Herfotografie van Britse panoramische foto s WO I met analyse van de wederopbouw van het ruraal landschap in de Zuidelijke Westhoek.

Transcriptie

1 FACULTEIT WETENSCHAPPEN Master in de Geografie Herfotografie van Britse panoramische foto s WO I met analyse van de wederopbouw van het ruraal landschap in de Zuidelijke Westhoek Hannes Libeer Academiejaar Aantal woorden in tekst: Masterproef ingediend tot het Promotor : Prof. Dr. Veerle Van Eetvelde Vakgroep Geografie behalen van de graad van Master in de Geografie

2 WOORD VOORAF Deze scriptie is het eindpunt na vijf jaar opleiding aan de Universiteit Gent tot Master Geografie. Na anderhalf jaar literatuur zoeken en lezen, archieven proberen doorgronden, foto s maken en dit alles analyseren is dit het resultaat. In januari 2015 diende er een onderwerp gekozen te worden voor deze masterproef. Dit onderwerp heb ik gekozen uit interesse voor de combinatie tussen de Eerste Wereldoorlog, fotografie en het landschap. Na anderhalf jaar heb ik allesbehalve spijt van die beslissing en is die interesse alleen nog maar toegenomen. Nu de oorlog honderd jaar geleden is, is het vrij actueel en wordt er geregeld over gesproken. Als liefhebber voor de fiets en West-Vlaming is de streek rond Ieper een regio waar ik geregeld vertoef. Wanneer je je dan verdiept in die Groote Oorlog, dan krijgt dat landschap een geheel andere dimensie. Het landschap krijgt namelijk een extra, onzichtbare dimensie. Toch is de oorlog nooit ver weg in deze regio, omdat je om de paar kilometer een begraafplaats of ander herdenkingsmonument tegenkomt. De wederopbouw is daarbij een nog meer confronterend element. Vele mensen moesten namelijk vluchten tijdens de oorlog. Wanneer ze terugkwamen hadden ze in eerste instantie geen onderdak en was hun vertrouwde omgeving helemaal vernield. Die oorlog heeft dus een grote impact nagelaten: op het landschap, maar ook op de mensen. Deze scriptie zou niet zijn wat het geworden is zonder steun en hulp. Als eerste zou ik graag Prof. Dr. Veerle Van Eetvelde bedanken. Bij de aanpak van mijn masterproef heeft ze nuttige opmerkingen en goed advies gegeven. Daarnaast bedank ik ook Stephanie Verplaetse en Hanne Van den Berghe voor de aanzet en nodige hulp. Ook Dr. Birger Stichelbaut is een goede hulp geweest bij het aanbieden van gegevens. De werknemers van de archieven van het Algemeen Rijksarchief zou ik ook kort willen bedanken om mij wegwijs te maken in die archieven. Tenslotte wil ik iedereen danken die interesse getoond of geholpen heeft met mijn masterproef, met in het bijzonder familie, vrienden en mijn vriendin. Hannes Libeer Mei

3 INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL... 3 LIJST VAN FIGUREN/KAARTEN... 5 LIJST VAN TABELLEN INLEIDING Kadering van het onderzoek Het begrip ruraal landschap Structuur STUDIEGEBIEDEN Historische situering Situering van de studiegebieden Studiegebieden panoramische foto s Studiegebieden analyse van percelen Landschappelijke situering MATERIALEN Materiaal voor vergelijking panoramische foto s Fotografie tijdens WO I Materiaal voor analyse percelen Popp-kaart ( ) Aanlegplannen Dienst der Verwoeste Gewesten Topografische kaarten en luchtfoto s voor, tijdens en na de wereldoorlog METHODEN Vergelijking panoramische foto s Selectie panoramische foto s Panoramische foto s maken Vergelijking van panoramische foto s en analyse van heropbouw Rephotography Archiefonderzoek Analyse percelen RESULATEN Wederopbouw van het verwoeste landschap Landschap voor WO I Wederopbouw na WO I Traditionalisten versus modernisten Dienst der Verwoeste Gewesten Heropbouw landschap

4 5.2 Vergelijking panoramische foto s Westen en zuiden van Mesen Bossen rond Wijtschate Oosten van Ieper: Bellewaerde en Frezenberg Tussen Zillebeke en Hill Zonnebeke en slagveld van Passendale Noorden van Ieper Analyse van percelen Bikschote Mesen Passendale Voormezele DISCUSSIE Heropbouw in het ruraal gebied in de Zuidelijke Westhoek Gebouwen in het landschap tijdens de oorlog en nu Kleine landschapselementen en bossen tijdens de oorlog en nu Wegen en nieuwe elementen in het landschap Percelenstructuur voor en na de oorlog Heropbouw van de Ieperboog na de Eerste Wereldoorlog Bruikbaarheid van panoramische foto s en aanlegplannen CONCLUSIE REFERENTIELIJST Boeken en artikels Internetbronnen Kaarten en luchtfoto s BIJLAGEN Bijlage 1: Legende landgebruik Bijlage 2: Landschappelijke eenheden Bijlage 3: Tabel parameters opnieuw gemaakte panoramische foto s Bijlage 4: Tabel overdrijving panoramische foto s Bijlage 5: Topografische kaarten van standplaatsen panoramische foto s met kijkhoek Bijlage 6: Vergelijking van panoramische foto s Bijlage 7: Kaartenreeksen Bijlage 8: Vergelijking percelenkaarten

5 LIJST VAN FIGUREN/KAARTEN Figuur 1: Vernielde gebouwen na WO I... 6 Figuur 2: Landgebruik in 1915 en 1918 voor deel van Voormezele... 7 Figuur 3: Aangenomen gemeenten Figuur 4: Standplaatsen panoramische foto s uit hoofdstuk De saillant en de Mesenheuvelrug van Barton (2008) Figuur 5: Standplaatsen panoramische foto s Figuur 6: Kijkhoeken panoramische foto s Figuur 7: Studiegebieden analyse percelen Figuur 8: Studiegebieden in traditionele landschappen Figuur 9: Vergelijking panoramische foto Figuur 10: Vergelijking panoramische foto Figuur 11: Vergelijking panoramische foto Figuur 12: Vergelijking panoramische foto Figuur 13: Vergelijking panoramische foto Figuur 14: Vergelijking panoramische foto Figuur 15: Vergelijking panoramische foto Figuur 16: Vergelijking panoramische foto Figuur 17: Vergelijking panoramische foto Figuur 18: Vergelijking percelen voor en na WO I Bikschote Figuur 19: Vergelijking percelen voor en na WO I Mesen Figuur 20: Vergelijking percelen voor en na WO I Passendale Figuur 21: Vergelijking percelen voor en na WO I Voormezele LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Kaartenreeks

6 1. INLEIDING 1.1 Kadering van het onderzoek De Eerste Wereldoorlog begon in juli Aan het westelijk front werd door de Duitsers uitgegaan van het Schlieffenplan voor de inname van Frankrijk. Daarbij wilde België niet zomaar vrije doorgang verlenen, waardoor het front in oktober 1914 vastliep in de Westhoek achter de IJzer en net voor Ieper. Bijgevolg werd de snelle bewegingsoorlog een stellingenoorlog, waarbij het front lange tijd stagneerde (De Vos et al., 2014; Stichelbaut, 2011). Dat betekent dat er op de plaats waar het front gelegen was grote verwoestingen aangericht werden (Barton, 2005; Haneca, 2014). Stubbe (2006) beschrijft het als volgt: voor het eerst in de geschiedenis slaagde de mens er in om zijn eigen landschap en cultuur uit te wissen. Dat toont aan dat het landschap dat opgebouwd was door de mens volledig vernield was na die Groote Oorlog. Wanneer de vernielde gebouwen bekeken worden tijdens de Eerste Wereldoorlog binnen België, dan komt de frontstreek en meer bepaald de streek rond Ieper of Ieperboog (Ypres Salient), duidelijk naar voor (Figuur 1). Dat is ook de plaats in België waar het gehele landschap vernield geweest is. Wanneer luchtfoto s geanalyseerd worden naar landgebruik in 1915 en 1918 in bijvoorbeeld Voormezele (Figuur 2), dan komt het landschap in 1915 naar voor als verwoest, maar het oorspronkelijke landgebruik is nog zichtbaar. In 1918 is het gehele landschap verwoest. Het landgebruik en de meeste perceelsgrenzen zijn niet meer te herkennen, met andere woorden het landschap was veranderd in een kraterland (Baeyens et al., 2014; Van den Berghe, niet gepubliceerd, 11 mei 2015). Figuur 1: Vernielde gebouwen na WO I (Bron: Schmitz et al., 2008) 6

7 Figuur 2: Landgebruik in 1915 en 1918 voor deel van Voormezele (Bron: Van den Berghe, niet gepubliceerd, 11 mei 2015; Legende: Bijlage 1) Het landschap diende te worden heropgebouwd na de oorlog. Dat proces begon al in de oorlog en duurde tot midden de jaren 20. Er is al heel wat onderzoek gedaan naar de wederopbouw van steden, zoals bijvoorbeeld Ieper. Daar was een debat hoe de volledig vernielde stad moest worden heropgebouwd: behouden zoals het was (Churchill), vernieuwen (Dhuique) of identiek opnieuw opbouwen (Coomans) (Dendooven, 2007). Daarnaast werd de heropbouw vaak vanuit de hoek van architectuur bestudeerd (Schmitz et al., 2008). Er werd echter nog maar weinig gefocust op de wederopbouw van het landschap in het ruraal gebied. Heyde (2014) heeft een onderzoek uitgevoerd naar hoe het bocagelandschap van de Zuidelijke Westhoek is heropgebouwd. De focus lag daarbij voornamelijk op de kleine landschapselementen die dat landschap typeerden. Deze scriptie is een aanvulling op een onderzoeksproject dat gevoerd wordt aan de Universiteit Gent met de titel: Non-Invasive Landscape Archaeology of the Great War. Het doel is om een onderzoek te voeren naar het begraven erfgoed uit de Eerste Wereldoorlog in het huidige landschap. Remote Sensing in de archeologie, geofysisch bodemonderzoek en landschapsanalyse zijn de drie gebruikte methodes die alle niet-invasief zijn. Het is de bedoeling in dit onderzoek om de heropbouw te bestuderen van het ruraal landschap in de frontstreek rond Ieper of dus de Zuidelijke Westhoek. Over het algemeen wordt aangenomen dat de situatie heropgebouwd was naar wat het voor de oorlog was. Er wordt onderzocht of dat ook het geval is voor dit landschap. Daarbij wordt op verschillende elementen van het rurale landschap gefocust: de hoeves en andere gebouwen, de bossen, de kleine landschapselementen die talrijk aanwezig waren in het bocagelandschap als levende perceelsafsluitingen (Antrop, 2007; Haneca, 2014; Heyde, 2014; id.erfgoed.be, 18/03/16), de 7

8 wegen Omdat de percelenstructuur ook deel uit maakt van het landschap wordt deze ook bekeken. Het landschap wordt bekeken vanuit twee verschillende perspectieven: horizontaal en verticaal (Antrop, 2007). Door het verschillende perspectief worden ook verschillende bronnen gebruikt. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden grote reeksen van panoramische foto s gemaakt. Die zijn genomen vanaf de grond en hebben dus een horizontaal perspectief op het landschap. De panorama s werden opnieuw gemaakt en daarmee kan dan een vergelijking gemaakt worden, waaruit de heropbouw van dat landschap kan bestudeerd worden. Dus er wordt een analyse van het landschap uitgevoerd aan de hand van herfotografie. Voor dit studiegebied van de Ieperboog zijn er veel Britse panoramische foto s gemaakt. Er werd gewerkt met foto s die Peter Barton (2008) selecteerde om het verhaal van de Eerste Wereldoorlog te vertellen. De foto s geven de situatie van nu weer, daardoor wordt er ook verder gegaan en wordt geanalyseerd hoe het landschap tussen de fase van heropbouw en nu is geëvolueerd. Ten tweede wordt het landschap bekeken uit een verticaal perspectief. Daarvoor worden allerlei kaartmateriaal (kadaster en topografische kaarten) en luchtfoto s verzameld en gebruikt, waardoor onder andere ook de percelenstructuur kan bestudeerd worden. Dat wordt gedaan aan de hand van perceelsplannen. Als eerste wordt gezocht of er binnen de organisatie van de heropbouw plannen bestaan die voor deze analyse kunnen dienen. Er dient ook onderzocht te worden of deze plannen wel degelijk gevolgd werden, want misschien werden ze opgesteld, maar is het in de praktijk toch anders aangepakt. 1.2 Het begrip ruraal landschap De heropbouw van het ruraal landschap wordt geanalyseerd, maar wat is die term ruraal landschap? Landschap wordt in de officiële vertaling van het Europese Landschapsverdrag gedefinieerd als: een gebied, zoals het door mensen wordt waargenomen, waarvan het karakter bepaald wordt door natuurlijke en/of menselijke factoren en de interactie daartussen (rm.coe.int, 14/03/16). Deze definitie komt in dezelfde betekenis terug in het Vlaamse Landschapsdecreet. Daarbij wordt ook duidelijk gemaakt dat het landschap een deel uitmaakt van het onroerend erfgoed (Antrop, 2007; Antrop & Van Damme, 1995). Er zijn drie aspecten in de definitie van landschap: holisme, perceptie en het dynamische (Antrop, 2007). 8

9 Holisme kan samengevat worden als het geheel is meer dan de som van de delen. Het landschap wordt gekarakteriseerd door het totaalkarakter. Het perceptieve of relatieve karakter heeft betrekking op het feit dat het landschap anders wordt aanzien door de persoon zelf, maar ook door bijvoorbeeld de standplaats. Bij een foto heeft dat perceptieve aspect een grote invloed op hoe het landschap gezien wordt: begrippen als standplaats, kijkrichting en kijkhoek zijn belangrijk. Afhankelijk van die variabelen wordt een beeld gemaakt, maar wanneer deze veranderen kan een heel ander beeld gevormd worden (Antrop & Van Damme, 1995). De waardering van het landschap is volgens Antrop & Van Damme (1995) gebonden aan de persoon, het moment en de context. Het eerste is hoe de persoon het ziet, afhankelijk van bijvoorbeeld de voorkennis en de ooghoogte. Het moment hangt samen met het dynamische karakter. De landschappen veranderen in de tijd, zoals uit dit onderzoek zal blijken. Er zijn processen die geleidelijk gebeuren waardoor de landschappen veranderen, zoals bijvoorbeeld verstedelijking. Daarnaast kunnen de processen ook plots en ingrijpend zijn ( calamiteiten ), zoals de Eerste Wereldoorlog. Voor de Westhoek betekende dit een grote ingreep (Antrop, 2007). De waardering is ook contextgebonden door bijvoorbeeld het feit dat eenzelfde landschap anders gezien wordt op een kleurbeeld of een zwart-witbeeld (Antrop, 2007; Antrop & Van Damme, 1995). In deze scriptie wordt er in het ruraal landschap gewerkt. Dat is een term nagenoeg synoniem aan cultuurlandschap en werd eind negentiende eeuw door Friedrich Ratzel geïntroduceerd. Hij beschreef het als: het natuurlandschap dat door menselijke activiteiten was gewijzigd (Antrop, 2007). 1.3 Structuur In het volgende hoofdstuk wordt het studiegebied gesitueerd. Dat wordt gedaan vanuit drie verschillende standpunten. Als eerste wordt het gebied historisch gesitueerd, waarbij het belang van het gebied wordt bekeken binnen de Eerste Wereldoorlog. Ten tweede worden de verschillende studiegebieden van de verschillende delen algemeen gesitueerd. Ten derde wordt het gebied ook nog binnen de Vlaamse landschappen gesitueerd. In het daaropvolgende derde hoofdstuk worden alle benodigde en gebruikte materialen per onderdeel uitgebreid opgelijst. Daarbij wordt de relevantie voor dit onderzoek ook uitgelegd. Daar er panoramische oorlogsfoto s gebruikt worden, wordt binnen dit hoofdstuk ook de fotografie tijdens de Eerste Wereldoorlog beschreven. De gebruikte methodes worden uiteengedaan in het vierde 9

10 hoofdstuk. Dat bestaat uit drie delen. Ten eerste wordt de werkwijze voor de analyse van de panoramische foto s beschreven. In dit deel wordt ook de relevantie van de herfotografie (rephotography) aangetoond. Ten tweede wordt het archiefwerk toegelicht en hoe dus gezocht werd naar heraanlegplannen voor de analyse van de percelenstructuur. Ten derde worden de methoden voor de analyse van de percelenstructuur uitgelegd. Daarna worden de resultaten gepresenteerd. Eerst wordt een uitgebreide achtergrond gevormd voor het onderzoek, zodanig dat het landschap voor de Eerste Wereldoorlog en de organisatie van die heropbouw gekend zijn. Daarna worden binnen dit vijfde hoofdstuk de uiteindelijke analyses beschreven, waarbij de verschillen in de landschappen worden onderzocht. Van die resultaten wordt in het zesde hoofdstuk een geheel gemaakt van hoe de heropbouw van het landschap uitgevoerd is, waarbij de resultaten met de bevindingen uit de literatuur worden gestaafd. Ook wordt in deze discussie de bruikbaarheid van de panoramische foto s, de herfotografie en de gebruikte aanlegplannen geanalyseerd. Uiteindelijk worden de belangrijkste conclusies nogmaals op een rij gezet in de algemene conclusie. 10

11 2. STUDIEGEBIEDEN 2.1 Historische situering Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd er in West-Vlaanderen voor het grootste deel van de tijd gevochten aan twee soorten van fronten: het IJzerfront en het Ieperse front. Het IJzerfront werd gekenmerkt door de onderwaterzetting (inundaties) en werd aan de kant van de geallieerden bezet door voornamelijk de Belgen. Daardoor wordt dat het Belgische front genoemd. Ten zuiden daarvan waren er meer verschillende nationaliteiten aanwezig. De vorm van dat front wordt typisch gekarakteriseerd door een omgekeerd letter S. Dat wordt de Ieperboog of Ypres Salient genoemd (Dendooven, 2006a). Daar zijn niet de inundaties typisch, maar het golvende landschap. Hoe meer naar het zuiden, hoe groter de hoogteverschillen (Chielens et al., 2006). Door het verschillend karakter van front was er een andere manier van oorlog voeren. In het zuiden was het niemandsland soms redelijk smal, terwijl de inundaties soms kilometers breed waren. Daarnaast was er ook een andere soort van loopgraven, doordat de laaggelegen polders niet geschikt zijn om zich in te graven. Daar waren het eerder schansen met zakjes aarde (ook wel vaderlandertjes genoemd) (Dendooven, 2006a). Aan het Ieperfront kon men zich wel ingraven en kon men zelfs ondergrondse schuilplaatsen maken. Bovendien was er naast de bovengrondse oorlog ook de ondergrondse oorlog waarbij gebruik gemaakt werd van dieptemijnen (Dendooven, 2006a). Bij de vorming van dat front waren de geallieerden benadeeld doordat ze slechtere posities hadden. Dat kwam doordat de Duitse troepen zich voornamelijk op hoger terrein konden verschansen, met uitzondering van Hill 62 en bij The Bluff (wat nu het provinciaal domein De Palingbeek is) langs het gewezen kanaal Ieper-Komen. De heuvelrug van Bellewaerde had een hoge strategische waarde, net omdat men vanaf daar een goed zicht had op de stad Ieper en de bewegingen naar en aan het Brits front (Dendooven, 2006a; Dewilde et al., 2014). Een van de belangrijkste gebeurtenissen aan het Ieperse front is de ontploffing van de mijnen onder de Duitse stellingen van Hill 60 (17 april 1915). Daaropvolgend konden de Britse en Franse troepen deze innemen (De Vos et al., 2014; id.erfgoed.net/erfgoedobjecten, 18/03/16). Op 22 april 1915 steeg er voor het eerst een gifgaswolk op vanuit de Duitse loopgraven in de buurt van Steenstraete op het slagveld van Pilkem Ridge. Daarbij werd een zes kilometer brede 11

12 chloorgaswolk over het front gedreven. De aanval zelf was uiteindelijk geen succes, toch moesten de Britten nadien de strategische hoogte Hill 60 terug afgeven. Op hetzelfde slagveld werd in december 1915 een nieuw chemisch wapen op basis van fosfeengas getest. Op het einde van de Tweede Slag om Ieper (24-25 mei 1915) vielen de Duitsers de heuvelrug van Bellewaerde aan. Het was geen succes door de Britse tegenaanvallen. Na de Tweede Slag lag het front zeer dicht bij Ieper door het terugdringen van de geallieerden. Daarenboven hadden de Duitse troepen de hoogst gelegen posities (De Vos et al., 2014; id.erfgoed.net/erfgoedobjecten, 18/03/16). Op de Bellewaerde Ridge (en andere plaatsen in de Westhoek) zijn er twee soorten van oorlogsrelicten te vinden: bovengronds (kraterrestanten van de mijnenoorlog) en onder het maaiveld (vb. loopgraven). Dit was een strategische plek, want het is op een hoogte gelegen en het heeft inkijk op Ieper. Zo konden de Duitsers de bewegingen van de troepen langs de toegangswegen in de gaten houden (Dewilde et al., 2014). Deze plaats rond Bellewaerde toont veel relicten die de ondergrondse oorlogsvoering aantonen. Dewilde et al. (2014) tonen aan dat er op de luchtbeelden van meer en meer mijnkraters te zien zijn. Tot juli 1917 zijn er 34 mijnexplosies geweest die een krater hebben nagelaten. Het is een plaats dat achter de oorlog gewoon werd verbost. Daardoor is het een relictlandschap met goed bewaarde kraters en ondergrondse tunnels (Dewilde et al., 2014; Verboven, 2014). Na de Tweede Slag waren er tot 1917 niet veel grote slagen meer aan het Ieperfront waardoor het stagneerde. Op 7 juni 1917 werd na jaren van voorbereiding de Mijnenslag bij Mesen bevochten. Daarbij explodeerden negentien dieptemijnen tussen Hill 60 en Mesen. Daaropvolgend werd de heuvelkam Wijtschate-Mesen ingenomen door Britten, Australiërs en Nieuw-Zeelanders (De Vos et al., 2014; id.erfgoed.net/erfgoedobjecten, 18/03/16). Van de mijnenoorlog rond Ieper zijn er nog 44 kraters bewaard. Deze werden gelokaliseerd aan de hand van loopgravenkaarten door Verboven (2014). Bij deze oorlogsvoering hoorde een heel systeem van tunnels, waardoor de kraters geclusterd voorkomen. Er werd gefocust op goed versterkte plaatsen en waar het niemandsland smal was, zodat het gemakkelijk overbrugd kon worden. Op dat vlak waren de lagere plaatsen van de geallieerden een voordeel, net omdat ze dan minder diep moesten graven tot de stabiele bodemlagen bereikt waren (Verboven, 2014). Door de ideale bodemomstandigheden en de stellingen op de flanken van de heuvelruggen waren er vooral veel mijnen op de heuvelrug rond Wijtschate-Mesen. Andere sites zijn Hill 60, de Palingbeek (The Bluff) en Sint-Elooi. Die eerste twee zijn kunstmatige verhogingen langs 12

13 spoorweg of kanaal. Er moet wel opgemerkt worden dat de hoogte van The Bluff door de Britten was bezet, waardoor de mijnen afkomstig waren van de Duitse troepen. Sint-Elooi was belangrijk, omdat de Britse en Canadese tunnellers als eerste door de instabiele, natte zandlagen konden breken. Dat was een voorsprong die ze hadden op de Duitsers (Verboven, 2014). De Derde Slag om Ieper speelde zich af van 31 juli tot 10 november Dit wordt ook de Slag om Passendale genoemd. Het slagveld bevond zich voornamelijk in en rond Passendale. Dat was in 1914 in Duitse handen. De heuvelrug was bij de Britten bekend als de Passchendaele Ridge, waarvan de frontlijn door de geallieerden werd verdedigd door de Fransen en nadien door de Britten en Canadezen. De eerste fase van de Derde Slag om Ieper wordt ook de Battle of Pilkem Ridge genoemd. Op dat slagveld (wat hetzelfde is als in de Tweede Slag) wordt het landschap zwaar getroffen. Tijdens de eigenlijke Slag om Passendale namen de Canadese troepen Passendale in op 6 november 1917, maar dat speelden ze terug kwijt tijdens het Duits Lenteoffensief in april 1918 (De Vos et al., 2014; id.erfgoed.net/erfgoedobjecten, 18/03/16). Gedeeltelijk door deze zware slag met vele doden werd er op dit slagveld de grootste militaire Commonwealth begraafplaats ter wereld aangelegd, namelijk het Tyne Cot Cemetry. 2.2 Situering van de studiegebieden Dit onderzoek bestaat uit twee verschillende delen: herfotografie van panoramische foto s en de studie van percelen aan de hand van kaarten. Deze twee delen hebben elk hun studiegebieden. Het doel was om panoramische foto s zodanig te kiezen dat ze binnen dezelfde studiegebieden lagen als waarvan er kaarten voor de heropbouw voorhanden waren. Dit was echter moeilijk haalbaar, omdat de gebieden niet overeen kwamen. Bij de gebieden waar er goede kaarten waren, waren er weinig bruikbare panoramische foto s. Het omgekeerde geldt ook: voor gebieden met veel en goede panoramische foto s uit de wereldoorlog werden geen goede plannen voor heropbouw gevonden. Om toch min of meer in hetzelfde gebied te werken is er gewerkt in de Zuidelijke Westhoek. Daarmee wordt het gebied van de frontstreek rond Ieper bedoeld of de Ieperboog. In dat gebied zijn er zeer veel Britse panoramische foto s te vinden. Daarnaast zijn er in het gebruikte archief enkel heropbouwplannen te vinden voor gemeentes die het sterkst getroffen zijn in West- Vlaanderen. Dat betekent dus de gemeenten in de Westhoek die langs het front lagen, waar de meeste verwoestingen waren. Deze gemeenten hadden het meest hulp nodig voor de 13

14 heropbouw. Ze werden als volledig vernield bestempeld. Gemeenten met minimum tien procent vernielde gebouwen konden zich laten adopteren (Figuur 3). Dat kon gedaan worden volgens de wet nopens de nationale aanneming der gemeenten en het herstel der Verwoeste Gewesten van 8 april Voor die gemeenten werd dan steun verleend van bovenaf door de Dienst der Verwoeste Gewesten door middel van coördinatie en tussenkomsten voor de herstellingswerken (Derwael & Tallier, 2014; Cornilly et al., 2009; Schmitz et al., 2008). Figuur 3: Aangenomen gemeenten (Bron: Cornilly et al., 2009) Studiegebieden panoramische foto s De studiegebieden voor de studie van panoramische foto s bestaan uit de verschillende standplaatsen van de foto s met de bijhorende kijkhoek. De foto s komen allen uit het boek van Barton (2008). De panorama s in dat boek zijn zodanig gekozen dat ze het verhaal van de Eerste Wereldoorlog langs het front goed beschrijven. Wanneer de plaatsen van de foto s uit het deel over België worden uitgezet op kaart, dan komt de vorm van het front duidelijk naar voor. De zogenaamde saillant rond Ieper wordt duidelijk merkbaar (Figuur 4). Een saillant wordt gedefinieerd als een vooruitspringend deel in het front. Naast dit deel over België is er in het 14

15 boek ook nog een apart deel gewijd aan de Derde Slag om Ieper. Deze zijn niet aangegeven op de kaart, omdat ze op meer verspreide plaatsen liggen dan tijdens de periode daarvoor wanneer het front stagneerde. Figuur 4: Standplaatsen panoramische foto s uit hoofdstuk De saillant en de Mesenheuvelrug van Barton (2008) (Bron: Openstreetmap; Eigen verwerking) Voor het selecteren van goede foto s zijn enkele criteria gehanteerd (zie 4.1.1). Aan de hand daarvan zijn dertien fotoparen gekozen die gebruikt worden voor de analyse. De nummers die gegeven worden zijn dezelfde nummers als bij Barton (2008). Die nummering is gebeurd op basis van de originele nummers van de panoramische foto gemaakt door het Britse leger. Het gaat over fotoparen: 19, 22, 28, 37, 61, 70, 78, 82, 88, 107, 111, 115, 127. De standplaatsen en kijkhoeken zijn aangegeven in Figuur 5 en 6. Die standplaatsen liggen binnen het gebied van de zogenaamde volledig verwoeste gemeente (Chielens et al., 2006). Op die manier is de studie van de wederopbouw interessant, want het is vrij zeker dat het landschap vernield was na de Eerste Wereldoorlog. Het zijn allemaal foto s uit het gebied van de Ieperboog en niet uit de noordelijke Belgische sector. Dat wordt verklaard 15

16 doordat het merendeel van de foto s uit het boek van Barton (2008) uit het Imperial War Museum in Londen komen. Daar zijn voornamelijk Britse panoramische foto s te vinden. Die Britten vochten in België vooral aan het front rond Ieper. Figuur 5: Standplaatsen panoramische foto s (Bron: Nationaal Geografisch Instituut, 2008; Eigen verwerking) 16

17 Figuur 6: Kijkhoeken panoramische foto s (Bron: Nationaal Geografisch Instituut, 2008; Eigen verwerking) 17

18 Drie panoramische foto s komen uit het hoofdstuk over de Derde Slag om Ieper: 111, 115 en 127. Dat betekent dat die foto s dateren uit 1917, alsook het nummer 107 (genomen vanaf Le Rossignol). De andere negen panorama s zijn uit 1914, 1915 of Deze komen uit de hoofdstukken uit het boek van Barton (2008): Hooge and Sanctuary Wood, Observatory Ridge, Messines South, Messines Ridge. Uiteindelijk worden de dertien fotoparen voor de analyse opgedeeld in zes categorieën, afhankelijk van het gebied dat ze weergeven Studiegebieden analyse van percelen Na onderzoek is gebleken dat er heel wat materiaal in verband met de heropbouw te vinden is in de archieven van de Dienst der Verwoeste Gewesten (zie 4.2). Voor dit onderzoek is er in het Algemeen Rijksarchief nog een specifiek archief te vinden, namelijk dat van het Ministerie van Landbouw en Openbare werken: Bijzondere dienst voor de heropbouw van de door de oorlog Verwoeste Gewesten in West-Vlaanderen. Daar zijn een hele reeks plannen te vinden van verschillende deelgemeenten in West-Vlaanderen die langs het front lagen. Van die kaarten zijn de beste geselecteerd aan de hand van verschillende criteria (zie 4.3). Aan de hand daarvan zijn vier plannen geselecteerd waarmee verder gewerkt wordt. Deze bevinden zich in de deelgemeenten Bikschote, Mesen, Passendale en Voormezele (zie Figuur 7). Van de eerste drie gemeenten zijn het plannen opgesteld van delen van gemeenten die overeenkomen met afgebakende delen van secties uit het kadaster. Voor Bikschote is dat een deel van sectie B, langs de grens met Zuidschote. Het studiegebied van Mesen is het deel met de enclave binnen sectie A. Het deel dat bestudeerd wordt binnen Passendale is het tweede blad van de sectie D (Devolder, 2008). De afbakening van het studiegebied in Voormezele is onafhankelijk van kadastrale grenzen, maar volgt wel perceelsgrenzen. De afbakening volgt de uiterste grenzen van het gebied dat gekarteerd is op het aanlegplan uit het archief. 18

19 Figuur 7: Studiegebieden analyse percelen (Bron: Eigen verwerking) 2.3 Landschappelijke situering In dit deel wordt de landschappelijke achtergrond bekeken van het studiegebied. In Vlaanderen is de indeling in traditionele landschappen het belangrijkste kader (Van Eetvelde, 2007). Ze geven het beeld van voor de grote veranderingen, dus van voor het einde van de 18 de eeuw. Het was een initiatief van de Vakgroep Geografie van de Universiteit Gent in 1985 om de verscheidenheid van de cultuurlandschappen in Vlaanderen voor te stellen. De traditionele landschappen zijn een resultaat van de combinatie van het natuurlijke systeem met de 19

20 cultuurlandschappelijke kenmerken. Van elk van de landschappen die op deze manier zijn afgebakend, is er een beschrijving gemaakt met de kenmerken (Antrop et al., 2002; Van Eetvelde, 2007). Eind jaren negentig werd begonnen met de opstelling van de inventaris van het landschappelijk erfgoed. Dat resulteerde in de landschapsatlas met relicten in vier categorieën. Het Agentschap voor onroerend erfgoed definieert ankerplaatsen als: [ ] vanuit een erfgoedperspectief de meest waardevolle landschappelijke ensembles in Vlaanderen. Het zijn grotere landschappelijke gehelen waarin je een geheel van gevarieerde erfgoedelementen terugvindt. (onroerenderfgoed.be, 17/03/16). Verschillende ankerplaatsen liggen in het studiegebied. Het gaat om: Ieperse vestingen en omgeving, bossen ten zuiden en heuvelrug Wijtschate-Mesen, Slagveld Passendale en een ankerplaats dat nog niet is vastgesteld in de landschapsatlas Slagveld Pilkem Ridge (geo.onroerenderfgoed.be, 18/03/16). Het gehele studiegebied bevindt zich bij Ieper, dus dat betekent dat het in de zandleem- en leemstreek ligt. Doordat de studiegebieden niet bij elkaar liggen, liggen ze in verschillende deelgebieden van de traditionele landschappen in Vlaanderen (Antrop et al., 2002). Het ligt in de gebieden met nummers , , en , respectievelijk Zuidelijke IJzervlakte en het land van Ieper, Rug van Westrozebeke, West-Vlaamse heuvels en Douvevallei. De gebieden in Komen-Waasten (Wallonië) tussen Ploegsteert en Mesen zijn gelijkaardig en sluiten aan bij de gebieden en Nochtans is er in Wallonië een gelijkaardige indeling met de territoires paysagers. Die zijn afgebakend op basis van het visueel waarneembare en komen daardoor eerder overeen met zichtbekkens en dus minder met bodemkundige of bodemgebruiksgrenzen (Droeven et al., 2004; Van Eetvelde, 2007). De delen die in Wallonië liggen, liggen in de gebieden met nummers en Dat zijn respectievelijk Ensemble de la plaine et du bas-plateau limoneux hennuyers en Bordure des collines du Heuvelland (Droeven et al., 2004). De vier studiegebieden waarbij de percelenstructuur doorheen de oorlogsjaren wordt bekeken, bevinden zich voor het gebied in Bikschote in nummer , het gebied in Mesen in nummer en een deel in ( Douvevallei ). Het studiegebied in Passendale ligt in de traditionele landschappen met nummers en en dat in Voormezele in (Figuur 8). De studiegebieden liggen relatief dicht bij elkaar, maar toch liggen ze in vier verschillende landschappelijke subeenheden. Dat onderstreept de verscheidenheid van de landschappen in Vlaanderen. 20

21 Het traditionele landschap Zuidelijke IJzervlakte en het land van Ieper wordt beschreven als vlak tot zacht golvend landbouwgebied, wat leidt tot wijdse panoramische zichten. Er zijn kleine kerndorpen en verspreide bebouwing, met toch vooral open ruimte. Ieper is daarbij een blikvanger aan de skyline. Er is een veelheid aan geïsoleerde groene elementen, maar weinig geconnecteerd lineair groen. In de toekomst wil men zorgen dat het landelijk karakter met verspreide boerderijen behoud. Daarbij wil men de industriële en commerciële functies rond de kernen behouden (Antrop et al., 2002). Het tweede traditioneel landschap waar de studiegebieden zich in bevinden is de Rug van Westrozebeke (220040). Dat landschap heeft de eigenschap dat het een uitgesproken reliëf heeft door de beekvalleien. Vanaf de hoogtes zijn er wijdse panoramische zichten die topografisch begrensd zijn. Het landschap heeft een landelijk karakter met verspreide en geïsoleerde bossen en dorpen. Men wenst dat de open ruimte blijft en wordt hersteld. Daarnaast zou men graag ook het lineair groen in de beekvalleien en de relicten van bocagelandschap herstellen (Antrop et al., 2002). Het landschap van de West-Vlaamse heuvels (220060) bestaat uit beboste heuvels die omgeven zijn door open landbouwgebied. Er is weinig dichte bebouwing, maar er is verspreide bebouwing. In de beekvalleien is er lineair groen. Door het uitgesproken reliëf en de vegetatie is het landschap gecompartimenteerd. (Antrop et al., 2002). Ook het kleiner traditioneel landschap van de Douvevallei (921031) ligt in het studiegebied. Dat is golvend, maar heeft een duidelijke vallei. Er zijn ook wijdse zichten met de skyline die begrensd is door de topografie van het gebied. De bebouwing is verspreid, maar vormt ook kernen in de open ruimte. Daarnaast is er ook hier en daar lineair groen terug te vinden. (Antrop et al., 2002). De keuze om het studiegebied niet ook deels in de zogenaamde Belgische sector te leggen (dus ten noorden van Ieper) blijkt ook uit de indeling van traditionele landschappen. Want daar is nog een andere landschapsvorm (Antrop et al., 2002). Op die manier zou het moeilijker worden om vergelijkingen uit te voeren. Daarnaast ligt het in twee regionale landschappen. De studiegebieden bevinden zich binnen de West-Vlaamse Heuvels. Ten noorden daarvan ligt IJzer en Polder. Die indeling is arbitrair, maar het geeft toch aan dat het gaat om verschillende landschappen (regionalelandschappen.be). Die verscheidenheid heeft zich in de wereldoorlog 21

22 ook geuit in twee verschillende fronten binnen de Westhoek. Er was het IJzerfront (het noordelijke deel) met de inundaties. In het zuiden was er het Ieperfront of de Ypres Salient. Daar waren geen inundaties, maar speelden de hoogteverschillen een grote rol (Chielens et al., 2006). Naast deze indeling is er in 2015 in opdracht van onder meer de provincie West-Vlaanderen door de Universiteit Gent een nieuwe indeling gemaakt van landschapseenheden in de Westhoek. Het grote verschil met de traditionele landschappen is dat het een project is waarbij de landschappen grensoverschrijdend bekeken worden. Ook worden de landschappen gedetailleerder ingedeeld, waardoor de eenheden meer overeenkomen met de werkelijke landschappen. De landschappen worden op verschillende schaalniveaus ingedeeld, met elk hun eigen criteria. Als eerste worden de landschappelijke streken verdeeld. Het studiegebied waar de heropbouw onderzocht zal worden ligt in de Landschappen van het Houtland, Vlaamse Heuvels en Rug van Westrozebeke. Het meest gedetailleerde schaalniveau leert dat er vier verschillende landschappen zijn in het studiegebied. Dat zijn namelijk: D0110: Houtland van Ieper, E0300: Heuvelrij Catsberg-Kemmelberg, F0102: Oostelijke flank van Rug van Westrozebeke en F0202: Bossen van de Ieperboog (Dabaut & Van Eetvelde, 2015) (Bijlage 2). Het Houtland van Ieper is voor dit onderzoek voornamelijk belangrijk voor het gebied ten zuiden van Ieper. Daar zijn de heuvels aan de horizon zichtbaar. De dorpen liggen verspreid en de hoeves zijn alleenstaande. Het is volledig heropgebouwd na de Eerste Wereldoorlog en het heeft nu een open landschap met verspreide begroeiing (Dabaut & Van Eetvelde, 2015). In het uiterste zuiden van het studiegebied ligt het landschap dat door Dabaut en Van Eetvelde (2015) de Heuvelrij Catsberg-Kemmelberg genoemd werd. Dat is een gebied met duidelijke heuvels en valleien. Het geeft een wijds zicht weer vanaf de hogere punten. De heuvels zijn bebost met daarrond open gebieden. Het landschap van de Oostelijke flank van de Rug van Westrozebeke is vooral van belang voor het gebied van Passendale. Het wordt gekenmerkt door kleinere percelen dan de omgeving. In dit landschap liggen kleine, verspreide kerndorpen die veelal volledig zijn verwoest in de Eerste Wereldoorlog (Dabaut & Van Eetvelde, 2015). Het laatste landschap dat in het studiegebied onderscheiden kan worden is dat van de Bossen van de Ieperboog. Enkele kijkhoeken van de panoramische foto s zijn daar op gericht. De bossen op de heuvelrug zijn 22

23 grenzen voor het visueel zicht. De kleine kerndorpen in een landbouwomgeving dienden na de Eerste Wereldoorlog te worden heropgebouwd (Dabaut & Van Eetvelde, 2015). Figuur 8: Studiegebieden in traditionele landschappen (Bron: Antrop et al., 2002; Eigen verwerking) 23

24 3. MATERIALEN 3.1 Materiaal voor vergelijking panoramische foto s De basis van dit onderzoek zijn de panoramische foto s uit de Eerste Wereldoorlog. Deze komen uit het boek van Peter Barton (2008), wat in het Nederlands vertaald is als De slagvelden van Wereldoorlog I. Daarin worden panoramische foto s gebruikt om het verhaal te vertellen van de oorlog van Het is opgebouwd in hoofdstukken per streek en chronologisch. Het eerste hoofdstuk handelt over de inundaties in de streek rond Nieuwpoort, met de bijhorende beelden. Het tweede hoofdstuk beschrijft het oorlogsverhaal van de sectoren rond Ieper, met onder meer de slagen om Ieper en Mesen. Het volgende hoofdstuk is een apart stuk gewijd aan de Derde Slag om Ieper, ook wel de Slag om Passendale genoemd. Daarvan werd door Barton in 2007 een apart boek gemaakt: Passchendaele (Barton, 2007). De rest van het boek beschrijft voornamelijk het oorlogsverhaal langs het front door Frankrijk. De foto s geven twee verschillende perspectieven weer. Het geeft als eerste nog een beeld van hoe het landschap eruit zag voor de verwoestingen. Daarnaast geeft het ook een beeld van de impact van het oorlogsgeweld. Ook is op sommige beelden te zien hoe de oorlog het landschap transformeerde. Niet alleen door het geweld, maar daarnaast ook door bijvoorbeeld het ingraven en plaatsen van prikkeldraad. De foto s werden gemaakt voor de verkenning van het gebied. Op die manier konden ook de posities van de tegenstanders gevonden worden. Dat is een gevolg van de stellingen die gedurende lange tijd op dezelfde plaats bleven. Iedere verandering bij de tegenstander kon informatie opleveren. Luchtfotografie is ook een veel gebruikte techniek en dat leverde veel informatie, maar daarbij kon niet elk detail van het terrein onderscheiden worden (Barton, 2008). Hoe ouder de foto s (dus van uit het begin van de oorlog), hoe minder scherp ze zijn. Maar dan geven ze het landschap van voor de oorlog beter weer, doordat het nog minder verwoest is. De foto s zijn in de uitgave van 2008 ook op DVD geplaatst, waardoor ze handiger te gebruiken zijn. Ze werden zodanig gescand dat de resolutie goed bleef wanneer er ingezoomd werd. In het boek zijn kaartjes te vinden per hoofdstuk waarop de standplaatsen met bijhorende kijkhoek zijn aangeduid. Deze zijn ook te vinden op de DVD. Weliswaar zijn het kaartjes met de oorlogssituatie: de wegen van toen met de beide fronten. Dat wil zeggen dat er toch nog op zoek gegaan moest worden naar de precieze standplaats nu. 24

25 Om de foto s uit beide periodes te kunnen vergelijken zijn er topografische kaarten nodig waarop de kijkhoeken staan aangeduid. De elementen die gezien worden op de foto kunnen dan gekoppeld worden aan die kaarten. Daarmee kan bestudeerd worden of die elementen wel of niet nog op dezelfde plaats terug te vinden zijn honderd jaar later. Dit is nodig omdat niet perfect gegarandeerd kan worden dat de standplaats perfect dezelfde is. Er is gebruikt gemaakt van de meest recente topografische kaart op schaal 1 : Deze werd gebruikt als referentie voor de foto s die dit jaar genomen zijn. Deze kaart is gebaseerd op de conforme kegelprojectie van Lambert (Beyaert et al., 2006; De Maeyer & Ooms, 2013). Voor de foto s uit de oorlog werden kaarten gebruikt van voor de oorlog, omdat daar nog alle landschapselementen op staan die er nog kunnen zijn tijdens de oorlog. De gebruikte kaart is gemaakt door het Militair Geografisch Instituut (voorloper van het huidige Nationaal Geografisch Instituut) van Deze toont iets minder detail doordat ze op schaal 1 : is. Dat ze dateert van 1898 betekent dat het kaarten moeten zijn van de eerste volledige herziening van de basiskaart. Daarbij werd nog gebruik gemaakt van de equivalente projectie van Bonne (Beyaert et al., 2006; De Maeyer & Ooms, 2013). 3.2 Fotografie tijdens WO I Fotografie tijdens de Eerste Wereldoorlog was een belangrijk gegeven ter verkenning van de oorlogsgebieden. Weten hoe het terrein er uitziet was zeker belangrijk, omdat het een oorlog was waarbij de stellingen voor lange tijd constant bleven. Aan de hand van fotografie konden ook veranderingen bij de tegenstander opgemerkt worden. De Duitse troepen hadden aan de Ieperboog daarbij het voordeel dat ze de hogere posities hadden ten opzichte van de geallieerden. Ook werden de foto s gebruikt voor de propaganda en door de pers. Dat kon omdat de fotocamera ondertussen meer en meer algemeen werd gebruikt (Barton, 2008; Dendooven, 2006a). Er waren verschillende technieken om het terrein in beeld te brengen: onder andere panoramische foto s, tekeningen en luchtbeelden. Het verschil tussen tekeningen en fotografische panorama s is dat men bij tekeningen enkel de essentiële zaken kon optekenen, eventueel met nog extra informatie. Het nadeel is dat het moest gebeuren door tekenaars die lang in het zicht van de vijand moesten plaats nemen. De foto s waren strikt militair geheim. Vandaar dat er op de panoramische foto s een waarschuwing staat. Die foto s werden verder 25

26 afgewerkt met de positie, naam van de uitkijkpost, de datum en soms het moment van opname en de kijkhoek (Barton, 2005). Bij de Britten zijn de panoramische foto s gemaakt door de zogenaamde RE Field Survey Companies. Die hielden dagboeken bij, maar de meeste zijn verloren gegaan, waardoor het moeilijk te achterhalen is wie precies de foto s maakte (Barton, 2005). Veel van die Britse panoramische foto s zijn terug te vinden in het Imperial War Museum in Londen. Doordat de Genie zorgde dat het gebied systematisch werd gefotografeerd is het een goede bron om het landschap uit die tijd te analyseren (Barton et al., 2008). Bij de verkenning van het oorlogsgebied was luchtfotografie, naast panorama s, een veel gebruikte techniek. Uit die foto s kon veel gehaald worden, maar het had ook zijn beperkingen. Vanuit de lucht is niet elk detail van het terrein te onderscheiden. Daarentegen geven panoramische foto s wel meer details weer (Barton, 2008). De luchtfoto s werden gebruikt om de bewegingen aan het front te bestuderen en in kaart te brengen, wat leidde tot de loopgravenkaarten (De Meyer, 2006). De techniek werd door alle strijdende partijen gebruikt en de kwaliteit verbeterde significant gedurende de vier jaar van de oorlog. De eerste luchtfoto s van de Britten en de Belgen werden genomen in september 1914 (Stichelbaut, 2006). Die beelden kunnen ook gebruikt worden om een beeld te schetsen van het landschap van begin twintigste eeuw en het oorlogslandschap. Voor het waarnemen van oorlogsstructuren zijn ze meer bruikbaar dan panorama s, omdat die moesten onzichtbaar zijn van op de grond (Barton, 2008; Stichelbaut, 2006). Daarvan zijn verschillende studies gemaakt, zoals bijvoorbeeld voor de Duitse Zimmermannreeks (Dossche et al., 2013; Gheyle & Van Hollebeeke, 2013; Gheyle et al., 2014). Die foto s kunnen opnieuw genomen worden om de relicten van de oorlogsstructuren te bestuderen (Dossche et al., 2012; Migom, 2010; Stichelbaut, 2006). Een probleem is de luchtfoto s lokaliseren, omdat de locatie vaak niet staat aangegeven. Het best wordt dat gedaan door te beginnen aan de hand van de oudste foto s, omdat die het landschap van voor de oorlog nog het meest benaderen. Daardoor kan de vergelijking met kaartmateriaal nog gemakkelijker gemaakt worden (De Meyer, 2006). Een probleem is dat de militaire structuren vaak gecamoufleerd werden of dat er valse structuren werden gebouwd. Dat probleem werd snel verholpen door het gebruik van stereoscopie (Stichelbaut, 2006). 26

27 3.3 Materiaal voor analyse percelen Om de vergelijking te kunnen maken hoe de percelenstructuur is veranderd doorheen de tijd zijn er kaarten nodig waarop deze perceelsgrenzen te zien zijn. De kaartenreeks begint in de tijd van Popp midden negentiende eeuw tot nu. Een overzicht van de gebruikte kaarten en luchtbeelden is te vinden in Tabel Popp-kaart ( ) In dit deel wordt de vergelijking gemaakt tussen de percelenstructuur voor en na de Eerste Wereldoorlog. Dat wordt gedaan aan de hand van perceelsplannen van voor de oorlog en plannen die gemaakt zijn voor de heraanleg na de oorlog. Voor de vooroorlogse situatie wordt gebruik gemaakt van de kadasterplannen van Popp. Deze dateren uit het midden van de negentiende eeuw met uiterste datum Dat betekent dat ze niet van net voor de oorlog zijn. Philippe-Christian Popp had de bedoeling om voor iedere Belgische gemeente de kadasterkaarten te tekenen. Doordat hij dat op een bepaalde manier uitvoerde werd voor het hele grondgebied van België een eerste kadastrale atlas gemaakt. Die atlas moest worden afgewerkt door de weduwe van Popp, door zijn dood in 1879 (De Maeyer & Ooms, 2013; kbr.be, 31/03/16). De kaarten zijn te vinden in de Koninklijke Bibliotheek van België. Voor Vlaanderen zijn deze gedigitaliseerd en gegeorefereerd en worden ze ter beschikking gesteld voor het publiek op de Vlaamse website geopunt.be. 27

28 Tabel 1: Kaartenreeks Kaart / luchtbeeld Kaartbladen Jaar Oorspronkelijke schaal Popp kadasterkaart Arrondissement d Ypres: Elverdinghe, Messines, : Passchendaele en Ypres MCI Topografische kaart Gheluvelt, Langemarck, Messines en Ypres : Luchtfoto s WO I Variabel Kadasterkaart plan heraanleg Nummers: 61, 66, 100 en Variabel MCI Topografische kaart Gheluvelt (28/3), Langemarck (20/6), Messines (28/6) en 1925 / : Ypres (28/2)/- MGI Topografische kaart Geluveld-Moorsele (28/3-4), Lo-Langemark (20/5-6), 1961 / : Nieuwkerke-Mesen (28/5-6) en Poperinge-Ieper (28/1-2) NGI Topografische kaart Boezinge (28/2N), Ieper (28/2Z), Zonnebeke (28/3N), 2001 / : Beselare (28/3Z), Wijtschate (28/6N), Mesen (28/6S) Luchtbeeld AGIV 2012 Resolutie 2,22 m Kadasterkaart 2015 Variabel 28

29 3.3.2 Aanlegplannen Dienst der Verwoeste Gewesten Om de vergelijking te maken worden plannen gebruikt die gemaakt werden voor de heropbouw na de oorlog tussen 1919 en Deze kaarten zijn te vinden in een archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten. Het is een archief waar kaarten verzameld zijn waarmee de heropbouw is georganiseerd. De dienst is opgericht als een deel van het ministerie van landbouw in 1919 samen met de wet op de aangenomen gemeenten waarbij gemeenten zich konden laten adopteren. Die dienst had de macht waardoor de bevoegdheden van de gemeente werden ingeperkt. De bevoegdheden van deze dienst waren dan ook vrij uiteenlopend (Derwael & Tallier, 2014). In het gebruikte archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten zijn enkel kaarten te vinden zonder tekst of uitleg. De plannen zijn zeer uiteenlopend, er is zeker geen bepaalde stijl. Er zijn vier delen in het archief: kadastrale plannen, plattegronden van wegen, plattegronden van waterlopen, rivieren en bruggen en plattegronden, opstanden, doorsneden van burgerlijke gebouwen. De laatste twee delen zijn niet bruikbaar, want het derde deel bestaat enkel uit plattegronden van kleine gebieden. Het laatste deel zijn eerder architecturale plannen of plattegronden van bepaalde eigendommen. Binnen die vier verschillende delen zijn de stijlen van de plannen ook vrij verschillend. Er zijn plannen van grote gebieden van gemeenten, er zijn er waarvan het enkel wegen zijn met al dan niet een aanduiding van de aanliggende kadastrale grenzen. Op de meeste plannen zijn meestal geen of soms enkele gebouwen aangegeven. Dat leidt er toe dat er slechts een klein aantal plannen gebruikt kunnen worden voor dit onderzoek Topografische kaarten en luchtfoto s voor, tijdens en na de wereldoorlog Naast de kadasterplannen van voor en na de oorlog worden ook topografische kaart van voor de oorlog en luchtfoto s van tijdens de oorlog gebruikt. De topografische kaart kan gebruikt worden om de percelen te bekijken in het eigenlijke landschap. Luchtfoto s van tijdens de oorlog kunnen de verwoestingen van het landschap aantonen. Daarnaast geven luchtfoto s het landgebruik weer van dat moment. De topografische kaart van voor de oorlog is de kaart gemaakt door het Militair Cartografisch Instituut van Aan de hand van deze kaarten kunnen de studiegebieden wat beter beschreven worden dan enkel aan de hand van de perceelsgrenzen, zoals gebouwen en het wegenpatroon. De eigenlijke perceelsgrenzen kunnen niet teruggevonden worden, maar de grenzen die te zien zijn, zijn eerder grenzen van 29