Blauwgrasland in Overijssel. Notitie milieu-inventarisatie samenstelling: P.Bremer. 1. Inleiding

Transcriptie

1 Blauwgrasland in Overijssel Notitie milieu-inventarisatie samenstelling: P.Bremer 1. Inleiding Deze notitie geeft een overzicht van de natte schraallanden (Junco-Molinion) in Overijssel. Uitgangspunt was een notitie van Stumpel-Rienks (1974). De vraag was in hoeverre de toen vermeldde schraallanden nog in Overijssel aanwezig zijn en welke schraallanden op de lijst ontbreken. Het blauwgrasland is een hooilandgemeenschap van onbemeste gronden met in de winter een waterstand vlak onder het maaiveld (of zelfs boven het maaiveld) die in de zomers tot enkele decimeter onder het maaiveld uitzakt. Blauwgraslanden hebben een lage vegetatie die wordt gekenmerkt door een grijsblauwe tint van Blauwe zegge (Carex panicea) en Pijpestrootje (Molinia caerulea). Kenmerkend zijn o.a Spaanse ruiter (Cirsium dissectum), Vlozegge (Carex pulicaris) en Blonde zegge (Carex hostiana). Waar kalkrijke kwel optreedt komen in het blauwgrasland orchideeën voor. Dit orchideeënrijke type is in Overijssel nog bekend van twee locaties. In veel blauwgraslanden of natte schraallanden ontbreken één of meer van de kenmerkende soorten. In het overzicht van Stumpel-Rienks (1974) zijn terreinen vermeld, waarvan het de vraag is of zij tot het Cirsio-Molinietum behoren. Ook in de aanvulling is deze gemeenschap ruim opgevat. Slootkanten met bv. een vegetatie van Pijpestrootje, Blauwe zegge, Tormentil (Potentilla erecta) en Blauwe knoop (Succisa pratensis) worden als verarmde vormen van deze hooilandgemeenschap beschouwd. Een uitgebreide documentatie over blauwgraslanden in het algemeen, en Twente in het bijzonder, is te vinden in Weeda (1993). Hieronder is de lijst van Stumpel-Rienks (1974) weergegeven en waar mogelijk aangevuld. 2. Het overzicht van De Wieden (Natuurmonumenten), 5 ha Cirsio-Molinietum, verspreid liggend, vooral in de vorm van zgn. blauwkoppen (21.12/21). Twee belangrijke percelen liggen bij de Klosse (16.32) ter weerszijden van de weg Giethoorn -Klosse. Het is een gebied met o.a. Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia), Rondbladige zonnedauw (Drosera rotundifolia) en Geelgroene zegge (Carex oederi ssp. oedocarpa). Het is ook van betekenis als broedgebied van weidevogels o.a. van de Watersnip (Brandsma 1990). Het gebied is de afgelopen jaren in kwaliteit achteruitgegaan, waarschijnlijk als gevolg van verdroging. Op de legakkers komt hier en daar onbemest schraalland voor. In de grazige vegetatie van voornamelijk schrale grassen als Pijpestrootje, Borstelgras (Nardus stricta), Tandjesgras (Danthonia decumbens) en Schapegras (Festuca ovina) komen zeldzame soorten voor als Spaanse ruiter, Klokjesgentiaan (Gentiane pneumonanthe), Stijve ogentroost (Euphrasia stricta, op slechts één plek) en Vlozegge en soorten die in de Wieden algemener zijn: Blauwe knoop, Tormentil, Kruipganzerik (Potentilla anglica), Blauwe zegge, Ruw walstro (Galium uliginosum), Gewone veldbies (Luzula campestris), Gewoon biggekruid (Hypochaeris radicata) en Hondsviooltje (Viola canina). Onder zeer bijzondere hydrologische omstandigheden kan een trilveen zich in een andere richting dan veenheide ontwikkelen. Een dergelijke situatie kan optreden waar een trilveen vastgroeit aan de bodem (dus alleen bij zeer geringe zanddiepte) of waar een al wat ouder trilveen aan een blauwkop grenst. In het eerste geval is er voor het gehele oppervlak sprake van een wisselend waterpeil, in het tweede geval van een gradiëntsituatie waarbinnen de kragge geleidelijk meer gefixeerd is, wat gepaard gaat met een wisselend waterpeil. Dit heeft tot gevolg dat de kragge periodiek onder water staat en periodiek licht verdroogt. Als er bovendien goed contact is met het oppervlakte water dan ontstaat er een milieu dat behalve soorten als Blonde zegge, Knotszegge (C. buxbaumii), Stijf struisriet (Calamagrostis neglecta) en Malaxis (Hammarbya paludosa) ook soorten bevat die tevens in natte duinvalleien voorkomen, als Sierlijke vetmuur (Sagina nodosa), Geelhartje (Linum catharticum) en de in het binnenland zeldzame Armbloemige waterbies (Eleocharis quinqueflora). Natte duinvalleien hebben met het vochtige blauwgrasland gemeen dat de grondwaterstand wisselt (i.t.t. trilveen, waar deze constant is) en dat er een relatieve basenrijkdom (calcium) is. Dit type vegetatie moet worden beschouwd als een zeer soortenrijke variant van het blauwgrasland (Cirsio-Molinietum subass. caricetosum buxbaumii). Het komt in De Wieden maar op één perceel voor en is ook landelijk gezien uiterst zeldzaam! Voorts komt op licht beweide, onbemeste plekken in enkele gevallen een blauwgrasland-achtige

2 vegetatie voor met weinig veenmos, Blauwe zegge en Gewone zegge. Bij verdroging gaat Pijpestrootje overheersen, als het milieu iets minder zuur dan wel iets voedselrijker wordt kunnen Biezeknoppen, resp. Moperasstruisgras de dominante soorten worden, soms ook Pitrus. (Van Slogteren et al. 1984). -Veerslootslanden (SBB), 15 ha, ca. 14 ha schraalland, met goed ontwikkeld C-M, ten dele ook `Masteluinland`. Met overgangen naar heischraal grasland. Van grote betekenis voor hogere planten, mossen en paddestoelen. Bijzondere hogere planten zijn o.a. Vlozegge, Knotszegge en Vleeskleurige orchis (Dactylorhiza incarnata). Bijzondere mossen zijn o.a. Scorpioenmos (Scorpidium scorpioides) en Goudmos (Campylium stellatum). Deze zijn echter gebonden aan een trilveenvegetatie. Er komen verschillende bijzondere paddestoelen voor waaronder Hygrocybe glutinipes (Wasplaat), die maar op enkele plaatsen in ons land is gevonden. Van het gebied bestaat uit een uitgebreide vegetatiekartering (A.Corporaal). Het is ongetwijfeld één van belangrijkste schraallanden van Nederland (zie ook bijlage 1). -Zwarte waterklooster Schraalland in petgatencomplex, zuidelijk van Olde Maten; het is onduidelijk of dit om blauwgrasland gaat (21.34). -De Vetkampen (SBB, ). ca. 0,5 ha C.-M. Schraalland met o.a. Spaanse ruiter. Vroeger ook Slank wollegras (Eriphorum latifolium) en Brede orchis (Dactylorhiza majalis). In het gebied komt veel Sterzegge (Carex echinata) voor; Spaanse ruiter is nog steeds aanwezig. Het gebied is echter verzuurd, wat o.a. duidelijk blijkt uit de verandering van de moslaag en het optreden van Veenpluis (Eriophorum angustifolium). In 1991 is een oppervlakkige begreppeling aangebracht met het doel het zure regenwater versneld af te voeren (zie ook bijlage 1). -De Weerribben (SBB,16.42,43). Stumpel-Rienks (1974) vermeldt vier percelen in petgat-complex en verder verspreid z.g. blauwkoppen; stroken schraalland op de voormalige legakkers tussen de petgaten. Ze worden gevonden op plaatsen waar de legakkers die grenzen aan trilveenvegetaties, veenmoshooilanden en veenheiden met deze worden meegemaaid. Het gaat in totaal om 18 ha. Voorts is er 8 ha heischraal grasland (Stumpel-Rienks 1974). Voorheen kwam in het gebied het C-M subass.caricetosum buxbaumii voor, dat nu verdwenen lijkt. Het blauwgrasland bestaat in de Weerribben uit Pijpestrootje, Borstelgras, Moerasstruisgras, Tandjesgras, Schapegras, Blauwe zegge, Zwarte zegge, Spaanse ruiter, Stijve ogentroost, soms Geelgroene zegge, Blauwe knoop, Tormentil, Kruipganzerik (Potentilla anglica), Ruw walstro (Galium uliginosum), Gewone veldbies (Luzula campestris), Gewoon biggekruid (Hypochaeris radicata), Hondsviooltje en Liggend walstro (Galium hercynium). Veel van deze soorten hebben trouwens hun optimum in het Borstelgrasverbond (Heischrale graslanden). In de Weerribben zijn schraallandsoorten als Vlozegge en Blonde zegge zeer zeldzaam, terwijl Sierlijke vetmuur en Geelhartje verdwenen zijn. -Hakenberg (29.13), een schraallandje van 2 are; tijdens de milieu-inventarisatie van de Oldenzaalse stuwwal (1988) is hiervan niets teruggevonden. -Stadsgaten, oostelijk van Hasselt (SBB). Gebied van 38 ha met o.a trilveen en blauwgrasland. Het Blauwgrasland omvat 3 ha verspreid over 6 perceeltjes. Het bevat o.a. Parnassia (Parnassia palustris) en Blauwe knoop. Voor een groot deel zijn deze perceeltjes vermost. Sommige percelen worden bijv. zo sterk door Gewoon haarmos (Polytrichum commune) overheersd dat van een blauwgrasland geen sprake meer is. Deze zijn niet tot het blauwgrasland gerekend (zie ook bijlage 1). -Leusener Maan, oostelijk van Dalfsen op de flank van het Vechtdal (SBB). Een terrein van 4 ha met vooral trilveen-achtige vegetaties. Ook met ca 0.5 ha soortenarm blauwgrasland met o.a. Grote pimpernel (Sanguisorba officinalis) en Tormentil (Potentilla erecta). -Luttenbergerven (28.13), zuidelijk van Lemelerberg (SBB). Gebied met o.a. mesotrofe vegetaties, venvegetaties, dotterbloem-grasland en blauwgrasland. Het gebied heeft ca. 2,7 ha blauwgrasland. Met o.a. Spaanse ruiter, Cirsium x spurium, Parnassia, Klokjesgentiaan en Welriekende nachtorchis (SBB 1986). Het gebied is het enige voorbeeld van een (goed ontwikkeld) blauwgrasland in Salland. Als restant (bijv. langs slootkanten) komt het type niet voor (provinciale milieu-inventarisatie in 1994).

3 -Hagebelt (28.33). O,5 ha groot gebied, waarvoor in 1974 al werd vermeld dat het achteruitging was door ontwatering en bemesting. Huidige status onbekend. -Boetelerveld (Overijssels landschap, 27.22). Vochtige Dopheidegemeenschap, grotendeels met Pijpestrootje vergrast. In 1974 met fragmentarische C-M. Groeiplaats van Melkviooltje (Viola stagnina, nog steeds). Van blauwgrasland is echter geen sprake meer. -Elsenerbroek. In 1974 was reeds sprake sterk gedegenereerde restanten C-M. Vroeger met o.a. Spaanse ruiter, Vetblad, Welriekende nachtorchis. Thans verdwenen. -Fayersheide, zuidoostelijk van Vriezenveen. (28.31). Heidegebied met enkele ares C-M. -Brongebied van de Mosbeek (28.23)(OL). Brongebied met unieke vegetatie die verwantschap vertoont met vochtige heide en blauwgrasland, maar te rekenen valt tot het Parnassio-Caricetum, (ca 0.25 ha) met o.a. Gevlekte orchis (Orchis maculata), Welriekende nachtorchis, Vetblad en Parnassia. Rijke groeiplaats van Beenbreek (Narthecium ossifragum). Hier is recent ook Canadees hertshooi (Hypericum canadense) gevonden (later weer verdwenen) en de Veenmosorchis komt met een grote populatie voor. Vetblad (Pinguicula vulgaris) heeft hier haar grootste populatie in Overijssel, wellicht in Nederland. Ook met bijzondere mosvegetaties en algenvegetatie in bronnen. Voor uitgebreide beschrijving van dit gebied, zie Van der Linden (1988). - Agelerbroek (Gem.Denekamp, 28.44). Moeras- en broekengebied met schraalland aan west- en oostzijde. Aan de westzijde betreft het meer dan een ha schraalland met overgangen van natte heide naar kleine zeggengemeenschap. Hier groeien soorten die bij natte heide thuishoren als Beenbreek (Narthecium ossifragum), Kleine zonnedauw (Drosera intermedia) en Veenbies (Scirpus caespitosus), soorten van kleine zeggenvegetaties als Waterdrieblad (Menyanthes trifoliata), Wateraardbei (Potentilla palustris), Zwarte zegge en van nat schraalland zoals Moerasstruisgras, Sterzegge, Blauwe knoop (Succisa pratensis) en Blauwe zegge. Aan de oostzijde betreft het een perceel van minder dan 1 ha. Hier kwam vroeger o.a Spits havikskruid (Hieracium auricula) voor. De vegetatie heeft nog steeds een blauwgraslandachtige inslag door het voorkomen van Blauwe zegge, Moerasstruisgras en Tormentil, maar bestaat ook uit soorten van voedselrijkere omstandigheden als Veldrus, Moerasrolklaver en Wilde bertram (Achillea ptarmica). Verdroging heeft hier geleid tot aftakeling van het schraalland. - Steenhaar (28.14). Fragment C-M zuidwestelijk van weg. Nog steeds? - Hazelbekke. Gebied met schrale hooilanden, waarvan gedeelte vewant is met het Junco-Molinion (Veldrushooilanden). In gebied komt geen blauwgrasland voor. - Springendalse beek. In de vallei is een Veldrus-hooiland aanwezig. Stumpel-Rienks (1974) en Jongman et al.(1974) vermelden voorts een zwak ontwikkeld C-M orchietosum. Dit in 1992 niet is aangetroffen (Beringen et al. 1994). -Oude Broek en Wiekermeden (Gem.Weerselo, 28.44/29.33). In totaal 22 ha, 5 km westelijk van Denekamp bij Volthe. Vochtige heide, zeggenmoeras, fragm. C-M (o.a. Parnassia, Blauwe zegge). -Lemselermaten, ZO van Weerselo (28.21). 5 ha, gedeeltelijk dichtgegroeid blauwgrasland, slechts 0.5 ha fraai schraalland behorend tot orchideerijke vorm van het blauwgrasland (C-M orchietosum) met sterke tendens naar Parnassio-Caricetum pulicaris. In dit perceel komen veel Rode Lijst soorten voor: Trilgras (Briza media), Breed wollegras (Eriophorum latifolium), Brede orchis (Dactylorhiza majalis), Vetblad, Armbloemige waterbies, Blonde zegge en Zeegroene zegge (Carex flacca). -Kloppersblok (Gem.Weerselo, 28.14). 4 ha moerasbos, riet- en zeggenmoeras. Blauwgrasland vrijwel verdwenen. -Brecklenkampse veld, NO. van Lattrop (29.14,23). Heide met vochtige laagten met daarin blauwgrasland. Voor beschrijving zie Ten Hoopen & Weeda (1993). Zij vermelden 6.5 ha schraalland, waarvan een klein gedeelte blauwgrasland betreft. Een deel is te rekenen tot de orchideeënrijke

4 vorm. -Punthuizen, Beuninger Achterveld (29.22) (SBB) Gebied met heistraal grasland, droge heide, wilgestruwelen en blauwgrasland. In het blauwgrasland o.a. Heidekartelblad (Pedicularis sylvatica). Als gevolg van plagexperimenten zijn soorten van het Oeverkruidverbond teruggekomen zoals Draadgentiaan (Cicendia filiformis), IJle rus (Juncus tenageia) en Dwergvlas (Radiola linoides). Ook hier behoort het schraalland tot de orchideerijke vorm. Een vegetatiekaart van het gebied is te vinden bij de Bruijn (1993). -Het Boddenbroek, Z.van Bentelo (Gem.Delden) (34.14). Fragmenten Blauwgrasland in natte heide (met o.a. Waterpunge Samolus valerandi, Alpenrus Juncus alpino-articulatus). Bezit van Twickel. Met herstelbeheer wordt geprobeerd de oorspronkelijke situatie te herstellen (< 1 ha). -Aamsveen, ZO van Enschede (35.31). Restant hoogveen met 0.2 ha C-M met o.a. Spaanse ruiter en Parnassia. -Kanaal Almelo-Nordhorn, op het gedeelte bij Achter de Voort- Loumanskamp (28.43)., komt locaal Junco-Molinion voor met o.a. Gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata), Blauwe knoop, Biezeknoppen, Tandjesgras en Tormentil. (< 0.1 ha). Ontbrekend in de lijst van Stumpel-Rienks (1974): -W.van Hasselt ( /33). SBB. Enkele aren blauwgrasland naast Zwarte waterdijk. -Polder Mastenbroek ( ). Oude verlande veenstroom (SBB). 0.8 ha groot. Droog blauwgrasland met Tandjesgras, Blauwe zegge, Wateraardbei (Potentilla palustris), Kruipganzerik en Waternavel. -Olde Maten (21.25, 21.35). Enkele verschraalde perceelsgedeelten. Vooral C-M langs slootkanten. Bremer et al. (1985) hebben hiervoor een oppervlak berekend (zie bijlage 1). -Grafhorst ( ). Perceel met Dotterbloem-grasland met o.a. Moeraszoutgras (Triglochin palustris) en Blauwe zegge. Enige perceel in IJsseldelta met enige affiniteit met blauwgrasland. Het gebied is in het kader van de relatienota begrensd. -Kolkje in polder Kamperveen ( ), met >1 are schraalland met o.a. Tandjesgras en Blauwe zegge. -Arriër Koeland ( ). Perceel C-M (Caricion curto-nigrae) aan zuidoostkant van het gebied. Met aangrenzend Dotterbloem-grasland. Groeiplaats van o.a. Sterzegge (< 0.5 ha). -Junner Koeland ( ). Aan C-M verwante vegetaties in uitgestrekte laagte in de zuidzijde van het gebied (< 0.5 ha). -Zwartsluis, N. van Veldiger binnenland ( ), binnen graslandperceel enkele aren blauwgrasland met o.a Moerasstruisgras, Grote pimpernel, Zwarte zegge, Sterzegge, Wateraardbei en Waterdrieblad (Menyanthes trifoliata) (in 1984 vastgesteld, nog aanwezig?) -Zwartsluis ( ), bij onderverdeelstation. Slootkant met ca 1 are blauwgrasland. Met o.a Grote pimpernel, Blauwe zegge, Geelgroene zegge en Sterzegge. Zich ontwikkelend in richting van Dotterbloem-hooiland. -Staphorsterveld, Veenekampen en Tolhuislanden. Verspreid langs slootkanten natte schrale vegetaties met vooral Pijpestrootje, Tormentil en Blauwe knoop. In Veenekampen en Tolhuislanden met op enkele plaatsen nog zeer kleine populaties van de Spaanse ruiter. In totaal gaat het om minder dan 0.1 ha.

5 4. Slotopmerkingen Samengevat kan gesteld worden dat het in totaal gaat het om ca 50 ha blauwgrasland of verarmde vormen van dit natte schraalland in Overijssel verspreid over 41 gebieden, betreffende meer dan 50 locaties. De mooiste voorbeelden nemen helaas maar kleine oppervlakten in zoals in de Lemselermaten en Punthuizen. Het enige goed ontwikkelde blauwgrasland met redelijk oppervlak betreft de Veerslootslanden. Het enige gebied waar restanten van het blauwgrasland voorkomen langs perceelsranden (met zelden nog Spaanse ruiter) zijn Olde Maten, Staphorsterveld, Veenekampen en Tolhuislanden. In deze gebieden is herstel van dit zeldzame graslandtype via natuurbouw het meest zinvol. Tabel 1. Overzicht blauwgraslanden in Overijssel; actualisatie OV = blauwgrasland in optimale vorm, AV = blauwgrasland in arme vorm, fragmentarisch of rompgemeenschap. Gebieden Opp. org. OV AV opmerkingen literatuur Wieden 5,8 NM 0,2 5,6 blauwkoppen; Blone zegge komt niet voor, wel Spaanse ruiter Meyer-Janse et al Veerslootslanden 8,06 SBB 5,13 2,93 Tolman & Pranger 2001 Vetkampen 0,5 SBB 0,20 0,3 deels verzuurd Weerribben 8,75 SBB 0,11 7,74 blauwkoppen; ook 47 ha Pijpestro/Biezeknoppen grasland/ruigte Tolman & Jongman 1999 Weerribben; Woldlakebos 0,1 SBB 0,1 in bermen op zand op veen provinciale kartering 2001 Stadsgaten 6 SBB 0,5 5,5 Leusener Maan 0,5 SBB 0 0,5 op zandkoppen Luttenbergerven 2,7 SBB 1,3 1,3 Agelerbroek 0,5 SBB 0 0,5 Lemselermaten 0,7 SBB 0,7 0 0,2 ha toename na afgraven Twickel. Sluitersdijk 1 part 1 0 nieuw sinds ca Brecklenkampse 0,5 LO 0,1 0,4 Gedeelte met Parnassia veld Punthuizen 1 SBB 1 0 aspect van Spaanse kartering 2003 ruiter, kleine deel C-M. orchidietosum Aamsveen 0,2 LO 0,2 0 op hoogveen Polder Mastenbroek 0,8 SBB 0 0,8 Olde Maten 0,2 SBB 0 0,2 blauwkoppen landgoed Strootman 0,25 part 0,25 0 nieuw sinds sinds 1997 Nieuwe natuur bij Veerslootslanden 0,3 SBB 0,3 0 nieuw sinds 1997 Werkgroep Rouveen (2005) Olde Staphorst 3 SBB 0 3 overgang naar Calthion, vegetatievormende Carex panicea Oude stroom 2 SBB 0 2 veel overgangsvorm Calthion Volterbroek, Wiekermeden 1,5 SBB, part 0,2 1,3 21 gebieden /totaal oppervlak 44,4 12,6 30,9

6 Literatuurlijst Beringen, R., N. Kwint, H. Hazelhorst & P. Bremer Flora en fauna van de Ootmarsumse stuwwal. Provincie Overijssel. Bremer, P., G.J.Gerritsen, A.J.Dijkstra & T.J.de Kogel Flora en fauna van het Staphorsterveld en Zwarte water. P.P.D. Overijssel. Bruijn, O. de., Flora en fauna van de Twentse blauwgraslanden: het beheer en behoud blijft mensenwerk. in: Weeda (red.) Blauwgraslanden in Twente pag Hoopen, J.G. ten. & E.J. Weeda Botanische rijkdommen van het Brecklenkampsche veld. in: Weeda (red.) Blauwgraslanden in Twente pag Linden, M. van der., De bronnen van de Mosbeek. Een vegetatiekundig en ecologisch onderzoek. Amsterdam. Meyer-Janse, B.Vreeken & R. Douwes, Inventarisatierapport. Vegetatiekartering De Wieden. Deelrapport I. Vegetatie. SBB Beheersplan Luttenbergerven. Staatsbosbeheer. SBB. zj. Beheersplan Weerribben. Slogteren, J.H. van., H.A.J.Koenders & R.Veldkamp De Wieden. Beheersplan Stumpel-Rienks Overzicht schraallanden in Nederland. RIN Weeda, E., 1993(red). Blauwgraslanden in Twente: schatkamers van het natuurbehoud. Wetenschappelijke Mededeling KNNV nr.209. Tolman, M.E. & M. Jongman, Vegetatiekartering van de Weerribben. Rapport Everts & de Vries. Staatsbosbeheer regio Flevoland Overijssel. Tolman, M.E. & D.P. Pranger, Vegetatiekartering Veerslootslanden en Holtenerbroek. Everts & de Vries 386-3