Leren over innoveren. naar een nieuwe ecologie voor stedelijke ontwikkeling. Tineke Lupi

Transcriptie

1 Leren over innoveren naar een nieuwe ecologie voor stedelijke ontwikkeling Tineke Lupi

2 Uitgave Platform31 Den Haag, december 2013 Postbus 30833, 2500 GV Den Haag Platform31 is de fusieorganisatie van KEI, Nicis Institute, Nirov en SEV

3 Hoe kun je in turbulente tijden zicht krijgen op maatschappelijke trends en daarop inspelen door innovaties te stimuleren en te ondersteunen? Met deze vraag worstelen veel gevestigde partijen in stedelijke ontwikkeling binnen Nederland, zoals ministeries, provincies, gemeenten, corporaties, projectontwikkelaars en stedenbouwkundigen, op dit moment. Een eerste inventarisatie van studies naar nieuwe verdienmodellen voor stedelijke ontwikkeling leert dat het traditionele instrument van onderzoek vele inspirerende projectbeschrijvingen oplevert, maar onvoldoende inzicht biedt in het bredere proces. Het begrijpen van een veld dat nog dusdanig in beweging is, vergt een andere manier van kennismanagement. Zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers dienen daarbij in alles fases meer actief samen te werken in het ontsluiten van de nieuwe ecologie waarin vernieuwing kan groeien en bloeien. Het loslaten van de gebruikelijke rollen en poolen van middelen en expertise zijn belangrijke randvoorwaarden. Op weg naar practice based evidence Begin 2012 presenteerden KEI en Nicis Institute, beide fusiepartners van Platform31, het essay Stedelijke Vernieuwing op Uitnodiging. Hierin is het gedachtegoed geïntroduceerd over de toekomst van stedelijke vernieuwing vanuit het zelforganiserend vermogen van de samenleving. Burgers, maar ook bedrijven en maatschappelijke instellingen, dienen veel meer dan in de afgelopen decennia zelf te gaan investeren in kleinschalige projecten in stad en wijk. Tezamen organiseren ze zo een groot innovatievermogen. Ruim 70 professionals hebben bijgedragen aan dit wenkend perspectief, vooral in conceptuele zin. 1 Als medeopdrachtgever van het essay, ondersteunt het ministerie van Binnenlandse Zaken de kennisontwikkeling rondom nieuwe verdienmodellen en manieren van waardecreatie. Dit leidde tot onderzoeksopdrachten aan vier bureaus om de huidige dynamiek in Nederland te verkennen. 2 Doel was het trekken van lessen over de praktijk en op basis daarvan ontwikkelen van beleid om innovatie te faciliteren. De studies laten zien dat het nog te vroeg is duidelijke handelingsperspectieven te schetsen voor de toekomst van stedelijke ontwikkeling. Als maatschappelijke trend staat het zelforganiserend vermogen van de samenleving op dit vlak nog in de kinderschoenen. De projecten en initiatieven die door de onderzoekers werden beschreven, laten zien dat er een beweging is opgestart maar deze vooralsnog beperkt vernieuwend is. In veel voorbeelden ligt toch de nadruk op de gevestigde partijen, met name overheden en corporaties, en leidt dit tot een weinig alternatief businessmodel. Hetgeen we ervan leren is dat het veld in beweging is en het enthousiasme en de energie onder betrokkenen groeit. Het loslaten van de traditionele kaders en vinden van nieuwe rollen is niettemin een moeizaam proces waardoor nog geen massa gemaakt kan worden om stedelijke ontwikkeling te dragen. De bestudeerde casussen bieden hiermee veel inspiratie, maar leiden nog niet tot de gehoopte practise based evidence voor beleidsmakers. 1 Heijkers, B., J. van der Velden & F. Wassenberg (2012) Toekomst van de Stedelijke vernieuw ing na KEI/Nicis Institute. 2 Ecorys (juli 2012). Terugploegen van maatschappelijke baten. Org ID (november 2012). De waarde van nieuwe verdienmodellen. Regioplan (november 2012). Waarde in de wijk, een economische blik op w ijkinitiatieven. DSPgroep (februari 2013). Analyse sociale proposities. Quickscan van vijf sociale w ijkprojecten. Leren over innoveren: naar een nieuwe ecologie voor stedelijke ontwikkeling

4 Ecologie als onderzoeksobject Voor diegenen die al langer meedraaien in het veld van onderzoek en innovatie zal de uitkomst van de studies naar nieuwe verdienmodellen in stedelijke vernieuwing geen verrassing zijn. Het is typisch een kwestie van een opdracht die is uitgezet om het vraagstuk zelf duidelijker in beeld te krijgen, geredeneerd vanuit nieuw beleid. Wat hier gebeurt is dat het feit dat burgers of ondernemers vraagstukken oppakken op zich tot panacee wordt verheven omdat het aansluit bij gewenste oplossingsrichting voor de toekomst van stedelijke vernieuwing. De onderzoekers werd gevraagd het element van zelforganisatie te bestuderen en hieruit lessen te trekken voor het hele proces. Omdat dit dusdanig in een vroeg stadium verkeert, laten de rapporten echter vooral zien dat we het nog niet goed begrijpen, laat staan kunnen sturen. Duidelijk wordt wel dat een situatie waarin initiatieven, zonder tussenkomst van de overheid, stedelijke vernieuwing kunnen dragen, niet van vandaag op morgen zal ontstaan. Hoe lastig dit is, blijkt uit het feit dat hoewel de initiatieven langzaamaan breken met de aansturing vanuit rijk of gemeente, ze voor erkenning en middelen nauwelijks zonder aansluiting bij beleid kunnen. Geheel privaat geïnitieerde, gefinancierde en uitgevoerde projecten hebben de onderzoekers nauwelijks gevonden. Terwijl juist in deze vormen de daadwerkelijk innovatie zit. Nieuwe verdienmodellen zijn pas echt vernieuwend als ze buiten bestaande geldstromen en rollen mogelijkheden scheppen. Anders gezegd draaien alternatieve vormen van waardecreatie om de financiële structuren zelf en de netwerken of coalities, vaak tijdelijk en informeel, die dit in de praktijk proberen te brengen. Om dit op het spoor te komen moeten niet de initiatieven, maar een voedingsbodem die resulteert in waarde en kapitaal in wijken, en daarmee stedelijke ontwikkeling, centraal staan. In feite is het een zoektocht naar een nieuwe ecologie, het leren kennen van het speelveld dat verder gaat dan het analyseren van enkele schijnbare best practices. Het betekent dat analyses niet starten vanuit de betrokken partijen of organisaties, maar de financiële structuren en bijbehorende arrangementen. Om zicht te krijgen op de breedte van het veld dienen onderzoekers zich meer in de haarvaten van het systeem begeven om het van binnenuit te leren begrijpen en duiden. Daarnaast is studie op een hoger schaalniveau nodig om het geheel te overzien en lijnen te onderscheiden. Dit vergt een langduriger volgen van ontwikkelingen waarin ook het meenemen van mislukkingen waardevolle inzichten kan opleveren. Alleen van daaruit kunnen vragen naar werkzame bestanddelen, voorwaarden en spelregels voor nieuwe manieren van waardecreatie beantwoord worden. Gezamenlijk leren als methode Het daadwerkelijk doorgronden van de nieuwe ecologie vergt niet alleen een andere focus en methodiek in onderzoek naar alternatieve verdienmodellen. Er is ook een nieuwe vorm van kennismanagement nodig die aansluit bij het vraagstuk. Deze heeft met name betrekking op de manier waarop onderzoekopdrachten geformuleerd en uitgezet worden. Omdat de nieuwe ecologie nog dusdanig in beweging is en we allen deel uitmaken van deze ontwikkeling, volstaat de traditionele methode van beschrijven, analyseren en vastleggen van kennis niet. De dynamiek en complexiteit van het object van onderzoek maken het lastig om objectieve, toepasbare kennis voor beleidsbeslissingen te genereren om daarmee richting te geven aan het vraagstuk. Dit is een dermate iteratief proces dat

5 studies door het stellen van vragen en aanwijzen van praktijken, de situatie beïnvloeden nog voor ze zijn afgerond. Onderzoeksopdrachten kunnen daar dan ook niet op afgerekend worden. Om tot daadwerkelijke tot nuttige practice based evidence te komen waarmee vernieuwing gekend en gestimuleerd kan worden, zou de nadruk moeten liggen op het gezamenlijk leren. Opdrachtgevers en opdrachtnemers maken onderdeel uit van het proces en moeten dat erkennen, zelfs omarmen. Dit vergt een interactieve benadering van onderzoek waarbij men samen de vragen definieert en gedurende de analyse actief betrokken blijft. Resultaten worden vroegtijdig gedeeld en uitkomsten zijn zo altijd het resultaat van coproductie. Voorwaarde is een helder committment, open houding en participatie van alle deelnemende partijen, zowel vanuit overheden als de markt, publieke instellingen en burgers. Partijen moeten elkaar uitdagen, de focus scherp houden, kritisch zijn waar het kan en flexibel waar nodig. Daarbij wordt onderzoek niet als doel op zich opgezet, maar staat het meer in verbinding met het ondersteunen van de praktijk. Voor veel van deze spelers is dit een nieuwe rol die ze nog niet makkelijk aannemen. Zo zijn er voor onderzoeksbureaus risico s verbonden met hun eigen verdienmodel en kunnen publieke instellingen in de knel komen met regels voor aanbesteding en opdrachtverlening. Een nieuwe rol voor opdrachtgevers Om deze nieuwe manier van kennisproductie te realiseren ligt er een grote opgave bij opdrachtgevers. Allereerst is het nodig om tot betere opdrachten te komen op basis van de vragen en problemen die leven in de praktijk. Zo zal het onderzoek minder vanuit beleid, oftewel de overheid, en meer vanuit de behoeften van professionals, gestuurd worden. Tevens dient er een eind te komen aan de versnippering van studies en ingezet te worden op meer intensieve, diepgaande bestudering van de nieuwe ecologie van stedelijke vernieuwing. Om dit te bereiken zijn onderzoeksprogramma s nodig die gedragen worden door een groot aantal partijen en over voldoende middelen beschikken om projecten op te zetten. Dit vergt een brede coalitie van opdrachtgevers met een belang in stedelijke ontwikkeling. Te denken valt aan de traditionele publieke spelers zoals het Rijk, de VNG, IPO, Aedes, G32 en G4. Het is echter juist belangrijk dat ook private partijen zoals banken, ondernemers, burgercollectieven en fondsen gaan participeren in samenwerkingsverbanden voor kennisproductie. Hun aandeel is cruciaal om tot doorbraken te komen. In het opstellen en verrichten van onderzoeken zullen vervolgens alle betrokken partijen meer verantwoordelijkheid moeten nemen voor bruikbare en waardevolle kennis. Zo kunnen onderzoekers, zowel van commerciële bureaus als universiteiten en hogescholen, meer samenwerken in opdrachtformulering en uitvoering. Het inrichten van inhoudelijke begeleidingsteams en organiseren van onafhankelijke peer review behoren hier tot de mogelijkheden. Hier worden onderzoeken kritisch besproken en beoordeeld. Juist in participerend en praktijkondersteunend onderzoek zijn dergelijke structuren nodig om het doel van algemene kennisontwikkeling niet uit het oog te verliezen. Thans vallen deze taken nog buiten de bedrijfspraktijk van veel onderzoekers, terwijl het in hun gezamenlijk belang is de kansen die het biedt op te pakken. Ook voor de coalitie van opdrachtgevers zullen structuren gecreëerd moeten worden die hun meer actieve betrokkenheid vorm geeft. Te denken valt aan regelmatige bijeenkomsten, denktank sessies, excursies, een digitaal platform voor informatie - uitwisseling en discussie. Belangrijk is dat een omgeving wordt gecreëerd die opdrachtgevers laat participeren zodat dit een meerwaarde heeft voor het onderzoek en aansluit bij hun eigen praktijk. Zo kan ook in een meer langdurig traject de interesse worden vastgehouden. Leren over innoveren: naar een nieuwe ecologie voor stedelijke ontwikkeling

6 De hierboven geschetste condities zijn uiteraard geen blauwdruk. Als iets duidelijk is geworden in kennisontwikkeling omtrent nieuwe verdienmodellen en manieren van waardecreatie voor wijken, is dat structuren dienen aan te sluiten bij de behoeften in de praktijk. Dit maakt het onderzoeken van de nieuwe ecologie een uitdagende reis over onbekend, maar zeer inspirerend terrein.

7 Uitgave Platform31 Auteur : Tineke Lupi Hoewel grote zorgvuldigheid is betracht bij het samenstellen van dit rapport, aanvaarden Platform31 en de betrokkenen geen enkele aansprakelijkheid uit welke hoofde dan ook voor het gebruik van de in deze publicatie vermelde gegevens. Alles uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar worden gemaakt mits de bron wordt vermeld. Den Haag, december 2013 Leren over innoveren: naar een nieuwe ecologie voor stedelijke ontwikkeling

8 Postbus 30833, 2500 GV Den Haag Platform31 is de fusieorganisatie van KEI, Nicis Institute, Nirov en SEV