelijke gebouwen <1000 m 2 43 Energie-initiatief basisscholen en voortgezet onderwijs: nieuwbouw, bestaande bouw, duurzame energie en energiegebruik en gedrag 44 Revolverend fonds voor scholen en maatschappelijk vastgoed 45 20/46