MIGRATIE IN HET LAND VAN VOLLENHOVE. Het Peperhuis jaarboek 2013, pag

Transcriptie

1 Het Peperhuis jaarboek 2013, pag MIGRATIE IN HET LAND VAN VOLLENHOVE In het voorjaar 2013 wordt in het Reformatorisch Dagblad verslag gedaan over de honkvastheid van bewoners van de zogenaamde Bijbelgordel naar aanleiding van de publicatie van de online databank over migratie in Nederland. (1) De databank is een initiatief van het Meertens Instituut in Amsterdam. Een van de wetenschappers is dr. ir. Gerrit Bloothooft van de Universiteit Utrecht. In de databank zitten alle namen en voornamen van families in Nederland, gekoppeld aan gegevens over geboorte, woonplaats, verhuizing en overlijden. Door woonplaatsen op te zoeken kunnen gebruikers zien in welke mate opeenvolgende generaties in hetzelfde gebied wonen. Bloothooft is van mening dat een zekere mate van streekgebondenheid van toepassing is op families die op Urk, in Bunschoten of Staphorst wonen. Het Land van Vollenhove is voor velen misschien een minder bekend gebied, dat grenst aan de Bijbelgordel. (2) Het ligt ingeklemd in de Kop van Overijssel, ten noorden van het Zwarte Water, bij de Wieden en de Weerribben. Het valt nu vrijwel geheel samen met de gemeente Steenwijkerland, die in 2001 is ontstaan. Het Land van Vollenhove vertoont een grote onderlinge samenhang. Door de enigszins afgesloten ligging is het een uitstekende regio om te bestuderen. Daarom is het interessant om na te gaan in welke mate er sprake is van migratie. Hoe honkvast zijn de bewoners van dit gebied? Deze vraag is voor dit onderzoek omgekeerd: wie verhuizen en om hoeveel mensen gaat het jaarlijks? Hiervoor is gebruik gemaakt van de bevolkingsregisters uit de periode van de voor malige gemeenten die nu de gemeente Steenwijkerland vormen. (3) 1880 is als beginjaar gekozen omdat dit ook het beginjaar is van de kernperiode die het Zuider zeemuseum in het buitenmuseum representeert. Het jaar 1972 is noodzakelijk het eindjaar omdat gegevens erna, vaak van levende personen, beschermd zijn omwille van de privacy. Dit onderzoek inventariseert de geboorteplaats als plaats van herkomst en de plaats van vestiging waar iemand naartoe verhuist, en als dat mogelijk is ook de beroepen. De negen voormalige gemeenten die in het onderzoek zijn betrokken, zijn Blankenham, Blokzijl, Giethoorn, Kuinre, Oldemarkt, Steenwijkerwold (4), Vollenhove (Ambt en Stad, tot 1942 twee zelfstandige gemeenten) en Wanneperveen. Het gaat om relatief kleine gemeenten die in de loop van de periode inwoners zien vertrekken, of zich weten te handhaven dan wel groeien. De gemeente Steenwijk zelf is niet in het onderzoek opgenomen, omdat ze in schaal te zeer van de andere gemeenten verschilt. Er is op dit punt uitgegaan van een dwarsdoorsnede van de bevolkingsregisters door van alle negen gemeenten het eerste bevolkingsregister vanaf 1880 te nemen. Een tweede element in de inventarisatie is dat de bevolkingsregisters tot 1940 vaak het beroep van de personen vermeldt. De vraag daarbij is of er uit de aantallen en de beroepen redenen voor migratie af te leiden zijn. Voor Nederlandse plekken als oorsprong 36

2 V. Erdin Hammerdijk Blankenham. Foto Vincent Erdin 1. Reformatorisch Dagblad 11 mei 2013, online op binnenland/bewoners_biblebelt_zijn_opvallend_honkvast_1_737696; van immigratie of doel van emigratie wordt aangegeven in welke provincie ze liggen; zonder vermelding liggen ze in de provincie Overijssel. Kenmerken van het gebied Het Land van Vollenhove, gelegen in de Kop van Overijssel, grenst aan de oostzijde aan Havelte, Vledder (gemeente Westerveld) en Nijeveen (gemeente Meppel) in de provincie Drenthe en in het noorden aan Weststellingwerf in de provincie Friesland. In het westen grenst het Land van Vollenhove aan de voormalige Zuiderzee en in het zuiden eveneens aan de Zuiderzee, het Zwarte Water en Zwartsluis (gemeente Zwartewaterland). Het Land van Vollenhove heeft nadrukkelijk een relatie met de voor malige Zuiderzee. Kuinre, Blankenham, Blokzijl, Ambt Vollenhove, Stad Vollenhove liggen aan de Zuiderzee voordat de Afsluitdijk in 1932 de Zuiderzee verandert in het IJsselmeer en voordat de Noordoostpolder in 1942 wordt voltooid. De Zeedijk bij Slijkenburg (het zuidelijkste dorp van de provincie Friesland) herinnert hier nog aan en ook de Hammerdijk, Blokzijlerdijk en de Kuinderdijk tussen Kuinre en Blokzijl zijn voormalige zeedijken. Die Zuider zeedijk is van de tiende tot de veertiende eeuw geleidelijk tot stand gekomen door de aaneenschakeling van overwallen. (5) Op verschillende plaatsen langs deze dijken zijn nog verschillende kolken te zien van dijkdoorbraken. Het Land van Vollenhove is vanaf de zestiende eeuw een gebied waar op grote schaal turf wordt gewonnen. Nadat er in het midden van de negentiende eeuw aan de turfwinning een einde komt, wordt het in hoofdzaak een aaneengesloten agrarisch gebied. De belangrijke werkzaamheden bestaan uit veeteelt, visserij, landbouw en de rietteelt. In beperkte mate is er aan de veeteelt gerelateerde industrie in de vorm van boter- en melkfabrieken. 2. Op basis van de verkiezingsresultaten uit 2010 voor de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP), een belangrijke indicator voor Bijbelvastheid, wordt Steen wijkersland volgens nl.wikipedia.org/wiki/bijbelgordel niet tot de Bijbelgordel gerekend. Dit is waarschijnlijk te wijten aan de verstedelijking en daardoor de ontkerkelijking van Steenwijk. Het agrarische deel van het Land van Vollenhove kan niettemin als onderdeel van de Bijbelgordel worden beschouwd, want het vertoont buiten het stedelijk gebied van Steenwijk duidelijke overeenkomsten in stemgedrag met de buurgemeente Staphorst, één van de belangrijkste kernen van de Bijbelgordel. 3. Alle bevolkingsregisters van de voormalige gemeenten worden momenteel door de gemeente Steenwijkerland digitaal doorzoekbaar gemaakt op naam en geboorteplaats over de periode Dit project moet medio 2015 zijn afgerond. 4. Steenwijkerwold vervult dezelfde functie bij Steenwijk als Ambt Vollenhove bij Stad Vollenhove: het platteland dat bij de stad hoort land-van-vollenhove/land-vanvollenhove/de-zee. 37

3 Zuivelfabriek de Volharding te Blokzijl. Prentbriefkaart, ca De betekenis van de visserij neemt na de afsluiting van de Zuiderzee behoorlijk af. Weliswaar biedt het nieuwe zoete IJsselmeer voldoende kansen om op zoetwatervis te vissen maar inmiddels is de visserij zodanig aan banden gelegd, dat de inkomsten onder druk komen te staan en veel beroepsvissers ermee stoppen. Hetzelfde geldt voor het riet. De kwaliteit van riet hangt immers nauw samen met het peil en de kwaliteit van het oppervlaktewater. Het riet kan wel worden gesneden maar kan niet voor alle doeleinden worden toegepast. Nu wordt riet enkel nog voor dakbedekking gebruikt en dan bij voorkeur nog riet uit Oost-Europa, waar het weliswaar niet beter van kwaliteit is maar wel veel goedkoper dan het riet uit de Weerribben. Tabel 1 Inwoners per gemeente van 1880 tot 1945 Ambt V. Blankenham Blokzijl Giethoorn Kuinre Oldemarkt Stad V. Steenwijkerwold Wanneperveen

4 Grootstedelijk gebied ontbreekt in zijn geheel; er zijn meerdere dorpskernen en buurtschappen die het landschap een zeker karakter geven. Door de aanwezigheid van de vele vaarten en kanalen werd er in lintbebouwing langs het water gebouwd (Dwarsgracht, Giethoorn en Kalenberg) of aan weerszijde van de weg die door het dorp loopt (Belt Schutsloot en Westeinde, Zwartsluis). Na de voltooiing van de Noordoostpolder blijft het agrarische karakter van het gebied intact maar doet ook het nieuwe fenomeen van toerisme zijn intrede. Een bezoek aan de steden Blokzijl en Stad Vollenhove of het karakteristieke dorp Giethoorn komen in trek. Mogelijkheden voor recreatie zijn een fiets-, vaar- of wandeltocht door de Weerribben. Door de geïsoleerde ligging van de Weerribben en Wieden blijft het gebied grotendeels bewaard en kunnen flora en fauna er ongestoord overleven. Al in 1942 wordt een belangrijk deel aangewezen als beschermd natuurgebied. Nationale park De Weerribben vormt uiteindelijk vanaf 1992 één van de belangrijkste natuurreservaten op de grens van Overijssel en Friesland. Inwonersaantallen wijzen op emigratie De inwoneraantallen geven een indicatie of een gemeente groeit of dat het aantal inwoners al in een vroeg stadium afneemt. Eigenlijk weten alleen de plaatsen Ambt Vollenhove, Blokzijl, Giethoorn, Wanneperveen en vooral Steenwijkerwold te groeien en die groei over langere tijd ook Tabel 2 Inwoners per gemeente van 1945 tot 1970 Blankenham Blokzijl Giethoorn Kuinre Oldemarkt Steenwijkerwold Vollenhove Wanneperveen (6) De gegevens per 30 juni 2013 laten een grote afwijking zien voor Steenwijkerwold ten opzichte van Dit is te wijten aan een veranderde bestuurlijke indeling. In 1973 werd de gemeente Steenwijkerwold gesplitst: een deel werd ingedeeld bij de gemeente Steenwijk en een deel van Steenwijkerwold samen met Blankenham, Kuinre en Oldemarkt bij de nieuwe gemeente IJsselham. Nu wordt Steenwijkerwold alleen nog als dorp gezien, de inwoners in de buurtschappen worden apart geteld. 39

5 vast te houden. De kleinere plaatsen Blankenham, Kuinre, Oldemarkt en Stad Vollenhove blijven redelijk stabiel of hebben een klein vertrekoverschot. De vermelding van de geboorteplaats en de plaats waar iemand naar toe vertrekt zijn de meest constante gegevens. Sommige gemeenten houden aparte registers bij van nieuw ingekomen- en van vertrokken inwoners. De bevolkingsadmini stratie is helaas niet altijd zo volledig dat in alle gemeenten of alle tijdvakken nauwkeurig is bijgehouden waar iemand vandaan komt voordat zij of hij zich vestigt in de nieuwe gemeente. Soms vertrekken inwoners zonder dat bekend is waar naartoe. Er is geen relatie gelegd tussen de leeftijd waarop iemand naar het Land van Vollenhove verhuist of het Land van Vollenhove verlaat. In algemene zin is er wel iets over te zeggen. Kinderen reizen vaak met hun ouders mee. Soms zijn er in een gezin meerdere kinderen in verschillende plaatsen geboren, dat is dan vaak een direct gevolg van het beroep van het hoofd van het gezin. Het onderzoek valt uiteen in twee grote tijdvakken: van 1880 tot 1945 (zie tabel 1) en van 1945 tot 1970 (zie tabel 2). Het eerste tijdvak bevat de wereldwijde landbouwcrisis van en de Eerste Wereldoorlog ( ). Nederland blijft weliswaar neutraal maar het aantal verhuizingen naar Duitsland, zoals naar de textiel nijverheid in Gronau nabij Enschede, neemt in deze periode ten opzichte van de daaraan voorafgaande periode aanzienlijk af. Het effect van de crisisjaren vanaf 1930 op het aantal verhuizingen is niet direct waarneembaar, wel neemt het aantal verhuizingen naar Duitsland en de grensstreek nogmaals sterk af. Het tweede tijdvak omvat de jaren van de wederopbouw, het bewoonbaar worden van de nieuwe polders en een zekere mate van verstedelijking van Steenwijk maar ook van aanzuigkracht van de Randstad. In het hele onderzoek zijn gegevens opgenomen. Per tijdsvak gaat het om (46,2%) van 1880 tot 1945 en (53,8%) van 1945 tot Van 1880 tot 1945 komen er in het Land van Vollenhove nieuwe inwoners van buiten de regio in één van de negen gemeenten wonen. In diezelfde periode verlaten inwoners het gebied, wat een verlies van personen betekent. Er zijn vier gemeenten die inwoners vast weten te houden: Blankenham, Blokzijl, Giethoorn en Kuinre. De andere vijf gemeenten vertonen op basis van deze migratiestromen al een krimp. In 1940 zijn zeven bevolkings registers samen gevoegd. Dit geldt voor Blankenham met Kuinre; Giethoorn met Vollenhove (Ambt en Stad) en Blokzijl en met Wanneperveen. Na 1945 wordt de uitstroom groter: er komen weliswaar mensen naar het Land van Vollenhove maar tegelijkertijd verlaten personen het gebied, ofwel een verlies van personen. Alle negen gemeenten hebben te kampen met verlies van inwoners. Doel van de migratie Gedurende het hele tijdvak van het onderzoek is er grensverkeer waarneembaar in vrijwel alle gemeenten in het Land van Vollenhove en tussen de genoemde aangrenzende gemeenten in de provincies Drenthe (Havelte, Nijeveen en Vledder) en Friesland (Weststellingwerf). De meeste mutaties vinden echter plaats binnen de provincie Overijssel, al liggen er per gemeente duidelijk verschillen. Veel mutaties in het tijdsvak van 1880 tot 1945 vinden plaats in een straal van 10 tot 20 km om de woonkern heen. De bevolkingsregisters leveren voor de periode waardevolle informatie over de bestemming van de emigratie. Van de emigranten vertrekken er naar de nieuwe Noordoostpolder en 280 naar de Zuidelijke IJsselmeerpolders, nu Flevoland personen emigreren naar het buiteland, waarvan

6 naar Canada, 145 naar Duitsland, 131 naar Australië en 50 naar de Verenigde Staten. Australië is vooral een bestemming voor inwoners van Oldemarkt en Steenwijkerwold. Tot 1939 wordt in het bevolkingsregister het beroep van de migranten genoteerd. De grootste groep die vertrekt heeft geen beroep. Hij bestaat voor namelijk uit enerzijds vrouwen en kinderen die kostwinners volgen bij een verhuizing en anderzijds jongeren die het huis verlaten en nog geen beroep hebben maar wel op zoek zijn naar werk en dat elders hopen te vinden. Een voortdurende groep van migranten wordt gevormd door personen die vanwege hun ambt of beroep regelmatig verhuizen. Burgemeesters (die in een kleine gemeente vaak tevens gemeentesecretaris zijn), predikanten, belastinginspecteurs, militairen, onderwijzend personeel (schoolhoofden, onderwijzers en onder wijzeressen), projectleiders, veehouders, veldwachters. Deze opsomming is zeer divers en zou met nog meer en uiteenlopende beroepen moeiteloos uitgebreid kunnen worden. Zo vertrekken in Blokzijl vrij kort na elkaar twee directeuren van de zuivelfabriek, voluntairs die bij een zuivelfabriek een stage hebben gevolgd en dienstboden. Van beide voluntairs is bekend dat zij in Wageningen studeren en voor korte tijd stage hebben gelopen in Blokzijl. Dienstboden zijn soms voor een hele korte periode ergens werkzaam en verhuizen dan weer terug naar de plaats waar zij van oorsprong vandaan komen. Acht gemeenten houden aparte dienstboderegisters bij. (7) Hierin zijn ook de knechten (bakkersknecht, boerenknecht, tuinknecht) opgenomen. Projectleiders zijn slechts voor de duur van een project nodig en worden dan weer naar een ander project overgeplaatst. Vee houders verhuizen in de hoop op een betere pachtvoorwaarde of een beter stuk grond. Arbeiders zijn op zoek naar werk, kappers en kleermakers proberen hun geluk elders. Bij de burgemeester van Wanneperveen wordt aangegeven dat hij in april 1919 van Blokzijl is gekomen en verder alleen maar dat hij is vertrokken, ongetwijfeld zal bekend zijn waar hij vervolgens burgemeester is geworden of in ieder geval waar hij is gaan wonen. (8) Twee verhuizingen van burgemeesters zijn beter gedocumenteerd: van Hellendoorn naar Kuinre en vervolgens naar Ambt Hardenberg en van Noord Scharwoude naar Kuinre en vervolgens naar Stolwijk. De twee burgemeesters uit de voor malige gemeente Kuinre waren binnen vijf jaar alweer naar een volgende gemeente vertrokken. De burge meester van Blokzijl gaat naar Maurik in de Betuwe. Ansichtkaart Voorzienigheid Steenwijkerwold 7. Alleen de gemeente Giethoorn kent geen dienstboderegister. Blokzijl had ook een apart schippersregister. 8. Gemeente Steenwijkerland, gemeente Wanneperveen toegangscode 10, inv. nr. 10 p

7 Vanuit Giethoorn vertrekken er vier predikanten (9) en de predikant van Kuinre die vanuit Amsterdam komt, gaat vervolgens naar Haskerland (Friesland). Een specifiek doel van migratie is de zoektocht naar een levenspartner. Die levenspartner komt doorgaans uit het gebied waarbinnen familie en geloofsgemeenschap een belangrijke rol spelen. Binnen het familie verband zijn er contacten met andere families die aanleiding kunnen geven om een verkering of verhouding aan te gaan. De kerk is op zondag de centrale ontmoetingsplaats maar ook het uitgaansleven levert kansen tot ontmoeting op, niets nieuws onder de zon. Als het tot een huwelijk komt met iemand van buiten het gebied, vindt vaak een verhuizing plaats. Een taalkundig aspect Bij de gemeente Oldemarkt komen er opmerkelijk veel nieuwe in woners uit de aangrenzende gemeente Weststellingwerf (Friesland). (10) In die gemeente wordt het Stellingwerfs gesproken. Het heeft kenmerken waardoor het niet als een dialect van het Fries kan worden aan gemerkt, de gebruikers zelf spreken van een taal. De rivier de Linde vormt in het zuiden de grens en ook de taalgrens met Overijssel en het dialect van Oldemarkt. Arbeiders en boeren verhuizen in de periode met een interval van een paar jaar heen en weer, bijvoorbeeld van het Land van Vollenhove naar Scherpenzeel en Spanga en dan weer terug naar Ossenzijl en IJsselham. De klankkleur van hun Westellingwerfse uitspraak verhuist met hen mee over de Linde in het Land van Vollenhove. (11) Naast het genoemde voorbeeld van Oldemarkt geldt dit ook voor Kuinre, (12) dat in de westelijke punt van het Land van Vollenhove ligt en grenst aan Lemsterland (Friesland). De invloed van het Lemsters is echter veel geringer dan die van het Weststellingwerfs in Oldemarkt, door het lagere aantal mutaties tussen Kuinre en van Lemsterland. Een bijzondere emigratie: Schokland De gedwongen ontruiming van het eiland Schokland in 1859 valt vóór de periode maar omdat de grootste groep van Schokland naar Stad Vollenhove trekt, laten de gevolgen van de ontruiming zich ook na 1880 voelen. Tot op de dag van vandaag wonen er in Vollenhove nog nazaten van voormalige Schokkers. Al jaar en dag is de woon- en leefsituatie op het eiland Schokland een vrij hachelijke. Meer dan eens is de verbinding tussen het noordelijke en het zuidelijke deel van het eiland onbegaanbaar en wordt het eiland aan alle kanten bedreigd door de zee. De rijksoverheid is van plan het eiland te ontruimen omdat de veiligheid van de bewoners in het geding is. In 1858 wordt de wet afgekondigd waarin bekend wordt gemaakt dat het eiland Schokland onbewoonbaar is en dat iedereen vóór eind juni 1859 het eiland moet hebben verlaten. Op dat moment zijn er nog ruim 648 bewoners op het eiland. In de loop van het voorjaar van 1859 komt de uittocht op gang. Volgens het bevolkingsregister van de gemeente Schokland gaan er bijna 230 personen naar Vollenhove, Stad en Ambt. (13) In de periode wonen er nog 92 voormalige eilandbewoners in Stad Vollenhove. Een mogelijke reden voor vestiging in Stad Vollenhove is mogelijk te vinden Dorpsgezicht Kuinre. Prentbriefkaart, ca

8 in het bevolkingsregister. Visser Berend Oldenhof is op 24 mei 1819 in Stad Vollenhove geboren. Ook zijn zoon wordt op 14 februari 1861 in Stad Vollenhove geboren. Maar dochter Johanna is op 27 december 1841 op Schokland geboren. Was Oldenhof tijdens de wintermaanden op Schokland of gaat het hier om een verhuizing van Stad Vollenhove naar het eiland Schokland en keert Oldenhof nadat het eiland onbewoonbaar is geworden terug naar zijn geboortestad? (14) Een tweede belangrijke reden is van godsdienstige aard. Op het voormalige eiland Schokland leeft een grote roomse gemeenschap, die in zielen telde. De meesten van hen, welgeteld 370, wonen in Emmeloord, de anderen wonen verspreid over het eiland. Bij de keuze die deze gelovigen hebben om zich elders te vestigen, heeft zeker mee gespeeld dat een parochiekerk aanwezig is. In Stad Vollenhove is er de kerk van de Heilige Nicolaas, Zij ontvangt ook enkele kerkelijke goederen afkomstig uit de kerk van Schokland. Hiermee is het waarschijnlijk dat er vooraf al overeenstemming is over waar een belangrijk deel van de roomse bevolking naartoe zal gaan nadat de ontruiming van het eiland een feit is. Inwoners met een protestantse signatuur hebben een ruimere keuze om De kerk van de Middelbuurt op Schokland. Foto Vincent Erdin. Grafsteen van Anna Karel geboren te Schokland en overleden te Vollenhove op de Rooms Katholieke begraafplaats te Vollenhove. Foto Vincent Erdin. 9. In 1894 komt er een predikant van de Nederlandse Hervormde Kerk van Barradeel (Friesland) naar Giethoorn, in 1881 komt er een predikant van Hoogezand (Groningen) naar Giethoorn en die gaat in 1893 naar Opsterland (Friesland), en in 1877 komt er een predikant van Metslawier (Friesland) naar Giethoorn. die in 1880 naar Odoorn (Drenthe) gaat. Deze predikanten wonen in de pastorie Wijk 1 nr In 1877 komt er een Doosgezinde predikant van Middelstum (Groningen) naar Giethoorn die in 1884 naar Twisk (Noord-Holland) gaat. Deze predikant woont aan wijk 2 nr. 4. Archief gemeente Steenwijkerland, gemeente Giethoorn toegangscode 8 inv. nr. 6 p 2, 15, 61 en Zie nl/?pagina=faq 11. Met dank aan Berend Otten, nazaat van deze migranten, die eveneens onderzoeker in Steenwijkerland is. 12. In de woordenlijst die beschikbaar is van Kuinre wordt geen aandacht besteed aan deze mogelijke verwantschap van het dialect van Kuinre en het Weststellingwerfs: R. Kamman, Woordenlijst van het dialect van Kuinre, Kampen, Helaas is het register niet volledig en wordt niet bij iedereen die het eiland verlaat een nieuwe bestemming genoteerd. Het aantal Schokkers dat naar Vollenhove trekt, kan dus zelfs iets groter zijn. 14. Gemeente Steenwijkerland, gemeente Stad Vollenhove toegangscode 11 inv. nr. 22 p

9 Woningen Aan Zee te Vollenhove. Het witte huisje rechts staat nu in buitenmuseum van het Zuiderzeemuseum. Foto ca zich te vestigen; in iedere plaats is wel een hervormde kerk. Negen inwoners die Nederlands Hervormd zijn, verhuizen naar Stad Vollenhove. De gemeente Schokland wordt ingedeeld bij de gemeente Kampen. Het ligt daarom voor de hand dat de meeste inwoners met een protestantse geloofsovertuiging naar die stad zijn verhuisd en zich aldaar bij één van de kerken hebben aangesloten. In de verschillende bevolkingsregisters van Stad Vollenhove worden de voormalige Schokkers geregistreerd. In veel gevallen blijkt dat zij meerdere keren binnen de stad verhuizen. In de straten Aan Zee en Visscherstraat zijn veel vissers en uiteindelijk ook de voormalige Schokker vissers te vinden. Minder voor de hand liggend zijn de straten Bisschopstraat, Gasthuissteeg, Heilige Geeststeeg, Kerkplein en Oldehuisplein. De voormalige eilandbewoners zonderen zich niet af van de andere stadsbewoners maar gaan verspreid over de stad wonen. Dit wijst erop dat zij uitdrukkelijk willen integreren. Veranderingen in de migratie na 1945 Vanaf 1945 worden er geen beroepen meer genoemd in de bevolkingsregisters, vanaf dan zijn enkel aantallen richtinggevend. Toch mag worden aangenomen dat ook burgemeesters en predikanten blijven verhuizen. Gelet op de enorme uitstroom die op gang komt naar de Noordoostpolder zullen tal van agrariërs vanuit het Land van Vollenhove naar de nieuwe polder zijn gegaan. Terwijl de emigratie in Nederland na de Tweede Wereldoorlog flink opgang komt valt dit in het land Vollenhove mee. De verklaring is te vinden in de nieuwe, nabijgelegen Noordoostpolder. Daar is immers een zee van ruimte beschikbaar. Verschillende gemeenten oefenen druk uit op agra riërs om hun bedrijf vanuit het stedelijk gebied te verplaatsen naar de nieuwe polder. In het Land van Vollenhove gaan vanuit ieder dorp tientallen gezinnen naar het nieuwe land. 15. Zie ook:,,schokland verlaten 16.,,In wil zeggen dat mensen vanuit een bepaalde provincie of het buitenland zich in het Land van Vollenhove vestigden;,,uit wil zeggen dat zij vanuit de genoemde gemeente in het Land van Vollenhove naar elders zijn gegaan. Na 1945 daalt het aantal Schokkers naar 21 personen. (15) Ouderdom en overlijden is maar een gedeeltelijke verklaring voor de sterke afname. Daarnaast vindt er een verdere migratie plaats van voormalige Schokkers die op zoek zijn naar werk, en zo terecht komen in streken met een opkomende textielindustrie. In de jaren 1960 valt ook Oostelijk Flevoland droog en ofschoon deze polder verder weg is gelegen zien we hier een beperkte trek vanuit het Land van Vollenhove ontstaan. Een tweede fenomeen uit dat decennium is de terugkeer van Indiëgangers, militairen die gediend hebben in Nederlands Indië en eind jaren veertig 44

10 worden gerepatrieerd naar Nederland. Zij worden in een groot kamp bij Scheerwolde opgevangen voor kortere of langere tijd en trekken na hun verblijf weer verder. Incidenteel is dat naar een ander grootschalige opvang in Bergen (Noord-Holland), Noordwijk (Zuid Holland) of Valkenburg (Limburg). Een regio in beweging In tabel 3 is een overzicht opgenomen van de migratiestromen per gemeente. De meeste mutaties van en naar het Land van Vollenhove doen zich binnen Overijssel voor. Op basis van alle mutaties van inkomenden en vertrekkenden in het eerste tijdvak in de negen gemeenten van het Land van Vollenhove levert het volgende beeld op: Er komen nieuwe inwoners bij maar tegelijkertijd vertrekken er ook De streek verliest tenminste inwoners. Omdat de bevolkingscijfers van de afzonderlijke gemeenten niet compleet zijn is dit aantal niet rechtstreeks uit de tabellen af te leiden. Bovendien is migratie slechts een onderdeel van de cijferreeks die bepalend is voor toeof afname van het aantal inwoners. Naast migratie spelen geboorte- en sterftecijfer ook een belangrijke rol. Per gemeente zijn dat mensen die binnenkomen en die vertrekken. Per jaar komt dat op een aantal van 80 in- maar ook 93 uitgaande inwoners. In kleine gemeenschappen als in het Land van Vollenhove blijft dat niet onopgemerkt. Na 1940 neemt het aantal mutaties alleen nog maar toe: vanaf dan is er een instroom van en een uitstroom van personen. Dit betekent dat zowel de instroom (150 personen per jaar) als de uitstroom (188 personen Tabel 3 - Totale migratie voor de periode (16) Blokzijl/Wanneperveen Giethoorn/Vollenhove Kuinre/Blankenham Oldemarkt Steenwijkerwold In Uit In Uit In Uit In Uit In Uit Drenthe Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord-Brabant Noord-Holland Overijssel NOP ZIJP Utrecht Zeeland Zuid-Holland Buitenland Totaal

11 per jaar) zijn verdubbeld ten opzichte van de eerste periode. Zodoende is het Land van Vollenhove feitelijk al vanaf 1880 een krimpregio, zonder dat het begrip toen al bestond. Blokzijl weet qua inwoneraantal redelijk stabiel te blijven en alleen Giethoorn weet er na 1940 ongeveer 200 inwoners bij te krijgen. Krimp doet zich trouwens ook na 1970 nog steeds voor in tenminste drie dorpen: Blankenham, Kuinre en Vollenhove. Bijzondere migratiestromen per gemeente Over de negen gemeenten is er geen eenduidig patroon te ontdekken, want waar bij de ene gemeente de migratiestroom na 1930 nagenoeg stil valt, gaan die in andere gemeenten volop door. Kennelijk wordt er per gemeente door de inwoners anders gereageerd op de crisisjaren en de ontwikkelingen in Duitsland. De stroom die naar Gronau gaat, komt in alle gemeenten nagenoeg stil te liggen. Bij Blankenham (tabel 4) en Giethoorn (tabel 5) is over de hele eerste periode een toename van de migratiestroom waarneembaar. Het gevolg hiervan is dat beide dorpen een bevolking stoename weten te realiseren. Waarom er in deze twee dorpen sprake is van een positief vestigingsklimaat is niet onderzocht. Tegenover de toename van het aantal mutaties in Blankenham en Giethoorn staat Ambt Vollenhove waar het aantal migranten tussen 1925 en 1939 juist met de helft afneemt ten opzichte van de periode Het is niet mogelijk om op basis van dit onderzoek een reden te noemen waarom deze stromen per gemeente zo sterk verschillen. Vanuit Blokzijl vertrekken er in verhouding met de andere gemeenten in het Land van Vollenhove meer inwoners naar de steden in Noorden Zuid-Holland dan naar andere plaatsen binnen de regio. Van 1890 tot 1900 gaan er 168 mensen naar Amsterdam en tussen 1900 en 1931 is dit aantal opgelopen tot 221. Omgekeerd komen er vanuit Amsterdam tussen 1890 en Amsterdammers en tussen 1900 en Amsterdammers naar het stadje aan de Zuiderzee. Tot 1900 gaan er nog 50 personen naar Duitsland, daarna valt de bestemming Duitsland vanuit Blokzijl geheel weg. Inwoners die Giethoorn verlaten, Tabel 4 Migratie voor Blankenham In Uit In Uit In Uit In Uit Netto Tabel 5 Migratie voor Giethoorn In Uit In Uit In Uit Netto

12 Oldemarkt. richten zich tussen 1895 en 1900 op de textielnijverheid in Gronau (103 personen) en op de gemeenten Hellendoorn (nu Nijverdal), Lonneker en Losser. In het tweede tijdvak van zou het aantal emigranten naar Gronau sterk afnemen tot slechts 13. Bijzonder is dat een aantal inwoners naar Groningen (stad) en Slochteren (Groningen) verhuizen. De oorzaak hiervan kan zijn dat er in de Veenkoloniën tot in het begin van de twintigste eeuw veel turf wordt afge graven en daar werk gelegenheid blijft. Ook vanuit Kuinre gaat een aantal inwoners naar Gronau. De trek naar Amsterdam is echter aanzienlijk groter: voor gaat het om 85 personen en van over 75 personen. Voor de gegevens van Blankenham en Kuinre na 1940 is merkbaar dat de Noordoostpolder inmidels bewoonbaar is geworden. Ruim 950 mensen verlaten tussen 1940 en 1972 de twee gemeenten om zich in de nieuwe polder te vestigen. Weststellingwerf als bestemming volgt op grote afstand met 429 mensen en dan nog eens op afstand Blokzijl met 224 personen. Tussen 1890 en 1900 is een sterke relatie zichtbaar tussen Oldemarkt en de direct omliggende gemeenten, die na de eeuwwisseling ook weer afneemt. Niettemin blijft de relatie tussen Oldemarkt en Steenwijkerwold en Weststellingwerf nadrukkelijk aanwezig. Er verhuizen 200 inwoners naar Gronau en een kleiner aantal naar de plaatsen Enschede, Lonneker en Losser. Omgekeerd komen er 41 inwoners van Amsterdam naar Oldemarkt en 21 personen uit Venlo. Enschede zou zich na de stadsbrand van 1862 in toenemende mate toe gaan leggen op de textielindustrie. In het kielzog van Enschede doen ook de omliggende plaatsen Lonneker, Losser en het iets verder weg gelegen Hellendoorn mee. In de periode verhuizen er 605 inwoners naar Weststellingwerf en 420 naar de Noordoostpolder. Inwoners vanuit Steenwijkwerwold gaan naar Amsterdam (223 personen), Den Helder, Den Haag en Rotterdam. Verder valt op dat er een wisselwerking is met Weststellingwerf, Havelte en Vledder. Die wisselwerking houdt ook na 1940 stand, alleen gaat het dan om beduidend kleinere aantallen. Vanaf 1940 gaan inwoners van Steenwijkerwold naar Steenwijk (17), gevolgd door Weststellingwerf met inwoners; daarna volgt de Noordoostpolder met 713 personen. Uit Vollenhove, zowel Ambt als Stad, vertrekken verhoudingsgewijs veel meer mensen dan uit de andere plaatsen. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat er vanaf 1904 een stoomtram reed tussen Vollenhove en Zwolle, waardoor de mogelijkheden om te vertrekken naar een grotere stad binnen het bereik van een veel grotere groep komt te liggen. Mensen die Ambt Vollenhove verlaten, gaan naar Enschede, Lonneker en Losser en net over de grens naar Gronau (103 inwoners tussen 1890 en 1925). In de periode gaat er niemand meer naar Gronau. Opvallend is dat inwoners van Vollenhove vaker kiezen voor grotere plaatsen: Amsterdam, Enschede, Hengelo, Kampen, Meppel, Rotterdam, Utrecht en Zwolle. De emigratie is in vele gevallen waarschijnlijk de eerste keer dat ze er komen; de cultuurschok moet groot zijn geweest om vanuit een klein schalige omgeving ineens in het stadse leven terecht te komen. Van de 50 emigranten die richting de Verenigde Staten gaan (niet Noord- Amerika, want er gaan veel meer naar Canada), is Ambt Vollenhove met 35 personen sterk vertegenwoordigd. Vanuit Vollenhove Stad gaan er 147 inwoners naar Gronau. Verder sluit de stroom migranten aan bij wat elders gebeurt. Bestemmingen zijn Enschede, Lonneker en Losser. Hoewel doorgaans de stad voor loopt 17. De grote toestroom naar Steenwijk is waarschijnlijk het gevolg van de nieuwe woonwijken in Steenwijk-West en de Torenlanden, die na 1945 als wederopbouwwijken zijn gebouwd. 47

13 Begrafenisstoet Giethoorn. op het platteland, is het hier andersom: inwoners van het platteland (Ambt) zien geen toekomstperspectief meer in de landbouw en trekken als eerste weg. Achterblijvers van Ambt komen met regelmaat in de stad om hun boodschappen te doen en vertellen bij de plaatselijke middenstand over het wel en wee en ook dat die en die is vertrokken. Inwoners van Stad Vollenhove pikken dit op en volgen het voorbeeld. Na 1940 zijn de registers van Giethoorn en Vollenhove gecombineerd. Wat opvalt, is dat er vanuit deze beide plaatsen maar liefst naar de Noordoostpolder verhuizen. Steenwijk volgt met 611 personen op ruime afstand. Kortom, de aantrekkingskracht van de polder is erg groot geweest. Vanuit Wanneperveen is een stroom zichtbaar naar de Twentse textielplaatsen. Na 1940 zijn de registers van Blokzijl en Wanneperveen samengevoegd. Er vertrekken 976 inwoners naar de Noordoostpolder. Naar Meppel trekken 462 personen. Besluit Anders dan bij de website over migratie van het Meertens Instituut is er in dit onderzoek over migratie in het Land van Vollenhove een ander accent gelegd: de vraag is niet waar (de voorouders) van de huidige bewoners vandaan komen, maar waar historische bewoners vandaan komen en naartoe gaan. De resultaten van deze andere vraagstelling maken dat veel migratiebewegingen zichtbaar zijn die niet noodzakelijk zichtbaar zijn in de gegevens van de huidige bewoners. Uit de resultaten blijkt ook dat het gebied minder gesloten is dan bij aanvang van het onderzoek is gedacht. (18) De belangrijkste constatering op basis van dit onderzoek is dat er in verhouding tot de totale bevolking veel mensen zijn verhuisd. Die migratie is veelal ingegeven door economische motieven. Wie de keuze maakt te verhuizen, is veelal op zoek naar een betere positie in het maatschappelijk leven. Het Land van Vollenhove is zodoende geen af gesloten gebied, maar over de hele periode is het niet een economisch aantrekkelijk gebied dat een positieve netto instroom genereert. Hoogstwaarschijnlijk is er in het Land van Vollenhove ook een vaste kern te ontdekken van families die er lang wonen. Daaromheen zit echter een brede bast die aanzienlijk van samenstelling wisselt. Er is onderzoek in een ander deel van het Zuiderzeegebied nodig om na te gaan of er ook op andere plekken sprake is van een grotere migratie dan op basis van de cijfers van Urk en Staphorst algemeen wordt gedacht. Zo kan duidelijk worden of deze migratie alleen voorbehouden is aan het Land van Vollenhove of dat ze zich in hetzelfde tijdvak ook elders langs de Zuiderzee voordoet. Archief en Literatuur De archieven en daarmee ook de bevolkingsregisters van de voormalige gemeenten in het Land van Vollenhove berusten bij het archief van de gemeente Steenwijkerland te Steenwijk. Met dank aan Marina van der Ploeg, oud archief, en Henk Smit, burgerzaken). Erdin, Vincent, De stadsboerderij: een definitie, Land of water jg. 4 nr. 4 (2011): Klappe, Bruno en Wim Veer, Schokland verlaten, een reconstructie van de ontvolking in 1859, Kampen, Krabbendam, Hans, Vrijheid in het verschiet. Nederlandse emigratie naar Amerika , Hilversum, Vriend, Eva, Het nieuwe land. Het verhaal van een polder die perfect moest zijn, Amsterdam,

14 Het tramstation van Vollenhove rond Deze gedachte sluit aan bij de zevende Cornelis Lely lezing op 23 september 2013 in Nieuw Land Erfgoedcemtrum in Lelystad, door prof. dr. Leo Lucassen: migratie is van alle tijden. 49