Spiegelreflex, Culturele sporen van de koloniale Ervaring van Susan Legêne.

Transcriptie

1 Spiegelreflex, Culturele sporen van de koloniale Ervaring van Susan Legêne. Ik wil prof. Legêne feliciteren met dit indrukwekkende, voor de Nederlandse historiografie vernieuwende, en toegankelijk geschreven boek, waarin een impuls gegeven wordt aan een project dat van groot belang is voor een inclusiever, en dus realistischer, herschrijving van de Nederlandse cultuur en geschiedenis. Legêne plaatst zich met haar boek in een traditie die in het buitenland o.a. gestalte krijgt in wetenschappers als Fanon, Said, Stoler en Brah, die er allen op aandringen de voormalige koloniale metropolen te bestuderen in lijn met de kolonieën. Said heeft het in Culture and Imperialism (1993) bv. over het culturele archief in Westerse naties en hij bedoelt daarmee, refererend aan de 19 de Eeuw, een bepaalde structuur van kennis, (..) structuren van attituden en referentie,(..) en structuren van gevoel, waarin steeds centraal staat dat gekleurde volken overheerst moeten worden. Brah (1996) spreekt over de metropool als Diaspora Space en doelt daarmee erop dat het een illusie is te denken ook al waren er weinig mensen van kleur lijfelijk aanwezig in de Europese ruimten dat de metropolen niet veranderden onder invloed van hun beschavingsmissies. In Nederland hebben we lang moeten wachten op een studie met een dergelijk uitgangspunt. Nog in 1995 merkte de Amerikaanse antropologe Ann Laura Stoler, die gespecialiseerd is in Nederlands Indië, in haar boek Race and the Education of Desire, op dat het opmerkelijk is dat in de Nederlandse historiografie in tegenstelling tot onze buurlanden, m.n. Engeland en Frankrijk geen systematische verbanden gelegd werden tussen de metropolitaine geschiedenis en de geschiedenis van/ in de koloniëen. Door het niet systematisch leggen van deze verbanden, of liever gezegd door het organiseren van de discipline geschiedenis op een manier waarop er twee verschillende analytische velden ontstonden, vaderlandse geschiedenis en de geschiedenis van de koloniëen/ de westerse expansie werd het mogelijk onszelf wijs te maken dat het kolonialisme, ideëen en praktijken op grond van ras, op miraculeuze en heilzame wijze aan Nederland voorbij gegaan waren. Daaraan droeg ook bij dat het in het geval van Nederland om colonialism of the exterior ging, waardoor het beeld van een onschuldige, ethisch hoog verheven natie die het slechts om een beschavingsmissie van onderontwikkelde naties ging, een soort ontwikkelingssamenwerking avant la lettre lang overeind kon blijven. Vandaar dat het dominante vertoog over Nederland heel lang en 1

2 eigenlijk nog steeds kon volhouden dat wij niet kolonialistisch en niet racistisch zijn. Het is daarom buitengewoon verheugend dat Susan in dit nieuwe boek een ander, realistischer beeld van Nederland als een thuis koloniale haar term cultuur presenteert. Er bestaat veel overlap tussen haar interesses en de mijne. Ook mijn eigen, nieuwe werk, getiteld Innocence Unltd., race, gender and sexuality in the Dutch cultural Archive (forthcoming 2012), begeeft zich, vanuit een antropologisch en Cultural Studies perspectief, op dit terrein. Ik ben geϊnteresseerd in de manieren waarop ras, in intersectie met andere categorieën als gender en seksualiteit, zich in het Nederlandse culturele archief heeft kunnen nestelen en de passie, ja zelfs de agressie, die spreken over ras in een Nederlandse context oproept. Om te beginnen merk ik op dat het boek verrassend is, omdat Susan het gewone ongewoon maakt. De Koninklijke gouden koets, gebouwd in 1901, de beginjaren van de ethische politiek, die jaarlijks op Prinsjesdag uit de mottenballen gehaald wordt, geeft in Susan s vaardige handen zijn koloniale geheimen prijs. Dat is één voorbeeld van de mooie kleine analyses die zij maakt van allerlei objecten foto s, monumenten, batiktechniek, een kwartetspel op een microniveau, en tegelijkertijd heeft de tekst macroaspiraties, omdat hij heel lange lijnen trekt. Dat zijn lijnen in de tijd: van de koloniale tijd tot nu, de huidige multiculturele samenleving, maar ook geografische lijnen. Legêne kijkt niet alleen naar de Parel in de Nederlandse kroon, Ons Indie, maar betrekt ook Suriname bij haar beschouwingen, hetgeen nog steeds heel uitzonderlijk, maar daarom niet minder noodzakelijk, is. Een andere lijn in het boek is het systematisch betrekken in de analyse van door gender gemarkeerde objecten: een anti slavernij borduurlap uit Nederland, een slaappopje in kotodracht uit Suriname, een poppententoonstelling uit Indië, objecten die door vrouwen vervaardigd zijn die geen andere manieren hadden om aan hun burgerschap vorm te kunnen geven. Veel te vaak zijn het nog steeds mannelijk geconnoteerde objecten die stilzwijgend en als vanzelfsprekend het corpus van te analyseren objecten bevolken. Dus het boek is niet alleen exemplarisch en spannend in zijn methodologie, maar ook ambitieus en moedig, omdat het breekt met een dominant discours over wie wij Nederlanders zijn, zowel in het common sense denken als in de academie. Laat ik uit de rijke stof tot nadenken die het boek levert, nog drie thema s oppikken, die ieder een aspect verder uitlichten. Ik zal aandacht besteden aan: 2

3 1. Nederland als een thuis koloniale cultuur. 2. Legêne s zelfpositionering. 3. Enkele kritische opmerkingen plaatsen ten aanzien van twee aspecten. Ad 1. Vernieuwend en prikkelend is de centrale stelling dat Nederland zich als een thuiskoloniale cultuur ontwikkeld heeft en dat de sporen van die koloniale cultuur doorwerken in onze huidige samenleving, betrekking hebbend op kunstuitingen en cultuurpatronen, maar ook, algemener, op heersende opvattingen. (p. 8). De kenmerken van die cultuur zijn: verzwijgen en verhullen, preken en verbieden, omarmen en stilzetten, nostalgisch idealiseren en buitensluiten (p. 29). Met deze opsomming beargumenteert Susan, naar mijn idee, iets wezenlijks met betrekking tot de Nederlandse variant van een grotere Europese koloniale thuiscultuur. Langs een heel andere weg, via de analyse van dominante Nederlandse zelfbeelden met betrekking tot drie verschillende kritische momenten in de Nederlandse geschiedenis, arriveerde ik in een artikel uit 2001, bij een vergelijkbare set zelfrepresentaties en bijbehorende hedendaagse houdingen tegenover de Ander: Vergeten, verhullen, zogenaamde kleurenblindheid, een inherente en natuurlijke superioriteit met betrekking tot gekleurde volken, assimilatie. Dit zijn, in grote lijnen, de belangrijkste Nederlandse modellen die in werking (geweest) zijn wanneer het om interactie met de raciale Ander gaat. Een onschuldig, fragiel geëmancipeerd wit Nederlands Zelf wordt geconstrueerd tegenover een schuldig, ongeciviliseerd, barbaarse Ander. In de afgelopen jaren werd die Ander vooral gesymboliseerd door de Islamitische Ander, maar op verschillende tijden in het recente verleden hebben zwarte mensen die positie bezet (Wekker, 2001: 29). De grammatica s van verschil en gelijkheid die Nederland in verschillende perioden kenmerken, lijken me een terrein waarover we zeker verder van gedachten moeten wisselen. Ad 2. Legêne s zelfpositionering. In het eerste hoofdstuk begint Legêne met een, in Gender Studies kringen, inmiddels geheel ingeburgerde zelf positionering, zij positioneert hoe zij tot haar vragen en antwoorden 3

4 gekomen is vanuit haar functies bij het Koninklijk Instituut voor de Tropen en de VU. Zij doet dit vanuit de behoefte om niet, zoals Donna Haraway (1992) in haar bekende artikel over situated knowledges zegt, de voor het positivisme gebruikelijke God trick uit te halen, dat wil zeggen vanuit overal en nergens te spreken, maar zij neemt daarmee verantwoordelijkheid voor haar kennisclaims. Susan zet echter, volgend op haar opmerking dat het haar opvalt dat postkoloniale wetenschappers vaak een persoonlijke geschiedenis hebben met het kolonialisme, een stap verder. Zij doet dit door haar grootvader, de Hernhutter zendeling P.M. Legene, die in een studiereis maakte naar India en zich vervolgens bezighield met de bekering van de Hindustanen in Suriname, ten tonele te voeren en zijn geschriften in een prachtig hoofdstuk aan een nader onderzoek te onderwerpen. Dit is een moedige stap, want zoals ik het lees, symboliseert hij preken en verbieden, maar meer nog omarmen en stilzetten, en nostalgisch idealiseren en buitensluiten. Maar belangrijker nog, de stap is productief, omdat Susan erin slaagt, door de inzet van haar familie geschiedenis en hun verhouding tot het kolonialisme, om meer inzichten te verwerven in het weerbarstige project van het kolonialisme. Ad 3. ik wil, tenslotte, nog enkele kritische opmerkingen plaatsen ten aanzien van twee aspecten. Het tekortschieten van het trekken van lange, ambitieuze lijnen wordt voor mij op twee punten zichtbaar. Zo is in hoofdstuk 1 een beschouwing gewijd aan het belang van het ontdoen van het kolonialisme van zijn normatieve betekenis, teneinde het begrip dichterbij te halen en beter voorstelbaar te maken. Europees kolonialisme is niet een zwarte bladzijde die we hebben omgeslagen, maar een episode die nauw verbonden is aan de ontwikkeling van de negentiende eeuwse en twintigste eeuwse natievorming en die daarmee iedereen aangaat (p. 19). Ik moet bekennen dat ik niet weet wat ik hiermee aan moet, omdat het erop lijkt dat het met name de afstammelingen van gekoloniseerden zijn die hier geadresseerd worden, en dat de Indonesiërs ons hierbij als voorbeeld voorgehouden worden. Iets later in dit hoofdstuk wordt aangegeven dat het koloniale project in koloniale zin ook in positieve termen beschreven kan worden, nl. dan gaat [het] over verantwoordelijkheidsgevoel en initiatief, de beschavings en verheffingsopdracht, het moderne welvaartsbeleid en geleidelijke medezeggenschap, opvang en assimilatie (p. 29). Maar hoe verhouden die twee reeksen attituden de eerder genoemde set verzwijgen en verhullen, preken en verbieden, omarmen en stilzetten, nostalgisch idealiseren en 4

5 buitensluiten en deze laatstgenoemde reeks zich tot elkaar? Zijn beide waar, afhankelijk van welk perspectief, dat van de gekoloniseerden of dat van de kolonisatoren, men kiest? Dat is mij iets te gemakkelijk en relativistisch, en levert, vrees ik, geen bevredigend beeld op van de weg die we, in het multiculturele Nederland nog te gaan hebben. Enerzijds zal de geaccumuleerde pijn uit het verleden van gekoloniseerden meer stem en ruimte gegeven moeten worden, en de monumenten waren daarvan nog maar het begin en anderzijds zal het dominante beeld van het koloniale project als romantisch, avontuurlijk, seksueel uitdagend en algeheel geweldig zoals ook weer bleek uit de VOC opmerking van premier Balkenende in 2006 gekanteld moeten worden. Ik denk dat een variant van de Zuid Afrikaanse Truth and Reconciliation Commission hier eerder op zijn plaats zal zijn, waarbij aan beide kanten emotioneel en intellectueel werk verricht zal moeten worden. Mijn tweede kritische opmerking, tenslotte, gaat over het gepostuleerde transnationale karakter van de Nederlandse identiteit tijdens de koloniale tijd. Ik zal hier kort over zijn. Juist omdat ik dit, juist op dit historische moment, een grote en prikkelende claim vind, zou ik hem verder onderbouwd en uitgewerkt willen zien. Referenties Brah, Avtar. Cartographies of Diaspora: Contesting Identities (Gender, Racism, Ethnicity). London: Routledge, Haraway, Donna. Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective. In: Simians, Cyborgs, and Women. The Reinvention of Nature. New York: Routledge, 1991, Said, Edward. Culture and Imperialism. New York: Vintage Books, Stoler, Ann Laura. Race and the Education of Desire: Foucault s History of Sexuality and the Colonial Order of Things. Durham, NC: Duke University Press, Wekker, Gloria. Innocence Unltd. Intersections of Gender, Race and Sexuality in the Dutch 5

6 Cultural Archive. (Forthcoming, 2012.) Wekker, Gloria. Van Monocultuur naar Caleidoscoop. De noodzaak van diversiteit in het Zorgcurriculum. In: Tijdschrift voor Humanistiek, (thema: Het Avontuur van de Diversiteit), nr. 6, Jrg. 2 (2001):