Sociale klimaatprojecten: 13 pioniers. Kwetsbare groepen betrekken bij de strijd tegen de klimaatverandering in België

Transcriptie

1 Sociale klimaatprojecten: 13 pioniers Kwetsbare groepen betrekken bij de strijd tegen de klimaatverandering in België

2

3 Sociale klimaatprojecten: 13 pioniers Kwetsbare groepen betrekken bij de strijd tegen de klimaatverandering in België

4 COLOFON Kwetsbare groepen betrekken bij de strijd tegen de klimaatverandering in België Cette publication est également disponible en français: Changement climatique et justice sociale : 13 projets pionniers. Impliquer les personnes défavorisées dans la lutte contre le changement climatique en Belgique Een uitgave van de, Brederodestraat 21 te 1000 Brussel AUTEUR Foto s COÖRDINATIE VOOR DE KONING BOUDEWIJNSTICHTING GRAFISCH CONCEPT VORMGEVING PRINT ON DEMAND Antoine Pennewaert, Foliant Projectmedewerkers Françoise Pissart, directeur Pascale Taminiaux, projectverantwoordelijke Johan Alleman, projectverantwoordelijke Michèle Duesberg, assistente PuPiL Tilt Factory Manufast-ABP vzw, een bedrijf voor aangepaste arbeid Deze uitgave kan gratis worden gedownload van onze website Een afdruk van deze elektronische publicatie kan gratis besteld worden via onze website per op het adres publi@kbs-frb.be of via ons contactcentrum, tel , fax De Stichting heeft geprobeerd om contact op te nemen met allen die copyright hebben op de illustraties in deze publicatie. Indien er foto s of illustraties werden afgedrukt zonder voorkennis van de rechthebbenden, dan kunnen ze zich wenden tot de, Brederodestraat 21, 1000 Brussel. Wettelijk depot: D/2893/2013/03 ISBN-13: EAN: BESTELNUMMER: 3127 maart 2013 Met de steun van de Nationale Loterij 4

5 Voorwoord Wat denken mensen die sociaal uitgesloten zijn en moeten rondkomen met een erg laag inkomen over de opwarming van de planeet? Denken ze dat het nodig is om de gevolgen daarvan te beperken via klimaatmaatregelen? Hebben die klimaatmaatregelen een positieve of een negatieve impact op hen? Willen en kunnen ze eraan meewerken? Voelen ze zich aangesproken? Vanuit deze vragen lanceerde de in 2009 een uniek sociaal klimaatproject. Ze organiseerde een dialoog tussen klimaatexperts en experts inzake sociale rechtvaardigheid. Voor het eerst in de geschiedenis gingen niet minder dan tweehonderd Europese en Belgische experts uit twee volledig gescheiden vakgebieden samen nadenken over sociaal rechtvaardige klimaatmaatregelen. Zes maanden lang debatteerden ze met elkaar op conferenties, maar nog meer online. Hun werk leverde een pak beleidsaanbevelingen voor België 1 en Europa 2 op die vandaag nog steeds doorwerken in de praktijk. Via de projectoproep die de Stichting in 2011 lanceerde, wilde ze deze dialoog absoluut voortzetten op het terrein in België. Ze vroeg aan sociale en aan milieuverenigingen om met sociaal kwetsbare bevolkingsgroepen baanbrekende klimaatprojecten op te zetten. Een hele uitdaging waarvoor de Stichting euro ter beschikking stelde. Een bedrag dat werd verdeeld onder dertien projecten uit Vlaanderen, Wallonië en Brussel. Ondertussen zijn de meeste van deze projecten afgesloten. Dankzij de samenwerking tussen de sociale en de klimaatsector én de doelgroep weten we nu beter wat sociaal kwetsbare gezinnen denken over de klimaatuitdaging en wat ze daar vooral via klimaatvriendelijk gedrag kunnen en willen aan doen. Vaak stonden ze zelf versteld van de positieve resultaten van hun acties. In de Brusselse Marollen amuseerden jongeren van het jeugdhuis zich onder meer met het maken van een fotoboekje over de levenscyclus van een blikje. De kans is groot dat ze in de toekomst zelf geen blikjes meer op de grond zullen gooien en er andere jongeren zullen op aanspreken als het wel gebeurt. In Leuven deden de bezoekers van een buurthuis enthousiast mee aan een klimaatspel dat hen inzicht gaf in de gevolgen van de opwarming van de planeet. In Luik leerden kwetsbare nieuwkomers en eenoudergezinnen hun energiemeters aflezen en bijhouden, en slaagden ze er via maandelijkse bijeenkomsten in om energiebesparingstips uit te wisselen en hun energiefactuur te doen dalen. 1 Matigingsbeleid inzake klimaatverandering en sociale rechtvaardigheid in België. Analyses van drie maatregelen en aanbevelingen. 2 Climate Change and Social Justice in Europe:Recommendations for three EU policy areas. 5

6 Voorwoord In Oostende en Kortrijk werd vooral gezocht naar innovatieve financiële en collectieve instrumenten om woningen van kwetsbare groepen klimaatvriendelijk te renoveren, te beginnen met een goed geïsoleerd dak. Daardoor zijn de bewoners er sterker van overtuigd dat het nuttig is om hun klimaatverantwoordelijkheid op te nemen en om dagelijks te blijven werken aan de vermindering van hun energiefactuur en hun CO 2 - uitstoot. Allemaal erg concrete projecten die steunen op een directe betrokkenheid van kwetsbare personen en die elders reproduceerbaar zijn. Op twee intervisiemomenten kregen de verschillende projectmedewerkers de gelegenheid om hun verhaal te doen en te luisteren naar elkaars ervaringen. Hun bedenkingen, adviezen, tips en fijne kneepjes werden verwerkt in deze brochure: als blijvend spoor van het traject dat ze samen hebben afgelegd, maar vooral ook als een basis waarop nieuwe initiatiefnemers kunnen voortbouwen. 6

7 INHOUD COLOFON Voorwoord Sociale klimaatprojecten. Een overzicht Sociale ongelijkheden en klimaat-verandering sociale klimaatprojecten Habitat-Service uit Luik...17 Couleur Café uit Malmedy Empreintes uit Namen...21 Foyer des Jeunes des Marolles, Monceau-Fontaines vzw uit Charleroi - Monceau-sur-Sambre Platform Jongeren voor de Samenleving Groupement d Achat Commun uit Dour-Élouges Autonoom Gemeentebedrijf Energiebesparing Oostende...31 Buurt- en Nabijheidsdienst Kortrijk vzw Centrum Informatieve Spelen uit Leuven-Heverlee Samenlevingsopbouw West-Vlaanderen uit Roeselaere Steunpunt Opbouwwerk Meetjesland uit Eeklo...41 Ecolife uit Leuven De pioniers en hun doelgroep: wat werkt en wat werkt niet? Wat werkt? Wat werkt niet? Slimme projecttips

8

9 Sociale klimaatprojecten. Een overzicht [Blz. 17] Habitat-Service uit Luik 15 slimme tips om mijn energiefactuur lichter te maken en om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Organiseren van maandelijkse bijeenkomsten rond energiebesparing. Uitgangspunt In Luik zijn er heel wat kwetsbare gezinnen die geen geschikte woning hebben. Het gaat meestal om personen die moeten rondkomen met een vervangingsinkomen. De helft van hen heeft schulden. In 2011 gingen meer dan tweehonderd van hen, zowel Belgen als personen van vreemde afkomst, aankloppen bij Habitat-Service, een vereniging die huurders sociaal begeleidt en in veel gevallen ook een woning kan verhuren. Deze mensen weten vaak niet hoe ze hun energiefactuur kunnen verkleinen. Habitat-Service neemt hen collectief en individueel bij de hand. Stephan Lux, David Cedrone Rue Chevaufosse 78, 4000 Liège, Tel [Blz. 19] Couleur Café uit Malmedy Alternatieve mobiliteit, duurzaam verbruiken... dat is goed voor de planeet, en voor de levenskwaliteit en de portefeuille van de sociaaleconomisch kwetsbaarste bevolkingsgroepen. Uitgangspunt In en om Malmedy wonen heel wat mensen met een ecologische voetafdruk die lager ligt dan het gemiddelde! Toch zijn ze niet te benijden! Ze wonen in een ruraal gebied met nauwelijks openbaar vervoer en beschikken niet over eigen verplaatsingsmiddelen. Ze hebben geen inkomen uit arbeid, eten vaak goedkoop en onevenwichtig, en worden daardoor snel zwaarlijvig en ziek. Ze hebben een heel hoge energiefactuur, maar kunnen zich toch niet verwarmen omdat hun huurwoning zo slecht geïsoleerd is. Het gaat om mensen die vaak met meerdere problemen tegelijk kampen: fysieke en mentale handicaps, langdurige werkloosheid, uitsluiting en verslaving. Nieuwkomers en autochtonen, alleenstaanden en gezinnen. Vaak zitten ze totaal aan de grond. Couleur Café vangt hen op en poogt hen via een alternatief mobiliteitsen voedingsproject te betrekken bij de bestrijding van de klimaatverandering. Michel Bronlet Rue Jean-Hubert Cavens 49, 4960 Malmedy, Tel

10 Sociale klimaatprojecten. Een overzicht [Blz. 21] Empreintes uit Namen [Blz. 23] Foyer des Jeunes des Marolles uit Brussel Sluit je aan bij klimaatacties! Videoclips maken in 2012 en 2013 met creatieve ideeën om het energieverbruik bij kwetsbare groepen te verminderen. Uitgangspunt Een samenleving die mensen sociaal uitsluit, handelt in strijd met de menselijkheid, de sociale rechtvaardigheid en de democratie. Ze gaat ervan uit dat kwetsbare personen niet interessant zijn en geen positieve bijdrage kunnen leveren aan de maatschappij. Wie zoals Empreintes in Namen werkt met deze mensen, ervaart dat ze even creatief en positief kunnen zijn als andere mensen. In een participatieve aanpak krijgen ze daartoe de kans. Wat ze thuis al doen in de strijd tegen de klimaatverandering blijft meestal onzichtbaar, maar gestimuleerd door de groep formuleren ze vaak energiebesparingstips waar nog geen enkele deelnemer aan gedacht had. Stéphanie de Tiège, Mathieu Leclef Rue Nanon 98, 5000 Namur, Tel Voor een beter klimaat in de Marollen. Jongeren uit de Marollen bewust maken van hun ecologische voetafdruk en samen met hen zoeken naar mogelijkheden om die te verkleinen. Uitgangspunt In het jeugdhuis van de Brusselse Marollen komen heel wat kwetsbare jongeren uit de sociale woningen in de volksbuurt. Hun ouders spreken vaak enkel een vreemde taal en velen van hen zijn werkloos. Er zijn ook veel gescheiden gezinnen en eenoudergezinnen. De meeste jongeren gaan nog naar school, maar er is ook sprake van absenteïsme en schooluitval. Veelbelovende perspectieven zien ze niet. Waarom zouden ze dan nadenken over de opwarming van het klimaat of over energiebesparing? Enkel het hier en nu telt en dat is al ingewikkeld genoeg! En dus verbruiken en verspillen ze zonder nadenken en gooien ze hun afval waar het vallen wil. Laat staan dat ze geïnteresseerd zouden zijn in de herkomst van de verbruikte producten of de gevaren en de gevolgen van hun klimaatonvriendelijk gedrag. Toch doet het plaatselijke jeugdhuis er alles aan om hun positieve energie via projecten te activeren. Bilal Chuitar, Siham Bouchayoua, Carmen Gil Cabrera, Marie Philippart Rue de la Prévoyance 46, 1000 Brussel, Tel

11 Sociale klimaatprojecten. Een overzicht [Blz. 25] Monceau-Fontaines vzw uit Charleroi - Monceau-sur- Sambre Stagiairs die een sociaalprofessioneel inschakelingstraject volgen, gevoelig maken voor de impact van de klimaatverandering. Uitgangspunt De sociale economiesite van Monceau-Fontaines wordt vooral bezocht door mensen die moeilijk aan de bak komen in onze maatschappij. Dat komt omdat ze laaggeschoold zijn, niet goed kunnen lezen of schrijven, geen toegang hebben tot internet, werkloos zijn, geen fatsoenlijke woning hebben en moeten zien rond te komen met een erg laag inkomen. In de supermarkt moeten ze spaarlampen laten liggen: ze hebben er geen geld voor. Als stagiair geven ze natuurlijk wel aan dat ze zich (opnieuw) sociaal en professioneel willen inschakelen in de maatschappij. Het project van Monceau-Fontaines ziet hierin een kans om hen te betrekken bij de strijd tegen de klimaatverandering, uitgaande van de vraag: welke energiebesparende oplossingen liggen in het bereik van deze stagiairs met een laag inkomen? Bruno Carton Rue de Monceau-Fontaine 42/1, 6031 Charleroi - Monceau-sur- Sambre, Tel [Blz. 27] Platform Jongeren voor de Samenleving uit Brussel Mediaterre. Jongeren inzetten om kwetsbare gezinnen bewust te maken van de impact van hun energieverbruik op het klimaat. Uitgangspunt Grootschalige mediacampagnes rond de opwarming van het klimaat beroeren kwetsbare gezinnen niet of nauwelijks. Enkel via een persoonlijke aanpak en begeleiding is het mogelijk om met hen te werken aan een klimaatvriendelijke gedragsverandering. Kwetsbare gezinnen thuis laten begeleiden door een duo van jonge vrijwilligers leek dan ook een mooie optie. De praktische uitvoering werd echter problematisch: de kloof tussen de wensen en verwachtingen van de jongeren en de sociale werkelijkheid van kwetsbare gezinnen bleek heel diep te zijn. François Ronveaux Rue du Marteau 19, 1000 Brussel, Tel

12 Sociale klimaatprojecten. Een overzicht [Blz. 29] Groupement d Achat Commun uit Dour - Élouges Doe iets aan het broeikaseffect! Concrete acties met kwetsbare mensen om de ecologische impact van hun consumptie te verminderen. Uitgangspunt Op enkele kilometers van Dour ligt de landelijke kern Elouges waar een tweehonderdtal kwetsbare personen, onder wie veel ouderen, dichtbij elkaar woont. De klimaatproblematiek zegt hen niet veel, maar ze voelen het natuurlijk wel als de energie- of voedselprijzen stijgen. Vanuit die optiek brengt de vereniging GAC hen samen voor allerlei activiteiten. En quasi terloops werkt iedereen uiteindelijk gezellig mee aan de bestrijding van de klimaatverandering. Jacquy Detrain, Yolande Dagrain Rue d Italie 5, 7370 Dour Élouges [Blz. 31] Autonoom Gemeentebedrijf Energiebesparing Oostende (AG EOS) Pilootproject: integrale doorlichting van het energieverbruik, trajectbegeleiding en financiering als ESCO voor kansengroepen. Dakisolatie aanbrengen en financieren. Trajectbegeleiding organiseren om de energiekosten zo laag mogelijk te houden. Uitgangspunt Eigenaars met een laag inkomen hebben het vaak moeilijk om te investeren in energiebesparende oplossingen voor hun woning. Vaak moeten ze eerst overtuigd worden van het besparend effect van bijvoorbeeld dakisolatie. Vervolgens moeten ze een lening zien te pakken te krijgen die ze al na een maand moeten beginnen af te betalen, hoewel de vermindering van de energiekosten pas na een aantal maanden zichtbaar wordt in de energiefactuur. AG EOS wil dit probleem verhelpen via een uniek opbrengstgarantiesysteem. Bart Van Camp Karel Janssenslaan 25, 8400 Oostende, Tel [Blz. 34] Buurt- en Nabijheidsdienst Kortrijk vzw Een achtergestelde buurt in Kortrijk renoveren via een woonscan op maat. Eigenaars en huurders via renovatiebegeleiding stimuleren om hun woning energievriendelijk te verbouwen. Uitgangspunt Huurders van bescheiden woningen en eigenaars met weinig middelen kunnen heel vaak geen gebruik maken van premies, goedkope leningen en fiscale stimuli die overheden toekennen om energiebesparende maatregelen te bevorderen. De huurders zijn sterk afhankelijk van de goodwill van de eigenaars en sommige eigenaars zijn al lang blij als ze de hypotheek kunnen aflossen. In zo n context is het moeilijk om energie te besparen. Toch proberen de energiesnoeiers van Kortrijk, samen met Akzie, een vereniging waar armen het woord nemen, via verbouwingswerken die afgestemd zijn op de specifieke woonbehoeften van 70 kansarme gezinnen, een achtergestelde buurt in de stad te renoveren. Jan Gryspeerd, Romain Coussement, Valerie Vanhoutte, Damastweversstraat 1, 8500 Kortrijk, Tel

13 Sociale klimaatprojecten. Een overzicht [Blz. 36] Centrum Informatieve Spelen uit Leuven-Heverlee [Blz. 38] Samenlevingsopbouw West- Vlaanderen uit Roeselaere [Blz. 41] Steunpunt Opbouwwerk Meetjesland uit Eeklo Ecomillions: Klimaat op het spel. Een informatief spel ontwikkelen en produceren voor en met sociaal kwetsbare mensen waarbij concrete stappen op het vlak van energiebesparing gelinkt worden aan de klimaatverandering. Uitgangspunt Sociaaleconomisch kwetsbare mensen wonen vaak in slecht geïsoleerde huizen en maken gebruik van goedkope, energieverslindende verwarmingstoestellen. Iets beters kunnen ze zich niet veroorloven en daaruit leiden ze vaak af dat ze helemaal niets kunnen doen om hun energieverbruik, en dus ook hun energiefactuur, te beperken. Bovendien zijn klimaatcampagnes niet afgestemd op hun leefwereld. Het Ecomillions -spel dat binnen het project van het CIS werd ontwikkeld, wil deze situatie keren. Steven Solia Naamsesteenweg 130, 3001 Leuven-Heverlee, Tel Lokale aanpak energiearmoede in de Westhoek. Een lokaal actieplan uitwerken om OCMW-klanten met hoge energie-uitgaven en -schulden te begeleiden. Uitgangspunt De energiearmoede neemt ook toe in de Westhoek. Steeds meer mensen kunnen hun rekening niet meer betalen, het aantal budgetmeters stijgt en er zijn meer mensen die een beroep doen op schuldbemiddeling en -beheer. Bovendien wonen deze mensen in de kwalitatief slechtste huizen waardoor hun energiefactuur extra hoog is. Tegelijk stelt men vast dat mensen in een erg precaire situatie vaak de neiging hebben om zich sociaal te isoleren. Van de buitenwereld verwachten ze niet veel goeds en al zeker niet van overheidsinstanties zoals het OCMW. Een vraag om informatie of hulp zou wel eens kunnen leiden tot meer controles en sancties. En dus proberen ze hun boontjes zoveel mogelijk zelf te doppen. De energiebuddy van Samenlevingsopbouw West- Vlaanderen staat dan ook vaak voor een gesloten deur. Maar hij blijft terugkomen in de hoop dat ze ooit eens zullen opendoen. Stefan Goemaere Hoogstraat 98/2, 8800 Roeselare, Tel De klimaatclub: een sociale schakel om kansarme personen met hoge energie-uitgaven te blijven sensibiliseren en begeleiden. Uitgangspunt In Eeklo worden er heel wat gezinnen op vraag van het OCMW tijdelijk professioneel begeleid bij het terugdringen van hun energieverbruik. Het gaat om gezinnen met een hoog energieverbruik die bv. kampen met een betaalachterstand of bij wie een budgetmeter geïnstalleerd is. Maar daarnaast gaat het ook om gezinnen die dringend problemen moeten zien te vermijden: ouderen met een stagnerend inkomen of kortgeschoolden die niet kunnen kiezen tussen energieleveranciers. Als de professionele begeleiding stopt, komt het erop aan te voorkomen dat de mensen hervallen in hun oude verbruiksgewoontes. Een vrijwilligerswerking met ervaringsdeskundige klimaatmeesters zou dit moeten verhelpen. Bert Seys, Isabelle Ruyssen, Liesbet Van Crombrugge Moeie 16a, 9900 Eeklo, Tel

14 Sociale klimaatprojecten. Een overzicht [Blz. 43] Ecolife uit Leuven Het klimaat verandert. Wat kan ik doen? Laaggeschoolde en laaggeletterde volwassenen sensibiliseren voor de klimaatverandering en hen aanzetten tot actie op het vlak van energie, mobiliteit en afval. Uitgangspunt Begin 2012 verscheen het Wablieft-boek Het klimaat verandert, wat kan je zelf doen? met tips om thuis zelf energie én dus geld te besparen en om actief mee te werken aan de bestrijding van de klimaatverandering. Hoewel het klimaatboek specifiek geschreven is in een duidelijke taal voor laaggeschoolden en laaggeletterden bereikt het de volwassenen die een cursus basiseducatie, NT2 (Nederlands als 2de taal) of budgetbeheer volgen bij Vocvo (het Vlaams Ondersteuningscentrum voor het Volwassenenonderwijs) niet. Via het uitwerken van een didactische handleiding en methodiek willen Ecolife en Vocvo/Wablieft ervoor zorgen dat men in de klas op een leuke manier aan de slag kan gaan met de informatie uit het boek. Ingrid Pauwels, Valkerijgang 26, 3000 Leuven,

15 Sociale ongelijkheden en klimaatverandering De opwarming van het klimaat bedreigt de hele planeet. Als de gemiddelde temperatuur stijgt met zes graden is vrijwel iedere vorm van leven uitgesloten. De meeste wetenschappers en politici vinden een stijging tot twee graden nog net leefbaar. Volgens de Ecomillions - klimaatmeter, die als antwoord op de projectoproep van de Koning Boudewijnstichting werd ontworpen door Ecolife en het Centrum voor Informatieve Spelen, zal zo n beperkte stijging echter al veel ellende met zich meebrengen vanwege een oprukkende woestijn, een smeltende Noordpool, hittegolven en zware stormen. Vijftig miljoen mensen zullen bedreigd worden door de stijgende zeespiegel. De oogst zal met 20% dalen en er zullen conflicten ontstaan rond voedsel en water. De opwarming van het klimaat kan worden beheerst door een drastische vermindering van de uitstoot van broeikasgassen (meer bepaald CO 2 ). Vandaag bestaat er nog geen internationaal akkoord over de manier waarop alle landen willen meewerken aan die vermindering van de CO 2 -uitstoot. Wat de Europese Unie betreft, besliste de Europese Commissie enkele jaren geleden om haar CO 2 -uitstoot tegen 2020 met 20% te verminderen. Ze mikt daarbij vooral op een daling van het verbruik van fossiele brandstoffen (olie, aardgas en steenkool). Die daling moet worden gerealiseerd via een doorgedreven energieefficiëntie, het gebruik van hernieuwbare energiebronnen en een beperking van het energieverbruik. Als EU-lidstaat werkt België daaraan mee door het invoeren en plannen van specifieke klimaatinstrumenten zoals groenestroomcertificaten, energie- en isolatiepremies, EPBcertificaten, groene fiscale aftrekken en thermische renovaties per straat of wijk. In België staan alle armoede-indicatoren vandaag op rood. Uit recente statistische cijfers van de Europese Unie blijkt dat ongeveer 15,3% van de bevolking in ons land, hetzij personen, leeft in armoede of een zeer groot risico loopt om in armoede terecht te komen. Het Centrum Oases van de Universiteit Antwerpen, dat het Armoedejaarboek uitbrengt, stelt vast dat de energiearmoede verder toeneemt. Energiearmoede is een realiteit. Vandaag kunnen 5,1% van de Belgen, zo een personen, hun woning niet afdoende verwarmen omwille van financiële redenen (Europese enquête SILC 2009). De laagste inkomensgroepen hebben relatief hogere energiekosten dan het gemiddelde. Meer en meer sociaal zwakke groepen kampen met achterstallen inzake energiefacturen, vaak moet men schulden maken om de energiefactuur te kunnen betalen. 15

16 Sociale ongelijkheden en klimaat-verandering Er zijn drie belangrijke oorzaken voor het probleem van energiearmoede: te lage inkomens, slechte huisvesting en stijgende energieprijzen 3. In deze tijd van besparingen en stijgende energieprijzen kan de situatie alleen maar verergeren. In Vlaanderen worden er ook steeds meer budgetmeters geplaatst. Het aantal mensen dat een beroep moet doen op schuldhulpverlening groeit jaarlijks. In 2011 stonden kandidaat-huurders op een wachtlijst voor een sociale woning. In 2010 leefde 17% van de Vlamingen in een woning met een lekkend dak, schimmels, vochtige muren, plafonds of vloeren, en rottend houtwerk. De situatie in het Brussel Gewest is kritiek. In dit Gewest is de grootste groep lage inkomens geconcentreerd. Het woonpatrimonium is verouderd (4 woningen op 10 zijn ouder dan 65 jaar), en het groot percentage huurders (60%) remt renovatie af. 41% van de energie wordt geconsumeerd in woningen in het Brussels Gewest 4. In Wallonië is in 2011 is het aantal cliënten met achterstal en onbetaalde energierekeningen gestegen: 6191 cliënten werden afgesneden van electriciteit (+ 77% in vergelijking met 2008), en ook voor gas nam het aantal afsluitingen toe: 3.430, waarvan 959 tijdens de winter 5. Wat kunnen deze kwetsbare mensen doen? Zijn de maatregelen ter bestrijding van de klimaatverandering afgestemd op hun noden en wensen? Zo nee, vergroten ze dan de sociale uitsluiting van deze mensen en kan dat gecompenseerd worden? En zo ja, zijn kwetsbare mensen op de hoogte van de steun die ze kunnen krijgen? Weten ze hoe ze die moeten aanvragen? Zijn er mensen die hen daarbij kunnen helpen? Het is immers algemeen geweten dat een te laag inkomen niet de enige reden is waarom kwetsbare bevolkingsgroepen vaak niet kunnen voorzien in hun basisbehoeften: armoede en sociale uitsluiting vreten aan het zelfvertrouwen. De mensen krijgen vaak het gevoel dat ze de greep op hun eigen leven verliezen en mislukt zijn. Ze leggen de schuld volledig bij zichzelf, schamen zich en keren zich af van de samenleving. Dat is de realiteit. Maar de vindt niet dat ze zich daarbij moet neerleggen. Twee jaar geleden formuleerde de Stichting, na debat met alle betrokken partijen, al vragen rond de impact van Belgische en Europese klimaatmaatregelen op sociaal kwetsbare mensen: Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de kosten en baten van milieumaatregelen eerlijk verdeeld zijn over de samenleving in Europa en in Belgie? Hoe kunnen we voorkomen dat maatregelen ter bestrijding van de klimaatverandering de armste huisgezinnen het hardst treffen in hun geldbeugel? 6 Als vervolgactie heeft de nadien beslist om 13 concrete projecten te ondersteunen. In wat volgt vindt u een uitvoerige beschrijving van deze projecten. 3 ULB-CEESE et UA-OASES La Précarité Energétique en Belgique, Rapport final, Décembre 2011 ; CEESE/documents/Energiearmoede_La_Precarite_Energetique_en_Belgique_rapport_final.pdf 4 Le Soir, 12/11/2012, p. 6 5 Alter Echos, Des pistes contre la précarité énergétique, 03/12/12 6 Climate change mitigation and social justice in Europe: striking the right balance Ideas for Action. 16

17 13 sociale klimaatprojecten Habitat-Service uit Luik 15 slimme tips om mijn energiefactuur lichter te maken en om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Organiseren van maandelijkse bijeenkomsten rond energiebesparing. Wie minder energie wil verbruiken en zo geld wil besparen, moet daar cijfers kunnen opplakken. Dat betekent in de eigen woning op zoek gaan naar de elektriciteits-, gas-, en watermeters en uitvissen hoeveel geld een verbruik van bv. 100 kwh/l/m3 vertegenwoordigt. Voor de deelnemers aan het project was dit vaak het begin van een echte ontdekkingsreis... Recht op wonen Habitat-Service vzw streeft naar het realiseren van het recht op duurzaam en fatsoenlijk wonen. De organisatie stelt daarom aangepaste woningen ter beschikking van kwetsbare bewoners en begeleidt hen administratief en sociaal. Ze maakt daarbij gebruik van instrumenten zoals workshops rond het zoeken van woningen, vormen van samenwonen en glijdende huurcontracten die eerst op naam staan van Habitat-Service en vervolgens overgaan naar de huurder. Habitat-Service koopt ook woningen aan die door haar huurders worden opgeknapt. In het kader van de sociale begeleiding van huurders organiseert de vereniging participatieve workshops rond wonen (rechten, plichten, budgetbeheer, herstellingen). Een groepsdynamiek creëren Het project richt zich tot de kwetsbare huurders van Habitat-Service en omvat een reeks van 12 maandelijkse bijeenkomsten rond de verschillende aspecten van energiebesparing: verwarming, isolatie, koken, ventilatie, stookketel, wasmachine en droogkast, waterverbruik en warm water, toestellen in stand-by, verlichting, mobiliteit. Het is de bedoeling dat de maandelijkse bijeenkomsten tastbare resultaten opleveren bij de deelnemers thuis: een vermindering van de energiefactuur met 20% en 1 ton minder uitstoot van CO 2 per gezin per jaar. Elke vergadering startte met een analyse van het huidige energieverbruik van elke deelnemer op basis van een schriftje waarin de deelnemers hun meterstanden maandelijks leerden noteren. Er werd ook een lijstje opgemaakt van de toestellen en apparaten die aanwezig zijn in de woning en er werd aangeduid of ze het hele jaar door in waakstand bleven staan (en dus nutteloos energie verbruiken en geld kosten). Maand na maand bleek uit het schriftje of de ondernomen acties effect opgeleverd hadden. Dat was het geval: het energieverbruik daalde. Het zichtbaar maken van het energieverbruik en de potentiële en gerealiseerde financiële winst droegen bij tot aanpassingen en responsabilisering, bv. tochtstrips gebruiken en verlichting niet nodeloos laten branden. De resultaten 17

18 13 Sociale klimaatprojecten werden in groep geanalyseerd, uitgezet op een grafiek en vergeleken. Zowel de groepsleden als de begeleider konden dan oplossingen aanreiken. Dat droeg bij tot de vereiste gedragsverandering. In de loop van het project voerden de groepsleden een mini-audit uit bij geïnteresseerde leden. Soms staken de groepsleden op dat moment ook de handen uit de mouwen en hielpen ze de bewoner bij het indraaien van spaarlampen of het plaatsen van reflecterende schermen achter de radiators. De deelnemers werden op verschillende manieren gemotiveerd. Ze slaagden erin om energie te besparen en zagen welk financieel voordeel dat opleverde. Ze voelden zich bovendien gesteund door de groepsbegeleiding, maar ook door de groepsdynamiek en de persoonlijke aanpak. Toch haakten in die periode ook enkele deelnemers af, zij het omdat ze een job hadden gevonden of verhuisd waren. Enkele tegenvallers Tijdens de 12 maandelijkse bijeenkomsten was het de bedoeling dat de groep ook zou werken aan een tentoonstelling rond het project en aan een affichecampagne met als slogan Energie besparen is gemakkelijk, bestemd voor de buurtbewoners en alle huurders van Habitat-Service. Door de moeilijkheden rond de personeelswissels moest dit aspect worden afgevoerd. Ook het idee dat de deelnemers konden uitgroeien tot energieschakels die in hun buurt zelf energiegroepen zouden opstarten, ging niet door: geen enkele deelnemer voelde zich daartoe geroepen. Het abc van de energiebesparing is verworven Habitat-Service richt zich tot de kwetsbare huurders van de vzw die correct willen investeren in energiebesparing maar die dat niet kunnen. Het project wilde hen zelfredzaam maken zodat ze geen permanente begeleiding meer nodig hadden. Dat is grotendeels gelukt dankzij de positieve groepsdynamiek. Aan het einde van het project waren de meeste deelnemers in staat om hun energieverbruik te noteren en te beheersen dankzij de tips die ze tijdens de vergaderingen leerden kennen. De projectpromotoren hopen dat het energie- en geldbesparend gedrag na afloop zal blijven doorwerken, ook al vonden ze de link met de opwarming van het klimaat te abstract. De maandelijkse energiebesparingsbijeenkomsten die dankzij het project werden uitgewerkt, worden opgenomen in het reguliere aanbod van Habitat-Service. De kennis rond groepswerking die werd ingebracht door de projectpartner Exposant d kan nu door de eigen medewerkers van Habitat-Service worden toegepast. Focus -Maandelijkse energiebesparingsbijeenkomsten met twee groepen van een tiental kwetsbare personen. -Concrete doelstelling: vermindering van de energiefactuur met 20% en 1 ton minder uitstoot van CO 2 per gezin per jaar Sedert de start van het project Energie-uitdaging, volg ik jullie raad en werd mijn elektriciteitsfactuur aangepast. Ik ben blij want ik ga geld terugkrijgen. Huurster van Habitat-Service 18

19 13 Sociale klimaatprojecten Couleur Café uit Malmedy Alternatieve mobiliteit, duurzaam verbruiken... dat is goed voor de planeet, en voor de levenskwaliteit en de portefeuille van de sociaaleconomisch kwetsbaarste bevolkingsgroepen. Veel kwetsbare gezinnen in Malmedy moeten alles uit de kast halen om elke maand de eindjes aan elkaar te knopen. Vaak lukt dat niet en moeten ze schulden maken, ook al proberen ze om zo goedkoop mogelijk te leven. Maar in dit geval is goedkoop eigenlijk duur, want slecht voor de gezondheid, slecht voor de portefeuille en slecht voor de planeet. Couleur Café zet hen op het spoor van duurzame alternatieven. Permanente vorming Couleur Café vzw is een sociale organisatie die ijvert voor het actief burgerschap van alle plaatselijke bewoners in de strijd tegen armoede en sociale uitsluiting. Ze probeert het sociale weefsel te herstellen via interculturele en intergenerationele uitwisselingen en andere activiteiten die het samenleven bevorderen. Zo moet iedereen een rol en een plaats kunnen vinden in de maatschappij. De strijd tegen de klimaatverandering is een onderdeel van de permanente vorming die Couleur Café aanbiedt aan haar cliënten. Ze wordt georganiseerd in de vorm van participatieve conferenties en workshops rond voeding, consumptiegedrag en mobiliteit. Gekoppeld aan acties op lange termijn moet de bestrijding van de klimaatverandering op korte termijn leiden tot betere levensomstandigheden, een kwaliteitsvoller consumptiegedrag en een lagere uitstoot van broeikasgassen. Duurzame mobiliteit in een rurale omgeving Voor wie geen auto bezit zijn verplaatsingen in een ruraal gebied zoals Malmedy niet vanzelfsprekend. Samen met een twintigtal deelnemers zocht Couleur Café in het project naar een duurzame oplossing voor hun mobiliteitsprobleem. Concreet werden er drie rondetafels georganiseerd. De deelnemers kregen er de gelegenheid om hun problemen en verwachtingen aan te kaarten bij experts van Vie Féminine en de Fondation rurale de Wallonie. Uit die rondetafels bleek dat kwetsbare deelnemers minder mobiliteitsproblemen zouden hebben als er een systeem van carpooling zou bestaan en als ze zouden kunnen beschikken over fietsen. Beide oplossingen bleken haalbaar. Couleur Café kon immers zelf fietsen ter beschikking stellen omdat ze binnen haar bestaande activiteiten al fietsen recycleert en herstelt voor personen zonder verplaatsingsmiddelen. En eind 2012 werd duidelijk dat de gemeente bereid was om een carpoolingsysteem te organiseren. Voortaan geraken de lokale bewoners dankzij het project dus op een goedkope manier sneller en gemakkelijker waar ze willen zijn zonder dat dit leidt tot meer autoverkeer en meer verbruik van fossiele brandstoffen. Meteen dragen ze dus ook bij tot de vermindering van de CO 2 -uitstoot. Bovendien versterkt carpooling de sociale band en is wat beweging met de fiets goed voor de gezondheid. Moestuintjes Naast de mobiliteit besteedde het project van Couleur Café ook aandacht aan gezonde biologische voeding. De nadruk lag in dit geval eens te meer op de praktijk. De deelnemers konden onder meer aan de slag in volkstuintjes dankzij een specifieke opleiding en begeleiding zodat ze op termijn in staat zijn 19

20 13 Sociale klimaatprojecten om zelf biogroenten te kweken. Die concrete werkzaamheden werden aangevuld met workshops over gezonde, lokale voeding, het bewaren van groenten en lekker koken met lokale producten. Hierbij werd een beroep gedaan op de expertise van Li Cramignon, de afdeling gezondheidspromotie van de vereniging voor permanente vorming De Bouche à Oreille, die vooral actief is in het land van Herve. De deelnemers krijgen ook de kans om in te tekenen op een groentepakket. Dit onderdeel van het project maakt duidelijk dat je met weinig geld toch goed en gezond kan eten, als je toegang hebt tot de juiste informatie en een stukje grond. En wat de opwarming van het klimaat betreft: voor de deelnemers is dat nog altijd geen prioriteit, maar nu weten ze alvast wel dat hun negatieve impact daardoor vermindert. Overigens droomt Couleur Café er ook van om deze activiteiten rond biologisch tuinieren uit te bouwen tot een EFT-bedrijf, waar kwetsbare personen al werkend een beroep kunnen aanleren, maar daaromtrent werd nog geen beslissing genomen. Duurzame oplossingen In het project van Couleur Café is de sociale component enorm belangrijk. Het biedt kwetsbare mensen de kans om zich opnieuw te integreren in de maatschappij en om daar als volwaardig burger deel van uit te maken. Tegelijk speelt het project in op twee concrete noden van de kwetsbare deelnemers: betere verplaatsingsmogelijkheden en een gezonde, betaalbare voeding. Het gaat om duurzame oplossingen die zowel individuele als collectieve perspectieven openen: na afloop van het project lopen ze gewoon door én ze dragen bij tot een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen. Focus - Een twintigtal kwetsbare personen zoekt naar alternatieve mobiliteitsoplossingen in een rurale omgeving. - Actie biologisch tuinieren en groentepakketten. We leerden lokaal produceren en consumeren én we doen aan autodelen: dat is goed voor onze portefeuille en voor de planeet! Deelnemer aan het project 20