Inleiding.2. Hoofdstuk 1: Cursusbijeenkomst 1: tillen/ dragen/ reiken & armheffen. 3

Transcriptie

1 Inhoudsopgave Inleiding.2 Hoofdstuk 1: Cursusbijeenkomst 1: tillen/ dragen/ reiken & armheffen Introductie Wolk Fysieke Belasting Video gevolgen fysieke belasting en reflectie Pauze!!! Praktische oefening & klassikale nabespreking Theorie overdragen Herhaling van de praktische oefening Afsluiten Hoofdstuk 2: Draaiboek..39 Hoofdstuk 3: Bijlagen Instructie praktische oefening Observatielijst praktische oefening Hand-out bijeenkomst 1, tillen/ dragen/ reiken & armheffen PowerPoint.. 51 ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 1

2 Inleiding In opdracht van mw. L. Huysmans (arbo- en verzuimcoördinator) en mw. R. Braas (ergotherapeute) is voor de medewerkers* van de facilitaire dienst in Verpleeghuis Gaasperdam en Woon- en zorgcentrum Eben Haëzer** een cursus over het thema fysieke belasting ontworpen. De onderwerpen die in de cursus behandeld worden zijn ontstaan vanuit observaties, interviews en meeloopdagen. Het uiteindelijke resultaat bestaat uit drie producten: 1. De cursushandleiding Ondersteunende diensten, ondersteun jezelf! 2. Het draaiboek van de cursushandleiding. 3. De theoretische onderbouwing van de scholing. De cursus zal bestaan uit drie bijeenkomsten. De inhoud van deze bijeenkomsten is: 1. Algemene inleiding over het thema fysieke belasting. Tillen/ dragen/ reiken & armheffen; 2. Duwen/ trekken/ manoeuvreren; 3. Werkhoudingen/ statische belasting/ repeterende bewegingen. Inclusief een eindevaluatie van de cursus. Het cursusmateriaal is verdeeld in twee delen. Voor u ligt de cursushandleiding, waarin alle drie de bijeenkomsten uitgebreid beschreven worden aan de hand van het didactisch model van Van Gelder. Tevens is er een draaiboek geschreven dat eenvoudig gebruikt kan worden en structuur zal bieden voor de cursusleiders tijdens het geven van de cursus. De cursus is tot stand gekomen vanuit (ergotherapeutische) literatuur, modellen & interventies, meeloopdagen, interviews, observaties en een nauwe samenwerking met de medewerkers van G dam en EH. De onderwerpen en gemaakte keuzes (argumentatie) zijn terug te lezen in de theoretische onderbouwing. Met vriendelijke groet, Het adviesteam Ondersteunende diensten, ondersteun jezelf! Ilse Rozier Klaas Doppen * De medewerkers worden in de handleiding cursisten genoemd. ** Verpleeghuis Gaasperdam en woon- en zorgcentrum Eben Haëzer zullen in dit verslag respectievelijk G dam en EH worden genoemd. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 2

3 Hoofdstuk 1: Cursusbijeenkomst 1: tillen/ dragen/ reiken & armheffen Onderwerpen: 1. Introductie 10 min 2. Wolk Fysieke Belasting min 3. Kort videofragment. 10 min 4. Reflectie op het videofragment 10 min 5. Pauze!!!. 10 min 6. Praktische oefening: tillen/ dragen/ reiken & armheffen.. 30 min 7. Reflectie op de praktische oefening 15 min 8. Theoretische uitleg, o.a. wervelkolom & goed/ fout foto s min 9. Herhalen praktische oefening.. 15 min 10. Afsluiten...5 min Beoogde resultaten, de cursist: - weet wat het doel en de inhoud van de cursus is; - staat open voor de cursus; - deelt ervaringen/ meningen die gaan over fysieke belasting; - brainstormt over het thema fysieke belasting; - verkrijgt inzicht over het thema fysieke belasting; - verkrijgt kennis over het thema fysieke belasting; - doet ervaring op omtrent tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - weet wat goed/ fout is tijdens het tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - is zich bewust van de risico s omtrent verantwoord en onverantwoord tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - kan verantwoord tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - kan de opgedane kennis generaliseren/ koppelen naar eigen en/ of andere situaties; - herkent knelpunten omtrent tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - leert praktisch en inhoudelijk van andere cursisten; - heeft kennis van zijn/ haar eigen lichaam om de knelpunten van fysieke belasting te begrijpen. Beginsituatie: De cursus wordt gegeven in het praktijklokaal van G dam en/ of EH. De cursus zal gegeven worden door twee cursusleiders (één fysiotherapeut & één ergotherapeut). Er nemen negen cursisten per bijeenkomst deel aan de cursus. Het is de bedoeling dat alle medewerkers van de facilitaire dienst uiteindelijk geschoold worden. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 3

4 Leeractiviteiten, de cursisten: - ervaren, door middel van praktische oefeningen; - reflecteren, door middel van evalueren en discussiëren; - verkrijgen inzichten en kennis, door middel van theorie en praktische oefeningen; - luisteren, door middel van theoretische overdracht en discussie. Werkvormen: - Informeren en presenteren: de cursisten worden geïnformeerd over het thema fysieke belasting en de onderwerpen tillen/ dragen/ reiken & armheffen. Tevens verkrijgen de cursisten informatie en theoretische kennis. De cursusleiders presenteren de gehele bijeenkomst. - Uitvoeren van praktische oefeningen: de cursisten doen ervaring op tijdens de praktische oefeningen die betrekking hebben op de onderwerpen tillen/ dragen/ reiken & armheffen. - Gesprekken en discussie: de cursisten voeren gesprekken met elkaar, zodat ze meningen kunnen bespreken en elkaar van feedback kunnen voorzien. De bedoeling is dat de cursisten van elkaar leren, elkaar motiveren en aansturen. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 4

5 Start van cursusbijeenkomst Introductie Activiteit: Iedereen wordt welkom geheten. De cursisten komen het praktijklokaal binnen en nemen plaats. Eén cursusleider zal het woord nemen. Het is de bedoeling dat hij/ zij beknopt vertelt wat er de komende drie weken zal gebeuren. Het thema fysieke belasting wordt ingeleid. De andere cursusleider bedient de computer om de spreker te ondersteunen. Hierbij gebruikt hij/ zij PowerPoint om de opzet van de eerste bijeenkomst visueel te maken. Beoogd resultaat: - De cursist weet wat het doel en de inhoud van de eerste bijeenkomst is; - De cursist staat open voor de cursus. Tijd: 10 minuten Materialen: - Laptop met PowerPoint; - Cd-rom met PowerPoint; - Beamer; - Sheets (back-up); - Overhead projector (back-up); - 10 stoelen. Uitgangssituatie: - De cursisten zitten in een U-vormige opstelling, zodat de cursisten elkaar kunnen aankijken; - De laptop met PowerPoint wordt op een tafel gezet en aangesloten op de beamer; - De beamer wordt op een muur of een diascherm geprojecteerd; - De cursusleider staat naast de beamer. Interventies: - De cursusleiders hebben de rol van docent tijdens de inleiding van de cursus. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 5

6 Werkvorm: - Kennismaken; - Informeren: uitleg geven over de inhoud van de cursus en de eerste bijeenkomst; - Presenteren. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 6

7 1.2 Wolk Fysieke Belasting Activiteit: Op een white-board of flap-over worden de woorden Fysieke Belasting geschreven. Met hulp van de cursusleider wordt er gebrainstormd wat de cursisten onder fysieke belasting verstaan en welke associaties zij hebben met dit woord. Fysieke Belasting Beoogd resultaat: - De cursist verkrijgt inzicht over het thema fysieke belasting; - De cursist brainstormt over het thema fysieke belasting; - De beginsituatie van de deelnemers over het thema fysieke belasting wordt duidelijk voor de cursusleiding. Zij kunnen hiermee rekening houden in de cursus. Tijd: 15 minuten Materialen: - 10 stoelen; - White-board (of flap-over); - White-board stift (of watervaste stift). ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 7

8 Uitgangssituatie: - De cursisten zitten in een U-vormige opstelling, zodat zij elkaar goed kunnen zien tijdens het overleg/ discussie. De cursisten moeten het woord Fysieke Belasting goed kunnen zien. Interventies: - De cursusleiders in de rol van docent leiden de opdracht; Wolk Fysieke Belasting. - De cursusleiders leiden het gesprek (zij zorgen dat iedereen aan het woord komt en dat er naar elkaar wordt geluisterd). Werkvorm: - Overleggen; - Brainstormen; - Discussiëren; - Luisteren naar elkaar. Beginsituatie - De activiteit wordt uitgelegd aan de groep door één cursusleider. Opdracht - Het woord Fysieke Belasting wordt op het bord geschreven; - De cursisten benoemen woorden en/ of ideeën die bij dit onderwerp aansluiten (de woorden en/ of ideeën moeten kort en krachtig zijn); - De cursusleiders sturen de groep waar nodig of stellen prikkelende vragen om de cursisten te laten brainstormen. Evaluatie Eén cursusleider ordent de kreten die op het bord staan en legt de koppeling naar de volgende activiteit. Aanvulling: wat is fysieke belasting? Lichamelijke belasting, ook wel fysieke belasting genoemd, is in het algemeen een belasting van het houdings- en bewegingsapparaat. Bijvoorbeeld belasting van de rug, de botten en spieren in armen en benen. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 8

9 1.3 Video gevolgen fysieke belasting en reflectie Activiteit: Er wordt een video getoond waarop een man vertelt dat hij door fysieke overbelasting arbeidsongeschikt is geworden en wat dit voor hem betekent in het dagelijks leven. Na het bekijken van de video wordt er door de cursisten gereflecteerd vanuit eigen ervaringen. Beoogd resultaat: - De cursist deelt ervaringen/ meningen die gaan over fysieke belasting; - De cursist verkrijgt inzicht over het thema fysieke belasting; - De cursist wordt zich bewust van de risico s omtrent verantwoord en onverantwoord tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - De cursist kan de opgedane kennis generaliseren/ koppelen naar eigen en/ of andere situaties. Tijd: 20 minuten Materialen: - 10 stoelen; - Laptop; - Cd-rom met video; - Beamer; - Projectiescherm/ witte muur; - (Eventueel video, video recorder & tv). Uitgangssituatie: - De cursisten zitten in een U-vormige opstelling, zodat alle cursisten zicht hebben op het projectiescherm; - Tijdens de reflectie staan de cursusleiders voor de groep. Interventie: - Tijdens de reflectie, na het zien van de video, hebben de cursusleiders de rol van docent; - Om de reflectie in goede banen te leiden moeten de cursusleiders het gesprek leiden (o.a. zorgen dat iedereen aan het woord komt, dat de cursisten naar elkaar luisteren). ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 9

10 Werkvorm: - Luisteren/ kijken naar de video; - (Persoonlijk) reflecteren; - Brainstormen; - Discussiëren. Beginsituatie - De video wordt ingeleid door de cursusleider. Aanvulling: informatie video 1. De video gaat over Gerard de Groot; 2. Hij is chef-kok in de keuken van een ziekenhuis in Enschede; 3. Hij is 23 jaar werkzaam in de keuken; 4. Sinds 5 jaar ervaart hij lichte fysieke klachten; 5. Sinds 4 weken zijn de klachten toegenomen; 6. Dhr. werkt momenteel minder vanwege hevige pijn; 7. Na contact met huisarts en bedrijfsarts is dhr. minder gaan werken; 8. De video wordt getoond. Opdracht - Na het zien van de video wordt er door de cursisten gereflecteerd; - De cursisten brainstormen/ discussiëren over de video; - De cursisten vertellen over eigen ervaringen rondom arbeidsongeschiktheid ten gevolge van fysieke belasting. Vragen die gesteld kunnen worden door de cursusleiders: - Is deze situatie herkenbaar? - Hebben jullie een dergelijke situatie wel eens meegemaakt? - Kennen jullie iemand in jullie omgeving die dit heeft meegemaakt? - Wat kunnen rugklachten voor iemand betekenen in het dagelijks leven? - Wat zullen de gevolgen kunnen zijn? - Wat zou er gedaan kunnen worden om van deze rugklachten af te komen? - Etc. Evaluatie - De cursusleider vat het geheel samen en leidt de pauze in! ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 10

11 1.4 Pauze!!! Tijd: 10 minuten ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 11

12 1.5 Praktische oefening & klassikale nabespreking Activiteit: Tijdens de praktische oefening worden er 3 oefensituaties gecreëerd (tillen/ dragen/ reiken & armheffen). De groep wordt onderverdeeld in 3 subgroepen; iedere subgroep gaat één situatie oefenen, waarna er gerouleerd wordt, zodat iedere groep elke situatie oefent en ervaring opdoet. Nadat iedere subgroep iedere oefening gedaan heeft worden de ervaringen klassikaal nabesproken. Beoogd resultaat: - De cursist deelt ervaringen/ meningen die gaan over fysieke belasting; - De cursist verkrijgt inzicht over het thema fysieke belasting; - De cursist doet ervaring op omtrent tillen/ dragen/ reiken & armheffen. Tijd: 30 minuten praktische oefening & 15 minuten evaluatie Materialen: - 3 gebruiksvoorwerpen met het gewicht van ongeveer 5 kg; - 3 gebruiksvoorwerpen met het gewicht van ongeveer 15 kg; - 3 gebruiksvoorwerpen met het gewicht van ongeveer 23 kg; - Een kast/ plank van ongeveer 180 cm hoog; - 4 tafels; - 3 instructieformulieren met schriftelijke uitleg van de opdrachten; - Observatieformulieren (circa 6 per oefening). Uitgangssituatie: - Deze oefening vindt plaats in het praktijklokaal; - Er wordt ruimte gecreëerd, waarin 3 situaties (tillen/ dragen/ reiken & armheffen) geoefend kunnen worden; - Tijdens de uitleg zitten de cursisten op hun stoel; - Tijdens de praktische oefensituatie worden er 3 groepen van 3 cursisten gevormd; - De materialen van de praktische oefening zijn klaargezet in de pauze door de cursusleiders; - Tijdens de nabespreking van de praktische oefening zit iedere subgroep bij elkaar. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 12

13 Interventie: - Tijdens de uitleg en nabespreking van de praktische oefening hebben de cursusleiders een docentenrol; - Tijdens de praktische oefening hebben de cursusleiders een coachende rol; - Tijdens de praktische oefening lopen de cursusleiders door de ruimte voor het geven van aanwijzingen, instructies, het beantwoorden van vragen en indien nodig voor het motiveren van de cursisten. Werkvorm: - Praktisch ervaren, zowel individueel als in groepsverband; - Reflecteren, zowel individueel als in groepsverband; - Individuele bewustwording. Beginsituatie - Tijdens de beginsituatie wordt uitleg gegeven over de praktische oefening, zodat de cursisten weten wat de oefening inhoud; - Er wordt tijdens de uitleg een toelichting gegeven over de aandachtspunten tijdens het uitvoeren van de oefening; - Er wordt uitleg gegeven over de instructieformulieren die klaar liggen; - Er wordt uitleg gegeven over de observatieformulieren die klaar liggen; - De groep cursisten wordt in 3 subgroepen verdeeld. Opdracht - Er zijn 3 verschillende oefensituatie s (tillen/ dragen/ reiken & armheffen) - Tijdens de praktische oefensituatie wordt er getild, gedragen of gereikt met 3 voorwerpen met verschillende grootte en zwaarte; - Bij de 1 ste oefening Tillen moet één cursist 1 van de 3 gebruiksvoorwerpen van de grond tillen en op een tafel zetten. Daarna wordt dit ook met de andere 2 gebruiksvoorwerpen gedaan. De andere twee groepsgenoten observeren de cursist die de oefening uitvoert met behulp van de observatielijst; - Bij de 2 de oefening Dragen moet één cursist 1 van de 3 gebruiksvoorwerpen verplaatsen van een tafel naar een andere over een afstand van ongeveer 10 meter. Vervolgens wordt deze opdracht ook met de andere 2 gebruiksvoorwerpen uitgevoerd. De andere twee groepsgenoten observeren de cursist die de oefening uitvoert met behulp van de observatielijst; - Bij de 3 de oefening Reiken & Armheffen moet één cursist 1 van de 3 gebruiksvoorwerpen door middel van reiken en armheffen van een tafel op een kast/ plank zetten (ongeveer 180 cm). Vervolgens wordt deze opdracht ook met de overgebleven 2 gebruiksvoorwerpen uitgevoerd. De andere twee groepsgenoten observeren de cursist die de oefening uitvoert met behulp van de observatielijst. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 13

14 Evaluatie - Tijdens de nabespreking wordt er gereflecteerd op de observaties die de cursisten hebben uitgevoerd en beschreven; - Door de reflectie op de ervaringen kunnen de cursisten zelf tot inzichten komen waar en/ of hoe zij knelpunten hebben ervaren; - De cursisten stimuleren en/ of geven elkaar feedback. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 14

15 1.6 Theorie overdragen Activiteit: Er wordt op een begrijpelijke manier informatie/ theorie overgedragen die gaat over het lichaam (met name de rug) en de lichamelijke gevolgen van fysieke belasting die betrekking hebben op tillen/ dragen/ reiken & armheffen. Vervolgens worden er goed/ fout foto s getoond die gaan over de onderwerpen tillen/ dragen/ reiken & armheffen. Beoogd resultaat: - De cursist verkrijgt inzicht over het thema fysieke belasting; - De cursist verkrijgt kennis over het thema fysieke belasting; - De cursist weet wat goed/ fout is tijdens het tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - De cursist is zich bewust van de risico s omtrent verantwoord en onverantwoord tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - De cursist kan de opgedane kennis generaliseren/ koppelen naar eigen en/ of andere situaties. Tijd: 30 minuten Materialen: - 10 stoelen; - Wervelkolom (model); - PowerPoint met goed/ fout foto s; - Sheets (back-up); - Overhead projector (back-up); - Hand-out met informatie en plaatjes. Uitgangssituatie: - De cursisten zitten in een U-vormige opstelling, zodat alle cursisten zicht hebben op het projectiescherm en de cursusleiders. Interventie: - Tijdens de overdracht van theoretische kennis hebben de cursusleiders een docentrol. Zij zullen de groep actief betrekken bij het overdragen van kennis en de theorie aanbieden op het niveau van de cursisten. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 15

16 Werkvorm: - Informeren; - Presenteren; - Individuele bewustwording; - Vragen stellen. Beginsituatie - Er wordt een inleiding gegeven waarom theoretische kennis van belang is bij het tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - Er wordt uitleg gegeven en handvatten geboden hoe de cursisten de theorie kunnen koppelen naar het eigen lichaam; - Er wordt uitleg gegeven en handvatten geboden hoe de cursisten de theorie kunnen koppelen naar de dagelijkse werkzaamheden. Opdracht Er wordt (interactief) kennis overgedragen omtrent: - De wervelkolom; - De mogelijke gevolgen van fysieke belasting op het lichaam ten gevolg van veel/ zwaar tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - Leersituaties uit de eigen praktijk door middel van goed/ fout foto s. Evaluatie Er worden vragen gesteld, zoals: - Herkent iemand iets van deze theorie met betrekking tot zijn/ haar eigen lichaam? - Kan iemand praktische voorbeelden bij de theorie bedenken? - Zijn de gevolgen van verkeerd tillen/ dragen/ reiken & armheffen bekend? - Zijn er nog andere vragen? Aanvulling: theorie over tillen/ dragen/ reiken & armheffen Stapsgewijs zal hieronder beschreven worden hoe het theoretische gedeelte het best kan worden overgedragen door de cursusleiders. Het is de bedoeling dat iedere stap aan bod komt en dat er interactief wordt lesgegeven. Dit houdt in dat de cursisten continue de mogelijkheid geboden wordt om vragen te stellen of om meningen te geven. De theorie: 1. Wat was Fysieke Belasting ook alweer? We komen er even kort op terug Tijdens de Wolk Fysieke Belasting werd duidelijk wat fysieke belasting in het algemeen inhoudt. 1 A Lichamelijke belasting, ook wel fysieke belasting genoemd, is in het algemeen een belasting van het houdings- en bewegingsapparaat. Bijvoorbeeld belasting van de rug, de botten en spieren in armen en benen. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 16

17 1 B Klachten ontstaan vaak door: - Een combinatie van belastende factoren; bijvoorbeeld tillen in een slechte werkhouding, een houding lang vasthouden en tegelijk veel kracht leveren of steeds dezelfde beweging uitvoeren terwijl men ook nog ver moet reiken. Daarbij is het evenwicht verstoord tussen fysieke belasting en belastbaarheid. - Klachten aan rug, nek, schouder en armen, elleboog, hand en pols, heupen, knieën en voeten kunnen het gevolg zijn. - Niet alleen door lichamelijke overbelasting, maar ook door onderbelasting, zogenaamde bewegingsarmoede kunnen klachten ontstaan. 2. Wat doet fysieke overbelasting met het lichaam? 2 A De wervelkolom Er is een wervelkolom nodig om de theorie uit te leggen. Het is de bedoeling dat iedere cursist de wervelkolom in handen krijgt. Hierbij kan de cursusleider onder andere de volgende vragen stellen: - Weet iemand wat dit is? - Kan iemand uitleggen/ benoemen hoe de wervelkolom is opgebouwd? - Kan iemand uitleggen aan de hand van de wervelkolom wat er kan gebeuren wanneer iemand iets tilt? - Kan iemand uitleggen wat kan gebeuren wanneer iemand iets tilt wat erg zwaar is? - Kan iemand uitleggen wat er kan gebeuren wanneer iemand iets tilt en tegelijkertijd vooroverbuigt? - Etc. 2 B De volgende punten worden benoemd door de cursusleiders: - Tillen/ dragen/ reiken & armheffen zijn vormen van fysieke belasting die schadelijk kunnen zijn voor het lichaam; - Als je nog geen klachten hebt, wil je die ook niet krijgen; - Door kennis te hebben van je lichaam, zoals bijvoorbeeld je rug, kun je jezelf beter beschermen tegen vormen van fysieke belasting in de dagelijkse werkzaamheden. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 17

18 2 C Dit is een afbeelding van diezelfde wervelkolom die jullie net in jullie handen hebben gehad. De wervelkolom is opgebouwd in 5 delen: A De nekwervels; B De borstwervels; C De lendewervels; D Het heiligbeen; E Het staartbeen. - De wervelkolom is bij veel mensen een zwakke plek; - De wervelkolom kan verdeeld worden in drie globale onderdelen: de wervel, de tussenwervelschijven en de zenuwen. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 18

19 2 D De volgende punten worden benoemd: - Tijdens het maken van bewegingen, zoals bijvoorbeeld vooroverbuigen, beweegt de wervel; - De wervels worden beschermd door de tussenwervelschijven die er tussen zitten; - Door de tussenwervelschijven kunnen de wervels elkaar niet raken; - De tussenwervelschijven zorgen er tevens voor dat de bewegingen soepel verlopen; - De zenuwen die langs de wervel lopen gaan richting de benen en de nek; - De tussenwervelschijven kunnen uitpuilen en zenuwen kunnen bekneld raken. Wervel Tussenwervelschijf Zenuw 2 E De volgende vragen* worden gesteld door de cursusleiders: - Wat zou er kunnen gebeuren met de wervels en tussenwervelschijven wanneer iemand te zwaar tilt? - Wat zou er kunnen gebeuren met de wervels en tussenwervelschijven wanneer iemand diep voorover moet buigen om een voorwerp vanaf de grond op te kunnen tillen? - Wat zou er kunnen gebeuren met de wervels en tussenwervelschijven wanneer iemand voorover moet reiken om een zwaar voorwerp van een kast op te kunnen tillen? - Wat zou er kunnen gebeuren met de wervels en tussenwervelschijven wanneer iemand met een gedraaide wervelkolom een voorwerp van links naar rechts tilt? - Wat zou er met de zenuwen kunnen gebeuren in de bovenstaande situaties? *Tijdens het behandelen van deze vragen is het raadzaam de wervelkolom te gebruiken en de situaties na te bootsen, zodat de cursisten kunnen zien wat er gebeurd. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 19

20 2 F Op deze afbeelding zijn de onderste wervels rood gekleurd. Dit heeft een reden. Kan iemand vertellen waarom dit is? Antwoorden van de cursusleiders: - Aangezien de meeste medewerkers de gehele dag staan, zal de druk/ belasting op de onderste wervels het grootst zijn; - Wanneer er tevens getild wordt, wordt deze druk/ belasting hoger; - Het is dus verstandig regelmatig je rug te ontspannen, door bijvoorbeeld even te gaan zitten. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 20

21 Tillen 3. Handige tips en foto s om verantwoord te kunnen tillen/ dragen/ reiken & armheffen. Het is de bedoeling dat de cursisten een aantal foto s bekijken die gaan over de onderwerpen tillen/ dragen/ reiken & armheffen. Er kan gevraagd worden of de cursisten de situaties op de foto s herkennen. De onderwerpen worden apart besproken en toegelicht aan de hand van foto s. Wat is tillen? - Tillen is een alledaagse handeling; - Vaak zonder dat we het in de gaten hebben tillen we vele malen per dag. Van lichte tot zwaardere dingen; - Te vaak tillen, te zwaar en of verkeerd tillen kan tot problemen leiden. Wat zijn de regels? - De norm is niet meer dan 23 kilo tillen; - Niet meer dan 12 kilo tillen als je vaker dan twaalf keer per dag tilt. Hoe doe je het in de praktijk? Zorg dat je weet hoe zwaar de last ongeveer is; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 21

22 Let er goed op dat de inhoud niet kan schuiven; Houd de last zo dicht mogelijk bij je lichaam. Dat betekent vaak, dus niet altijd, dat je vanuit je knieën moet tillen; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 22

23 Houdt de last zo dicht mogelijk bij het lichaam; Til met een rechte rug; Zorg dat je rug niet gedraaid is als je tilt; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 23

24 Draai niet met je bovenlichaam alleen, maar verplaats je voeten; Beweeg rustig en gelijkmatig, maak geen plotselinge bewegingen; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 24

25 Dragen Wat is dragen? - Bij het dragen van een voorwerp heb je eigenlijk al getild en wil je het voorwerp verplaatsen. Wat zijn de regels? - De norm is niet meer dragen dan 15 kilo op heuphoogte; - Doe dat niet meer dan één keer per 5 minuten en draag niet verder dan 90 meter. Hoe doe je het in de praktijk? Probeer het dragen zo veel mogelijk te voorkomen. Gebruik bijvoorbeeld een steekwagen, een kruiwagen of een karretje; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 25

26 Maak de zakken, manden of dozen minder vol, zodat ze niet zwaarder zijn dan 15 kilo; Maak de zakken, manden of dozen zwaarder, zodat ze niet meer zonder hulpmiddel zijn te verplaatsen; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 26

27 Draag nooit verder dan 90 meter; Pas op dat de inhoud niet kan schuiven; Verdeel het gewicht; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 27

28 Houd het voorwerp zo dicht mogelijk bij je lichaam; Zorg dat je goed houvast hebt; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 28

29 Laat iemand helpen met dragen als het voorwerp te groot is, of te zwaar is om alleen te mogen tillen; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 29

30 Reiken Wat is reiken? - Reiken is je hand uitstrekken naar iets dat op een afstandje van je ligt; - Je kunt je lichaam te veel belasten door te ver en te vaak omhoog, omlaag of van je af te reiken. Wat zijn de regels? - De norm is niet meer dan twaalf keer per uur reiken. Hoe doe je het in de praktijk? Werk zo dicht mogelijk bij je lichaam; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 30

31 Ondersteun met één hand je bovenlichaam; Zorg dat je stabiel staat; Als je moet reiken én tillen wordt je lichaam extra belast; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 31

32 Armheffen Wat is armheffen? - Werken boven schouderhoogte is ongemakkelijk en zwaar; - Bij armheffing werk je boven je macht, bijvoorbeeld bij schilderen, ramen zemen en stoffen; - Op den duur kun je last krijgen van je nek en schouders. Wat zijn de regels? - De norm is dat werkzaamheden boven schouderhoogte worden voorkomen (nooit langer dan één minuut per keer). Hoe doe je het in de praktijk? Breng het werk zo dicht mogelijk bij het lichaam; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 32

33 Wissel je houding vaak af, blijf niet te lang in één werkhouding staan; Zorg dat je stabiel staat. Ontspan je even tussendoor (micropauze); Wees extra voorzichtig met tillen tijdens het reiken; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 33

34 Pas de lengte van de steel aan; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 34

35 1.7 Herhaling van de praktische oefening Activiteit: Indien er nog tijd over is kan er voor gekozen worden de praktische oefening te herhalen. De cursisten kunnen de geleerde theoretische kennis proberen toe te passen. Daarnaast is de herhaling voor de cursusleiders een meetmoment, er kan gekeken worden of de theorie overgekomen is bij de cursisten. Beoogd resultaat: - De cursist weet wat goed/ fout is tijdens het tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - De cursist kan verantwoord tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - De cursist kan de opgedane kennis generaliseren/ koppelen naar eigen en/ of andere situaties; - De cursist herkent knelpunten omtrent tillen/ dragen/ reiken & armheffen; - De cursist leert praktisch en inhoudelijk van andere cursisten. Tijd: 15 minuten Materialen: - 3 gebruiksvoorwerpen met het gewicht van ongeveer 5 kg; - 3 gebruiksvoorwerpen met het gewicht van ongeveer 15 kg; - 3 gebruiksvoorwerpen met het gewicht van ongeveer 23 kg; - Een kast/ plank van ongeveer 180 cm hoog; - 4 tafels. Uitgangssituatie: - Deze oefening vindt plaats in het praktijklokaal; - Er wordt ruimte gecreëerd, waarin 3 situaties (tillen/ dragen/ reiken & armheffen) geoefend kunnen worden; - Tijdens de praktische herhaling worden er 3 groepen van 3 cursisten gevormd; - De materialen van de praktische oefening zijn opnieuw klaargezet door de cursusleiders. Interventies: - Tijdens de praktische oefening hebben de cursusleiders een coachende rol; - Tijdens de praktische oefening lopen de cursusleiders door de ruimte voor het geven van aanwijzingen, instructies, het beantwoorden van vragen en eventueel voor het motiveren van de cursisten. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 35

36 Werkvorm: - Praktisch ervaren, zowel individueel als in groepsverband; - Reflecteren, zowel individueel als in groepsverband; - Individuele bewustwording. Beginsituatie/ opdracht/ evaluatie - De praktische opdracht wordt herhaald door de cursisten (zie 1.5). ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 36

37 1.8 Afsluiten Activiteit: De bijeenkomst wordt afgesloten door één van de cursusleiders. Tijdens het afsluiten is er de gelegenheid voor het stellen van vragen en zullen de cursisten een hand-out uitgereikt krijgen. Tijd: 5 minuten Materialen: - 10 stoelen; - Hand-out (9 exemplaren). Uitgangssituatie: - De cursisten zitten in een U-vormige opstelling, zodat alle cursisten de cursusleider kunnen zien tijdens de afsluiting; - Tijdens het afsluiten staan de cursusleiders voor de groep. Interventies: - De cursusleiders bieden de cursisten de mogelijkheid vragen te stellen; - De cursusleiders bieden de cursisten de mogelijkheid om feedback te geven; - De cursusleiders delen de hand-out uit. Werkvorm: - Luisteren; - Vragen stellen. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 37

38 Hoofdstuk 2: Draaiboek Titel bijeenkomst Doel bijeenkomst Tillen/ dragen/ reiken & armheffen Zie de beschrijving van de doelen bij de beoogde resultaten (zie blz. 3) Duur van de bijeenkomst 2 ½ uur, waarvan 1 uur algemene inleiding Datum Tijd Activiteit/ werkvorm 13:30 Ruimte open, tijd voor inloop 13:35 Welkom heten, introductie, uitleg van de cursus 13:45 Wolk fysieke belasting Cursisten Cursusleiders Materiaal/ attributen o p e n s t a a n b e g r ij p e n w i l l e n k u n n e n d o e n x Laptop, beamer, PowerPoint, overhead projector, sheets x x docentrol White-board met stift en flap-over met stift 14:00 Video, medewerker x x Laptop, beamer, dvd, cd-rom en projectiewand/ tv, video en videorecorder 14:10 Reflectie op de x x x docentrol video, eigen ervaringen 14:20 PAUZE!!! ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 38

39 14:30 Uitleg praktische oefening x x x docentrol 14:35 Praktische oefening x x x coach Schriftelijke uitleg van de opdrachten, observatielijsten materialen voor de oefening 15:00 Reflectie op de praktische oefening x x x docentrol 15:15 Theorie x x x docentrol Model van de rug, PowerPoint, plaatjes 15:45 Praktische oefening na opgedane kennis 15:55 Afsluiten, evaluatie x x docentrol x x x x coach Schriftelijke uitleg van de opdrachten, observatielijsten, materialen voor de oefening 16:00 EINDE ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 39

40 Hoofdstuk 3: Bijlagen 3.1 Instructie praktische oefening Instructie praktische oefening: TILLEN 1. Eén persoon gaat tillen. 2. De anderen bekijken en beschrijven hoe er getild wordt. 3. Er staan drie voorwerpen op de grond. Deze voorwerpen verschillen van grootte en gewicht. 4. Eén persoon zet de voorwerpen één voor één vanaf de grond op de tafel. 5. Til de voorwerpen zoals je ze normaal ook zou tillen. 6. De anderen observeren het tillen en schrijven de dingen die opvallen op het observatieformulier. 7. Wissel daarna de rollen om (mits er tijd voor is). ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 40

41 Instructie praktische oefening: DRAGEN 1. Eén persoon gaat dragen. 2. De anderen bekijken en beschrijven hoe er gedragen wordt. 3. Er staan drie voorwerpen op de tafel. Deze voorwerpen verschillen van grootte en gewicht. 4. Eén persoon draagt de voorwerpen één voor één van de tafel waar ze staan naar de tafel aan de andere kant van de zaal. 5. Draag de voorwerpen zoals je ze normaal ook zou dragen. 6. De anderen observeren het dragen en schrijven de dingen die opvallen op het observatieformulier. 7. Wissel daarna de rollen om (mits er tijd voor is). ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 41

42 Instructie praktische oefening: REIKEN & ARMHEFFEN 1. Eén persoon gaat reiken & armheffen. 2. De anderen bekijken en beschrijven hoe er gereikt wordt en letten tevens op het armheffen. 3. Er staan drie voorwerpen op de tafel. Deze voorwerpen verschillen van grootte en gewicht. 4. Eén persoon zet de voorwerpen één voor één van de tafel op de kast. 5. Reik en hef zoals je ze normaal ook zou reiken & armheffen. 6. De anderen observeren het reiken & armheffen en schrijven de dingen die opvallen op het observatieformulier. 7. Wissel daarna de rollen om (mits er tijd voor is). ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 42

43 3.2 Observatielijst praktische oefening Observatielijst: TILLEN Welke verschillen in de lichaamshouding zie je bij het tillen van de drie voorwerpen? Wat zie je tijdens het tillen gebeuren met de rug? Bijvoorbeeld: tilt iemand met een gedraaide rug of gebogen rug? Wat zie je tijdens het tillen gebeuren met de benen en knieën? Bijvoorbeeld: wat is de positie van de benen of worden de knieën gebogen? Omschrijf hoe de voeten staan tijdens het tillen? Bijvoorbeeld: staan de voeten naast elkaar of uit elkaar? Welke lichaamsdelen worden belast tijdens het tillen? Overig, wat valt er verder op? Bijvoorbeeld: hoe ging het tillen? ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 43

44 Observatie lijst: DRAGEN Welke verschillen zie je in de lichaamshouding bij het dragen van de drie voorwerpen? Wat zie je gebeuren tijdens het dragen met de rug? Bijvoorbeeld: draagt iemand met gedraaide of gebogen rug? Wat zie je tijdens het dragen gebeuren met de benen en knieën? Bijvoorbeeld: wat is de positie van de benen of worden de knieën gebogen? Omschrijf hoe de voeten staan tijdens het dragen? Bijvoorbeeld: staan de voeten naast elkaar of uit elkaar? Welke lichaamsdelen worden belast tijdens het dragen? Overig, wat valt er verder op? Bijvoorbeeld: hoe ging het dragen? ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 44

45 ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 45

46 Observatie lijst: REIKEN & ARMHEFFEN Welke verschillen zie je in de lichaamshouding bij het reiken & armheffen van de drie voorwerpen? Wat zie je tijdens het reiken & armheffen gebeuren bij de rug? Bijvoorbeeld: reikt iemand met gedraaide of gebogen rug? Wat zie je tijdens het reiken & armheffen gebeuren met de benen en knieën? Bijvoorbeeld: wat is de positie van de benen of worden de knieën gebogen? Omschrijf hoe de voeten staan tijdens het reiken & armheffen. Bijvoorbeeld: staan de voeten naast elkaar of uit elkaar? Welke lichaamsdelen worden belast tijdens het reiken & armheffen? Overig, wat valt er verder op? Bijvoorbeeld: hoe ging het reiken & armheffen? ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 46

47 3.3 Hand-out bijeenkomst 1, tillen/ dragen/ reiken & armheffen Tillen Wat is tillen? - Tillen is een alledaagse handeling; - Vaak zonder dat we het in de gaten hebben tillen we vele malen per dag. Van lichte tot zwaardere dingen; - Te vaak tillen, te zwaar en of verkeerd tillen kan tot problemen leiden. Wat zijn de regels? - De norm is niet meer dan 23 kilo tillen; - Niet meer dan 12 kilo tillen als je vaker dan twaalf keer per dag tilt. Hoe doe je het in de praktijk? Zorg dat je weet hoe zwaar de last ongeveer is; Let er goed op dat de inhoud niet kan schuiven; Houd de last zo dicht mogelijk bij je lichaam. Dat betekent vaak, dus niet altijd, dat je vanuit je knieën moet tillen; Houdt de last zo dicht mogelijk bij het lichaam; Til met een rechte rug; Zorg dat je rug niet gedraaid is als je tilt; Draai niet met je bovenlichaam alleen, maar verplaats je voeten; Beweeg rustig en gelijkmatig, maak geen plotselinge bewegingen. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 47

48 Dragen Wat is dragen? - Bij het dragen van een voorwerp heb je eigenlijk al getild en wil je het voorwerp verplaatsen. Wat zijn de regels? - De norm is niet meer dragen dan 15 kilo op heuphoogte; - Doe dat niet meer dan één keer per 5 minuten en draag niet verder dan 90 meter. Hoe doe je het in de praktijk? Probeer het dragen zo veel mogelijk te voorkomen. Gebruik bijvoorbeeld een steekwagen, een kruiwagen of een karretje; Maak de zakken, manden of dozen minder vol, zodat ze niet zwaarder zijn dan 15 kilo; Maak de zakken, manden of dozen zwaarder, zodat ze niet meer zonder hulpmiddel zijn te verplaatsen; Draag nooit verder dan 90 meter; Pas op dat de inhoud niet kan schuiven; Verdeel het gewicht; Houd het voorwerp zo dicht mogelijk bij je lichaam; Zorg dat je goed houvast hebt; Laat iemand helpen met dragen als het voorwerp te groot is, of te zwaar is om alleen te mogen tillen. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 48

49 Reiken Wat is reiken? - Reiken is je hand uitstrekken naar iets dat op een afstandje van je ligt; - Je kunt je lichaam te veel belasten door te ver en te vaak omhoog, omlaag of van je af te reiken. Wat zijn de regels? - De norm is niet meer dan twaalf keer per uur reiken. Hoe doe je het in de praktijk? Werk zo dicht mogelijk bij je lichaam; Ondersteun met één hand je bovenlichaam; Zorg dat je stabiel staat; Wees voorzichtig met tillen. Als je moet reiken én tillen wordt je lichaam extra belast. ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 49

50 Armheffen Wat is armheffen? - Werken boven schouderhoogte is ongemakkelijk en zwaar; - Bij armheffing werk je boven je macht, bijvoorbeeld bij schilderen, ramen zemen en stoffen; - Op den duur kun je last krijgen van je nek en schouders. Wat zijn de regels? - De norm is dat werkzaamheden boven schouderhoogte worden voorkomen (nooit langer dan één minuut per keer). Hoe doe je het in de praktijk? Breng het werk zo dicht mogelijk bij het lichaam; Wissel je houding vaak af, blijf niet te lang in één werkhouding staan; Zorg dat je stabiel staat. Ontspan je even tussendoor, dat hoeft helemaal niet lang te zijn. Je noemt dit een micropauze; Wees extra voorzichtig met tillen tijdens het reiken; Pas de lengte van de steel aan; ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 50

51 3.4 PowerPoint Bijeenkomst 1 Introductie Tillen/ dragen/ reiken & armheffen Introductie Wolk Fysieke Belasting Welkom De scholing, algemeen De eerste bijeenkomst Wolk Video PAUZE!!! Praktische oefening Theorie Evaluatie Video Fysieke Belasting Reflectie op de video Reflectie Wat zijn jullie eigen ervaringen met fysieke belasting? PAUZE!!! Praktische oefening ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 51

52 Reflectie op praktische oefening Theorie Tillen Dragen Reiken & Armheffen Theorie Fysieke Belasting, wat was het ook al weer? Wat doet Fysieke Belasting met het lichaam? Handige tips en foto s! Fysieke Belasting, wat was het ook al weer? Belasting van het houdings- en bewegingsapparaat Belasting van de botten en spieren in het lichaam Fysieke overbelasting is schadelijk, maar ook fysieke onderbelasting is schadelijk! Wat doet Fysieke Belasting met het lichaam? De rug/ wervelkolom is bij veel mensen een zwakke plek De wervelkolom kan globaal verdeeld worden in: - de wervel - de tussenwervelschijven - de zenuwen De wervelkolom Wervel Tussenwervelschijf Zenuw Op deze afbeelding zijn de onderste wervels rood gekleurd, welke reden heeft dit? Vraag: Wat is tillen? Tillen is een alledaagse handeling Vaak zonder dat we het in de gaten hebben tillen we vele malen per dag, lichte en zware voorwerpen Te vaak, te zwaar of verkeerd tillen kan tot problemen leiden ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 52

53 Wat zijn de regels? Niet meer dan 23 kilo tillen Niet meer dan 12 kilo tillen als je meer dan twaalf keer per dag tilt Handige tips en foto s Hoe doe je het in de praktijk? Zorg dat je weet hoe zwaar de last ongeveer is Let er goed op dat de inhoud niet kan schuiven Houd de last zo dicht mogelijk bij je lichaam. Dat betekent vaak, dus niet altijd, dat je vanuit je knieën moet tillen Houdt de last zo dicht mogelijk bij het lichaam Til met een rechte rug Zorg dat je rug niet gedraaid is als je tilt ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 53

54 Draai niet met je bovenlichaam alleen, maar verplaats je voeten Beweeg rustig en gelijkmatig, maak geen plotselinge bewegingen Wat is dragen? Bij het dragen van een voorwerp heb je eigenlijk al getild en wil je het voorwerp verplaatsen Wat zijn de regels Niet meer dan 15 kilo op heuphoogte dragen Niet meer dan 1 keer per 5 minuten dragen Niet meer dan 90 meter dragen Handige tips en foto s Hoe doe je het in de praktijk? Probeer het dragen zoveel mogelijk te voorkomen, gebruik bijvoorbeeld een karretje Maak de zakken of dozen minder vol, zodat ze niet zwaarder zijn dan 15 kilo Maak de zakken of dozen zwaarder, zodat ze niet meer zonder hulpmiddel verplaatsbaar zijn ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 54

55 Draag nooit verder dan 90 meter Pas op dat de inhoud niet kan schuiven Verdeel het gewicht Houdt het voorwerp zo dicht mogelijk bij je lichaam Zorg dat je goed houvast hebt Laat iemand helpen met dragen als het voorwerp te groot of te zwaar is om alleen te mogen tillen Wat is reiken? Reiken is je hand uitstrekken naar iets dat op een afstandje van je ligt Je kunt je lichaam teveel belasten door te ver of te vaak omhoog, omlaag of van je af te reiken Wat zijn de regels? Niet meer dan 12 keer per uur reiken ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 55

56 Handige tips en foto s Hoe doe je het in de praktijk? Werk zo dicht mogelijk bij je lichaam Ondersteun met één hand je bovenlichaam Zorg dat je stabiel staat Wees voorzichtig met tillen, als je moet reiken én tillen wordt je lichaam extra belast Wat is armheffen? Werken boven schouderhoogte is ongemakkelijk en zwaar Bij armheffing werk je boven je macht (bijvoorbeeld bij schilderen of ramen zemen) Op den duur kun je last krijgen van je nek en schouders Wat zijn de regels? Werkzaamheden boven schouderhoogte moeten worden voorkomen Nooit langer dan 1 minuut per keer Handige tips en foto s Hoe doe je het in de praktijk? ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 56

57 Breng het werk zo dicht mogelijk bij het lichaam Wissel je houding vaak af, blijf niet te lang in één werkhouding staan Zorg dat je stabiel staat. Ontspan even tussendoor, dat hoeft helemaal niet lang te zijn Wees extra voorzichtig met tillen tijdens het reiken Pas de lengte van de steel aan Oefening herhalen Herhaling van de eerdere oefening, breng de theorie in de praktijk! Vragen/ opmerkingen Afsluiten Afsluiten ONDERSTEUNENDE DIENSTEN ONDERSTEUN JEZELF! 57