MAGAZINE 26 MAART 2015 VO-CONGRES JUIST TECHNIEK KAN BIJDRAGEN AAN EEN BETERE WERELD. André Kuipers, gastspreker:

Transcriptie

1 26 MAART 2015 VO-CONGRES MAGAZINE André Kuipers, gastspreker: JUIST TECHNIEK KAN BIJDRAGEN AAN EEN BETERE WERELD Digitalisering & privacy / Miniportretten: 7 x innovatie / Actieplan sociale veiligheid / Radicalisering op school, een eigentijds taboe / Mediawijsheid op het Thorbecke College / Prof. Yong Zhao: Personaliseren, niet standaardiseren Magazine voor voortgezet onderwijs maart april 2015 / jaargang 9 5

2 IN DIT NUMMER 7 X INNOVATIEF Scholen op weg naar eigentijds onderwijs presenteren zich in het Innovatie Atelier op het VO-congres. Hier alvast zeven kleine portretten. 12 PRIVÉ = PRIVÉ Snelle toegang tot leerlinggegevens is een van de grote voordelen van digitalisering. Maar komt de privacy van leerlingen daarmee niet in gevaar? Een convenant is in de maak. 16 HENDRIK-JAN VAN ARENTHALS Veertien jaar was hij columnist van VO-magazine. Nu maakt hij de overstap naar het mbo. Een afscheidsinterview. 20 VO-CONGRESNUMMER ANDRÉ KUIPERS Astronaut, inspirator, onvermoeibaar pleitbezorger van techniek en duurzaamheid: André Kuipers is gastspreker op het VO-congres. Ik heb vertrouwen in jonge mensen die met nieuwe en innovatieve ideeën komen. 8 EN VERDER 4 Kort 5 Agenda 6 1 Minuutje 22 VO in beeld 29 Column Hendrik-Jan van Arenthals 42 Wie werkt waar / Colofon 2 VO-magazine 5 / maart april 2015

3 SOCIALE VEILIGHEID Een veilige school doet méér dan snel reageren op incidenten. Een actieplan helpt scholen hun veiligheidsbeleid te versterken. 24 MEDIAWIJS Op de Thorbecke Scholengemeenschap in Zwolle, de eerste school met het keurmerk mediawijsheid, leren jongeren slim en verantwoord met media omgaan. 30 RADICALISERING Hoe signaleer je dat leerlingen radicale sympathieën ontwikkelen? En wat doe je in zo n geval? 34 VO2020-SCAN Het kan nog: de invultermijn voor de VO2020 scan is met twee weken verlengd. Wie meedoet, krijgt een rapportage waarin de eigen scores zijn afgezet tegen die van vergelijkbare scholen of het landelijk gemiddelde. 37 YIN-YANG OP SCHOOL Waarom ordenen we mensen nog altijd op rang, stand en anciënniteit? Verslag van een prikke lende toespraak door prof. André Wierdsma die uitlegt waarom managers niet per se hoeven managen en wat ze dan wél toevoegen aan een organisatie. 38 EEN NIEUW PARADIGMA Standaardisering? Uit de tijd! Het nieuwe onderwijs biedt gepersonaliseerde educatieve ervaringen in een mondiale context, zegt congresspreker prof. Yong Zhao. 40 PAUL ROSENMÖLLER / VOORZITTER LEIDERSCHAP We duwen de leerlingen door de klas en het systeem. Het probleem dat we in ons onderwijs moeten oplossen is het idee dat iedereen hetzelfde is. Zo verwoordde een van onze leden tijdens de VO2020-tour de gevoelens van velen. En dus ging het in nagenoeg elk gesprek tijdens de tour over talentontwikkeling, maatwerk of gepersonaliseerd leren. Vaak in combinatie met de wens tot een snelle doorbraak op het gebied van ICT. Dat vraagt om verandering van de cultuur, en misschien ook de structuur van ons onderwijs. De rol van de docent is daarbij cruciaal. Van docenten wordt eigentijds en boeiend onderwijs gevraagd. En, zo zei een andere deelnemer aan de tour, we zouden meer naar de leerlingen zelf moeten luisteren. Zij weten heel goed het verschil tussen een goede en een slechte les. De kern is dat de ideeën om ons onderwijs te verbeteren vanuit de scholen moet komen. Ik overdrijf niet als ik zeg dat het barst van de kennis, ervaring en creativiteit. Dat zie je ook terug in de prachtige schoolportretten in dit congresnummer van VO-magazine. Maar ik bespeur ook steeds meer ambitie. Het gevoel van urgentie neemt toe. Het is aan de leiders van de school om die energie en ambitie om te zetten in een strategie voor de toekomst, die binnen de school gedragen wordt, goed wordt gecommuniceerd met ouders en de buitenwereld, en docenten de ruimte biedt recht te doen aan verschillen zodat de leerling meer, zo u wilt ECHT, centraal staat. Zonder afbreuk te doen aan de autonomie van de school betekent dat ook: meer samenwerken. Het woord viel veelvuldig tijdens de vele gesprekken. En het gebeurt steeds meer. Samenwerking tussen docenten en tussen scholen om van elkaar te leren door ervaringen te delen, is al lang geen uitzondering meer. Het zijn de leiders van de scholen die deze beweging kunnen versterken en versnellen door een glasheldere visie te ontwikkelen en ruimte te geven aan de professionals in de uitvoering daarvan. Leiding geven is initiëren, samenwerken en loslaten. Een, mooi, vak apart. VO-magazine 5 / maart april

4 KORT k KIJK VOOR HET LAATSTE NIEUWS OP RAAD.NL WET ONDERWIJSTIJD DOOR EERSTE KAMER De Eerste Kamer heeft op 10 maart de wet moderni sering onderwijstijd als hamerstuk aangenomen. Daarmee is een definitief einde gekomen aan de slepende discussie over de 1040-urennorm. De nieuwe wet treedt per 1 augustus 2015 in werking. Vanaf dan geldt er voor vo-scholen een urennorm voor de gehele schoolloopbaan, in plaats van per leerjaar. Scholen kunnen gaan denken in termen van onderwijs programma, in plaats van onderwijstijd. De wet modernisering onderwijstijd sluit aan op de afspraken die zijn gemaakt in het Nationaal Onderwijsakkoord. Door de inzet van de VO-raad is een aantal maatregelen in het wetsvoorstel opgenomen die scholen meer ruimte geven. Vanaf 1 augustus kunnen vo-scholen zelf kiezen hoe zij hun onderwijsprogramma inrichten, zolang het vastgestelde gemiddeld aantal uur per opleiding maar wordt gehaald (vmbo: 3700 uur, havo: 4700 uur en vwo: 5700 uur). Daarnaast moeten leerlingen minimaal 189 dagen per jaar onderwijs krijgen. In artikel 8.4 van de CAO VO staat dat scholen in een transitieplan de gevolgen van de nieuwe wet onderwijstijd voor de onderwijsplanning moeten beschrijven. In ieder geval moet in het transitieplan staan welke stappen de school de komende periode al dan niet gaat ondernemen in het licht van de nieuwe wetgeving. Besturen en (P)MR-en die ervaringen willen uitwisselen met andere scholen kunnen zich melden bij annemiekstaarman@vo-raad.nl. De bedoeling is nog dit voorjaar een of meer werkconferenties te organiseren om zo (goede) voorbeelden te krijgen die ook voor andere scholen van nut kunnen zijn. NIEUWE LEERLABS De VO-raad wil meer Leerlabs opzetten en gaat in overleg met staatssecretaris Dekker om hier middelen voor te verkrijgen. Doel is dat meer scholen aan een Leerlab kunnen deelnemen. Binnen deze Leerlabs krijgen ze de kans om samen met andere scholen onder begeleiding van het project Leerling 2020 te werken aan een vraagstuk omtrent gepersonaliseerd leren en zo het gepersonaliseerd onderwijs dat zij voor ogen hebben, binnen de eigen instelling te realiseren. De oproep die het project Leerling 2020 in januari deed om deel te nemen aan een Leerlab, leverde ruim 220 aanmeldingen op. In de eerste tranche, die officieel van start gaat tijdens het VO-congres op 26 maart, zijn slechts 60 plekken beschikbaar. De VO-raad wil scholen die niet kunnen deelnemen aan de eerste tranche aanbieden om deel te nemen aan een extra tranche vanaf september 2015 of een tweede tranche in De Leerlabs maken deel uit van het project Leerling Dit project wordt uitgevoerd door Schoolinfo in opdracht van de VO-raad en als onderdeel van het Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Kijk op DRAAI ROND PRAKTIJKONDERWIJS De Tweede Kamer stemde 10 maart 2015 in met het wetsvoorstel van staatssecretaris Dekker om leerwegondersteunend onderwijs (lwoo) en praktijkonderwijs (pro) in het stelsel van passend onderwijs te integreren. Zijn plan om hierbij de mogelijkheid te scheppen om de landelijke criteria voor toelating tot het praktijk onderwijs los te laten, kwam echter niet door de Kamer. Het amendement van Kamer lid Ypma (PvdA) om deze landelijke criteria te handhaven, werd aangenomen. Deze draai van de Tweede Kamer wekt verbazing en getuigt van weinig consistentie in het onderwijsbeleid van de Tweede Kamer. Dit geeft een negatieve impuls aan de ontwikkelingen rond het passend onderwijs. 4 VO-magazine 5 / maart april 2015

5 AGENDA HAAL HOOGOPGELEID TALENT UW SCHOOL BINNEN Komen er binnenkort vacatures voor docenten vrij op uw school? Een trainee van Eerst de Klas (EDK) of het OnderwijsTraineeship (OTS) kan een goede kandidaat zijn voor de baan. De komende weken wordt weer een nieuwe lichting van jonge, talentvolle academici geselecteerd voor de traineeprogramma s Eerst de Klas en het OnderwijsTraineeship. De trainees gaan in april op zoek naar een werkplek, waar zij vanaf augustus als docent aan de slag kunnen gaan. De trainees volgen een intensief tweejarig traject waarin zij worden opgeleid tot topdocent: ze werken drie à vier dagen op school, halen tegelijkertijd hun onderwijsbevoegdheid en volgen één dag per week een leiderschapsprogramma (EDK) of verdiepingsprogramma (OTS). Het OnderwijsTraineeship is speciaal gericht op het aantrekken van goede eerstegraads docenten in de tekortvakken. Scholen ontvangen gedurende het traject een vergoeding vanuit de zij-instroomsubsidie voor de trainee(s) /03, 02/02, 09/04 Regiobijeenkomst sociale veiligheid Wie Schoolleiders en bestuurders Waar Zwolle, Amsterdam, Eindhoven 08/04 Kennisbijeenkomst Leren Verbeteren Activeren en motiveren Wie Schoolleiders en bestuurders Waar Utrecht 09/04 Congres over toekomst loopbaanontwikkeling en leerlingenzorg Wie Decanen, leerlingbegeleiders Waar Utrecht 09/04 Debat Onderwijspoort Onderwijstoezicht in de toekomst Wie Geïnteresseerden, vrij toegankelijk Waar Nieuwspoort, Den Haag 15/04 Congres Inspectie De Staat van het Onderwijs (Onderwijsverslag) Wie Schoolleiders en bestuurders, leraren en leerlingen Waar Ede 16/04 Landelijke onderwijsconferentie Sociale Veiligheid Wie Schoolleiders en bestuurders, leraren Waar Utrecht 16/04 Informatiebijeenkomst collegiale bestuurlijke visitatie Wie Bestuurders Waar Utrecht 04/06 Algemene Ledenvergadering (ALV) Wie Leden van de VO-raad Waar Amersfoort Kijk voor meer informatie op VO-magazine 5 / maart april

6 KORT 1 MINUUTJE Dans als vak, het is op veel scholen nog geen vanzelfsprekendheid. Terwijl dans een belangrijke rol speelt in jongerencultuur en het vak alle ruimte biedt aan 21st-century skills. Op het Amersfoortse Vathorst College doen leerlingen al wel eindexamen dans. Conrector en dansdocent Anne Bos vertelt. Waarom dans als vak? Het Vathorst biedt heel bewust alle kunstvakken aan. Ieder kind is tenslotte verschillend en heeft andere voorkeuren. De een is beter in beeldende vorming, de ander in drama, en weer een ander drukt zich beter uit in de taal van de dans. We zien dat terug in de gelijkmatige spreiding van leerlingen over de kunstvakken. Hoe geef je dans als vak vorm? Mijn motto is: iedereen uitdagen, niemand frustreren. In jaar één volgen alle leerlingen alle vier kunstvakken, dus ook dans. Het is een vak voor iedereen, hoe je lichamelijk en motorisch ook in elkaar steekt. De kerndoelen en eindtermen van het vak dans draaien om expressie. Jezelf leren uiten met dans en beweging, leren je beleving concreet of abstract te verbeelden. Technische beheersing vergroot je mogelijkheden tot expressie, maar is niet het doel. Dat draait om leren je uit te drukken in beweging, en het vinden van de durf om jezelf te presenteren. Welke vaardigheden nemen leerlingen nog meer mee? Met dit vak kunnen we als school de ontwikkeling van bijna alle 21st-century skills vormgeven. Leerlingen ontwikkelen vaardigheden als samenwerken, regie nemen, onderzoeken. Veel aandacht gaat uit naar reflecteren, feedback geven, en natuurlijk het creatieve proces zelf ook zo n vaardigheid van deze tijd wat in andere vakken vaak minder aanwezig is. Bij creativiteit hoort in het begin altijd een zekere chaos. Kinderen moeten kunnen leren daarmee om te gaan, en leren erop te vertrouwen dat het goed komt. Dat vertrouwen zie ik hier bij alle kinderen groeien. Leerlingen van het Vathorst live in actie zien? Op het aanstaande VO-congres geven zij een korte voorstelling. Meer informatie over dans als vak: Anne Bos, , a.bos@vathorstcollege.nl KAMER WIL POSITIEF PRIKKELEN BIJ DUBBELADVIES De Tweede Kamer wil dat het kabinet binnen vijf maanden met een voorstel komt voor een nieuwe werkwijze voor het beoordelen van de opbrengsten in het vo. Hierbij moeten vo-scholen positief geprikkeld worden om leerlingen met een dubbel advies op het hoogste niveau te krijgen/behouden door goed onderwijs te bieden. Anderzijds mogen vo-scholen niet bestraft worden als kinderen het voordeel van de twijfel hebben gekregen. Dit is een van de uitkomsten van de stemming over de moties die op 25 februari werden ingediend tijdens het Kamerdebat over de overgang po-vo. De VO-raad heeft voorafgaand aan het debat en de stemmingen er nadrukkelijk voor gepleit dat vo-scholen er niet de dupe van mogen worden als een leerling op een lager niveau terechtkomt dan het schooladvies. Een vo-school zou bij de beoordeling van de Inspectie daar geen minpunten voor mogen krijgen. vanponaarvo.nl VACATURES BESTUUR EN LAR Aan de Algemene Ledenvergadering van 4 juni a.s. zal een voorstel voor benoemingen voor het bestuur en de ledenadviesraad (LAR) van de VO-raad worden voorgelegd. In het bestuur bestaat één vacature en in de ledenadviesraad zijn twee vacante plaatsen. Het bestuur roept u namens de voordrachtscommissie op om u als gegadigde aan te melden. 6 VO-magazine 5 / maart april 2015

7 k KIJK VOOR HET LAATSTE NIEUWS OP RAAD.NL MEER MAATWERK IN ONDERWIJS MET ICT Uitwisselen van kennis over gepersonaliseerd leren op school, hulp bij het inkopen van adaptief leermateriaal en landelijke afspraken over privacy. Dat zijn enkele van de afspraken en plannen uit het plan van aanpak van het zogenoemde Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Dit is een gezamenlijk project van de PO Raad, VO-raad en ministeries van OCW en EZ. Het plan van aanpak is onlangs gepresenteerd aan staatssecretaris Dekker. In het plan worden de doelen en acties van de uitvoeringsfase ( ) van het Doorbraakproject beschreven. In de periode hebben de betrokken partijen waaronder scholen en aanbieders samen verkend en benoemd welke stappen nodig zijn om maatwerk met ICT in het onderwijs mogelijk te maken. Het plan van aanpak is het resultaat van deze uitgebreide publiek-private gesprekken en een marktconsultatie met aanbieders. doorbraakonderwijsenict.nl INNOVATIEIMPULS Vier jaar lang experimenteerden ruim 150 scholen in het po en vo met 1 van de 5 innovatieconcepten van de InnovatieImpuls Onderwijs (IIO). De kennis en ervaring die de scholen hebben opgedaan, zijn nu beschikbaar op de website van Leraar24. MELD U AAN! Wilt u op de hoogte blijven van het laatste nieuws in het vo? Meld u dan nu aan voor onze digitale nieuwsbrief! Ga naar raad.nl voor het aanmeldformulier. MEER LERAREN VOOR TEKORTVAKKEN Het project Vierslagleren helpt vo-scholen komend schooljaar meer leraren op te leiden voor vakken waar een lerarentekort voor bestaat. Ervaren leraren worden opgeleid voor een tekortvak en gekoppeld aan aspirant leraren voor een tekortvak. VOION voert het project uit met subsidie van het ministerie van OCW. Alle scholen in het vo kunnen meedoen en ontvangen bij deelname een financiële tegemoet koming. In het project halen 150 recent afgestudeerden en zij-instromers een eerste- of tweedegraads bevoegdheid in een tekortvak. 150 ervaren leer krachten behalen hun master of tweede bevoegd heid en vergroten zo hun inzetbaarheid. De ervaren leraar begeleidt tijdens het project ook de startende collega. PROTOCOLLEN CENTRALE EXAMENS BESCHIKBAAR Scholen in het vo kunnen ook in 2015 bij de afname van de centrale examens gebruikmaken van de protocollen die de VO-raad en de AOC Raad hebben opgesteld. Deze protocollen zijn een uitwerking van de wettelijke voorschriften omtrent de eindexamens. Ze zijn bedoeld als handreiking voor examensecretarissen en -coördinatoren, om hen te helpen garanderen dat de voorbereiding, afname en beoordeling van de examens procedureel zuiver verlopen en de geheimhouding niet geschonden wordt. Voor alle vragen over de wet- en regel geving rond de centrale examens kunt u terecht bij het Examenloket, een gezamenlijk initiatief van het ministerie van OCW, de Inspectie van het Onderwijs, het College voor Toetsen en Examens (CvTE) en DUO. Download de protocollen op duo.nl/zakelijk/vo/examenloket_informatie.asp VO-magazine 5 / maart april

8 INTERVIEW GASTSPREKER OP HET VO-CONGRES WE MOETEN HET HEBBEN VAN NIEUWE IDEEËN 8 VO-magazine 5 / maart april 2015

9 Techniekpact 2020 kan zich geen betere ambassadeur wensen dan astronaut André Kuipers. Als ik maar één of twee procent meer jongeren de techniek in krijg, dan ben ik geslaagd, zegt de man die ooit door zijn biologie- en natuurkundeleraar geïnspireerd raakte om voor de wetenschap te kiezen. Op het VO-congres vertelt hij zijn verhaal. Tekst: Hanneke van der Linden / Fotografie: Josje Deekens André Kuipers is na Wubbo Ockels de tweede ruimtevaarder met de Nederlandse nationaliteit die de ruimte in ging. Zijn eerste ruimtevlucht was in 2004 in het kader van de Delta-missie en duurde elf dagen. Voor zijn tweede ruimtereis verbleef Kuipers ruim zes maanden in de ruimte; in juli 2012 landde hij weer op aarde. Sindsdien zet hij zich hartstochtelijk in voor natuur en milieu, geïnspireerd door wat hij vanuit de ruimte heeft gezien. Bij uw terugkeer op aarde hebt u gezegd dat u bent overvallen door de kwetsbaarheid van onze planeet. Ik was altijd optimistisch over de natuur, maar bij mijn laatste vlucht voelde ik hoe kwetsbaar de aarde is. Het is een klein bolletje met een dun laagje dampkring eromheen. Je bent er zo omheen. Als eerste ben ik na mijn terugkeer naar het Wereld Natuur Fonds gestapt om ambassadeur van diverse projecten te worden en toen werd ik pas echt pessimistisch, want toen zag ik de cijfers. Visstanden gaan drastisch omlaag, bossen verdwijnen, de lucht is op sommige plaatsen ernstig vervuild en ga zo maar door. Het gaat helemaal niet goed met de planeet en als we niets doen, wordt het alleen maar slechter. Het is belangrijk zo veel mogelijk biodiversiteit en ecosystemen intact te houden. Maar het is een moeilijke strijd, want de wereldbevolking groeit met 200 duizend mensen per dag en die willen allemaal leven zoals wij. Techniek en industrie hebben lang bijgedragen aan vervuiling en uitputting van de aarde. Kunnen ze ook bijdragen aan de redding? Juist techniek kan bijdragen aan een betere wereld. Je kunt wel roepen dat mensen moeten stoppen met vliegen, vlees eten enzovoorts, maar dat gaat niet helpen. We moeten het hebben van nieuwe ideeën en nieuwe technologieën, zodat we efficiënt kunnen omgaan met de voorraad van onze planeet en haar de kans geven te herstellen. Daarvoor hebben we innovatieve oplossingen nodig. Andere vormen van voedselvoorziening zoals kweekvlees, algen, insecten enzovoorts. Of andere bronnen van groene energie, om maar eens iets te noemen. Zodat er niet meer grote stukken bossen worden gekapt voor veeteelt of de lucht verder wordt vervuild voor de energievoorziening. De bewustwording gaat langzaam, maar komt wel degelijk op gang. Er bestaat inmiddels een scala aan elektrische auto s, steeds meer huizen hebben zonnepanelen op het dak en er liggen meer biologische producten in de schappen van de supermarkten dan ooit. Dat bewijst dat comfortabel leven duurzaam kan zijn. En er is geld mee te verdienen, anders zouden veel partijen er niet aan beginnen. Het zijn de nerds, zoals Bill Gates, die de wereld vooruit helpen Jonge mensen die met nieuwe en innovatieve ideeën komen die met behulp van de techniek en wetenschap uitvoerbaar zijn: daar heb ik vertrouwen in. Bewustwording is een belangrijke manier om tot een beter evenwicht te komen. Vooral in de grote, groeiende economieën zoals India en China is dat nodig. Nederlandse duur zaam heidstechnologieën kunnen ervoor zorgen dat zij niet dezelfde fouten maken als wij hebben gedaan. Met name China kan dat goed gebruiken om de enorme vervuiling van land, lucht en water tegen te gaan. Hopelijk zijn we nog op tijd om een aantal diersoorten die op punt van uitsterven staan te redden en in evenwicht met de natuur te gaan leven. Techniek en technische vakken kampen met een imagoprobleem. Wat moet er veranderen? Het imago moet veranderen van moeilijk, lange dagen en weinig carrièreperspectieven naar een goede baan met een goed salaris en goede vooruit- VO-magazine 5 / maart april

10 INTERVIEW Het gaat niet alleen om de kenniseconomie, er zijn ook gewoon onderhoudsmonteurs nodig zichten. Een hightech-vakgebied, schoon en met veel doorgroeimogelijkheden. Want het zijn de nerds, zoals Bill Gates, die de wereld vooruit helpen. De hele wereld draait op techniek. Alleen beseffen een heleboel mensen dat niet. In Nederland zitten veel bedrijven te smachten naar technici. Het gaat niet alleen om de kenniseconomie, mensen hebben ook gewoon onderhoudsmonteurs of programmeurs nodig. Er zijn momenteel te weinig mensen om die vacatures in te vullen en aan de andere kant zijn er veel jongeren werkeloos. Dat is krom, er moet een verschuiving op gang komen. Juist techniek kan bijdragen aan een betere wereld Het is het streven van Techniekpact dat we op alle niveaus meer technici krijgen. De afgelopen jaren is het aandeel leerlingen dat kiest voor natuur-en-techniekprofielen in vwo en havo flink gestegen. Maar er is nog winst te behalen onder meisjes en in het vmbo en mbo. Doorlopende leerlijnen gaan het daar voor leerlingen makkelijker maken om in technische vakken door te groeien. Wat kunt u persoonlijk bijdragen aan dat imago? De ruimtevaart is daar een mooi platform voor, want mensen vinden het spannend en avontuurlijk. Ruimtevaart heeft veel kapstokken: van robotica, natuurkunde en techniek, tot geschiedenis, geografie en scheikunde. Je kunt er gewoon ontzettend veel kanten mee op. Dat laat ik zien tijdens de collegetours die ik namens het Techniekpact doe op basisscholen door het hele land. Ik heb het bijvoorbeeld over gewichtloosheid, wrijving en vloeistofverschuiving en dat houd ik heel dichtbij de eigen belevingswereld. Hang maar eens met je hoofd tussen je knieën, dan ervaar je vloeistofverschuiving aan den lijve. Ik laat zien dat techniek zit in energie, communicatie, transport, gezondheidszorg, voedselvoorziening, de sportwereld, robotica, recycling en nog veel meer. Kinderen hebben sprekende voorbeelden nodig; zelf ben ik ooit ook gemotiveerd door mijn leraren. Dat begint op de pabo, waar de leerkrachten van de toekomst worden opgeleid. Zij kunnen inspireren en motiveren, mits ze het leuk kunnen brengen. Of mijn ambassadeurschap eraan bijdraagt dat meer jongeren voor techniek kiezen, weet ik niet. Ik kan er wel voor zorgen dat het imago van techniek en wetenschap verbetert. En als ik maar één of twee procent meer jongeren voor techniekvakken weet te interesseren, ben ik al geslaagd. Wat is uw persoonlijke motivatie om als ambassadeur voor Techniekpact op te treden? Outreach is onderdeel van het vak astronaut, je bent ook ambassadeur van de ruimtevaart. Techniekpact heeft mij benaderd en ik vind het leuk om te doen. Ook tijdens mijn vluchten vond ik het al leuk om mee te doen aan educatieve projecten voor scholen en samen met kinderen testjes te doen of hypotheses te controleren. Jongeren hebben sprekende voorbeelden nodig Daarnaast is het zo n bijzondere ervaring om in de ruimte te zijn. Als je zo naar buiten kijkt, lijkt de aarde gewoon plat en loop je erop zonder erbij na te denken, maar vanuit de ruimte, waar je onderdeel bent van het zonnestelsel, zie je pas dat het echt een bolletje is. Dat kosmische gevoel van in de ruimte zijn is zo bijzonder, die ervaring blijft nazingen. Ik vind dat ik daar iets mee moet doen en probeer zo veel mogelijk mijn ervaring te delen met anderen. Ik doe dat graag. Er zijn ook collega s van mij die achter een bureau in München of Parijs zitten om onderzoek te begeleiden of nieuwe apparatuur te ontwikkelen. Maar ik denk op deze manier meer voor Nederland te kunnen betekenen dan achter een bureau. Bestaat er een André Kuipers-leermethode voor techniek? Haha, nee. Wat ik doe is gekopieerd van leerkrachten uit het voortgezet onderwijs en docenten van de universiteit die mij hebben gestimuleerd en gemotiveerd. De verhalen, anekdotes en voorbeelden die zij vertelden, heb ik altijd onthouden. Jongeren hebben voorbeelden 10 VO-magazine 5 / maart april 2015

11 CV ANDRÉ KUIPERS Geboren Opleiding 5 oktober 1958, Amsterdam Van der Waals scholengemeen schap, vwo, Amsterdam. Medicijnenstudie, Universiteit van Amsterdam, afgerond in Werk Onderzoek naar ongevallen en incidenten met straaljagers Research & development Nationaal Luchten Ruimtevaartgeneeskundig Centrum, Soesterberg Sinds 1991 Betrokken bij voorbereiden, coördineren en uitvoeren van fysiologische experimenten bij ESA 1993 Projectwetenschapper Anthrorack, een voorziening voor menselijke fysiologie die meevloog aan boord van de D-2- spacelab-missie 1998 Door ESA geselecteerd als astronaut en opgenomen in het Europese astronautencorps 2004 Eerste missie naar het internationale ruimtestation ISS (11 dagen) 2011 Vertrek voor langste Europese ruimtevlucht ooit (193 dagen) 2012 heden Lid van de Aerospace Medical Association, de Nederlandse Vereniging voor Luchtvaartgeneeskunde en de Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart. Spreker, inspirator en ambassadeur van diverse goede doelen waaronder het Wereld Natuur Fonds. Officier in de Orde van Oranje Nassau, Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. André Kuipers is getrouwd en heeft drie dochters en een zoon. nodig en een verbinding met hun eigen leefwereld. Bij de opening van het academisch jaar van de TU in Delft kwam er bijvoorbeeld een student op mij af die door de proefjes die ik tijdens mijn eerste vlucht elf jaar geleden met basis scholen deed, voor een techniekstudie heeft gekozen. Dat is natuurlijk precies de bedoeling. Mijn huidige collegetour met het Techniekpact is bedoeld voor zevendegroepers van de basisschool en daarvan weten we dat ze pas over een jaar of tien de arbeidsmarkt opkomen. Dat maakt het heel moeilijk om nu al te zeggen wat werkt. Er is met duurzaamheidstechnologie geld te verdienen Zijn er plannen om weer de ruimte in te gaan? Ik blijf waarschijnlijk aan de grond, al zou ik best willen. Europa heeft maar recht op een astronaut per jaar en Nederland neemt voor maar acht procent deel aan het internationale ruimtestation ISS. We hebben al drie keer een Nederlandse astronaut de ruimte gehad; eerst Wubbo Ockels en daarna ik twee keer. Terwijl een heleboel ESA-landen geen astronaut de ruimte in hebben gekregen. Dus politiek gezien denk ik dat ik niet nog een kans krijg. Bovendien zien die andere landen ook wat voor positief effect het heeft op de jeugd en scholing van een land als er een astronaut is van de eigen nationaliteit. Daar willen die landen ook van kunnen profiteren. Ik ben nu 56 jaar en de eerstvolgende reële kans ontstaat pas weer rond mijn 66e. Maar als ze me dan nog een keer vragen om bijvoorbeeld naar de maan te gaan, zeg ik zeker geen nee. VO-magazine 5 / maart april

12 VO-scholen zijn zich op allerlei manieren aan het vernieuwen. Jan Smit, presentator van het Innovatie Atelier op het VO-congres, vertelt hoe je verandering kunt organiseren binnen je school. Verder op deze pagina s miniportretten van zeven scholen die zich presenteren op het Innovatie Atelier. Allemaal zijn ze langs een eigen route op weg naar eigentijds onderwijs. Eigentijds onderwijs SCHOLEN PIONIEREN EROP LOS Tekst: Marijke Nijboer / Fotografie: Dirk Kreijkamp Het begint op de werkvloer Een duurzame verandering ontstaat op de werkvloer, zegt Jan Smit, partner bij adviesbureau Broosz: een vernieuwing van boven naar onder mislukt meestal. De professionals voor de klas voelen de noodzaak tot verandering. Bij de pioniers onder hen zit veel veranderenergie, zij ontwikkelen nieuwe ideeën omdat de oude vastlopen. Als het meezit, hebben ze een visionaire schoolleiding, die hen ruimte, tijd en middelen geeft. Zo kunnen ze hun experiment laten groeien en bloeien. Vanuit de nieuw ontstane praktijk moeten zij anderen zien te overtuigen. Volgens Smit kan informeel leren de smeerolie zijn bij zo n vernieuwing. Hij ziet steeds meer community s of practice ontstaan. Mensen gaan liever niet meer naar een cursus om iets te leren dat door anderen is bedacht. In plaats daarvan zoeken pioniers elkaar op in community s om hun kennis en ervaring te delen. Broosz heeft bijvoorbeeld een community of practice rond nieuw organiseren. Dat past bij de 21e eeuw: minder bureaucratie en management. In die community zitten naast onderwijs ook zorg, jeugdzorg en gemeenten. Het is fantastisch om te merken dat de kanteling die in het onderwijs plaatsvindt, ook speelt in die andere sectoren. Ik denk dat nieuw onderwijs nieuw organiseren nodig heeft: een lichtere besturingsfilosofie, meer ruimte voor docenten, meer ruimte vanuit Den Haag. Groep 8½ verlaagt drempel naar vo Titus Brandsma, onderdeel van het Arentheem College in Arnhem, heeft sinds vier jaar een Wereldklas. Dat is een schakelklas tussen groep 8 en de eerste klas voor kinderen die sociaal-emotioneel nog niet toe zijn aan de middelbare school. De klas is ingericht als een groep 8½ van de basisschool, vertelt directeur Dick Helders. De kinderen volgen alle lessen in hun eigen lokaal, waar ze zelf posters mogen ophangen. Ze krijgen les van een klein groepje docenten, vaak voormalige leerkrachten uit het basisonderwijs. Na een uitgebreide screening en in overleg met kind en ouders worden voor elke leerling eigen doelen geformuleerd. Daarnaast werkt de klas aan rekenen, taal en wereldoriëntatie. Helders: Eens per week sta ik bij de deur de laatkomers op te vangen. De Wereldklasleerlingen mogen een 12 VO-magazine 5 / maart april 2015

13 Dick Helders, directeur Titus Brandsma (Arentheem), Arnhem: Na een half jaar in de Wereldklas lopen kinderen veel zelfverzekerder door de school Wijnand Blankestijn, afdelingsleider havo bovenbouw Ichthus College, Veenendaal: Als je meer aandacht geeft aan de interesses en talenten van kinderen, groeien ze en daar wordt het andere schoolwerk ook beter van Hans van Beekum, directeur Mavo aan Zee, Den Helder: Als je ziet wat er in zo n project alleen al gebeurt op het terrein van Nederlands, beeldende vorming en sociale vaardigheden Er liggen zoveel kansen. Ik denk dat het Neder landse onderwijs hier echt rijp voor is kwartiertje later beginnen. Ik kan de eerste maanden aan de lichaamstaal zien wie dat zijn. Daarna vervaagt het verschil. Ze hebben meer zelfvertrouwen en lopen op een andere manier door de school. De directeur: Bij de een rijpen de hersenen sneller dan bij de ander. Deze kinderen bleven vaak zitten of stroomden af. Wij vinden dat het kind leidend moet zijn voor de onderwijsprocessen en niet andersom. Inmiddels zijn er drie Wereldklassen. Leerlingen van vmbo-kader tot en met gymnasium zitten er door elkaar. Het onderbouwrendement van leerlingen die hier zijn begonnen, zit boven het landelijk gemiddelde. De Wereldklas beïnvloedt langzaamaan de werkwijze in de rest van de school. Zo hebben inmiddels alle eerste klassen tafels voor verlengde instructie bij gedifferentieerd werken. En de gewone brugklassen hebben nu ook een eigen lokaal dat ze zelf aankleden. Daar mopperen sommige docenten over, maar de kinderen voelen zich er prettig bij. Extra bagage naast het reguliere programma Havisten van het Ichthus College in Veenendaal kunnen meedoen aan een speciaal traject dat vanaf het vierde leerjaar één dag per week in beslag neemt. De andere vier dagen volgen ze dan de reguliere lessen. Het gekozen traject sluit aan bij hun profiel. Ze kunnen kiezen uit het International Business College, het International Science College, en vanaf volgend schooljaar het International Culture College. Op de vrijgespeelde dag krijgen de leerlingen extra bagage mee. Binnen het International Science College krijgen ze bijvoorbeeld het extra examenvak natuur, leven & technologie en houden ze zich bezig met vraagstukken en projecten. Dat gebeurt op een hbo-achtige manier, vertelt Wijnand Blankestijn, afdelingsleider van de havo bovenbouw. Als je meer aandacht geeft aan iemands interesses en talenten, groeit hij daarin. Daar kan het andere schoolwerk ook beter van worden. De eerste lichting van de businessclass doet het goed op het hbo. Deze jongeren zeggen dat ze een voorsprong hebben omdat de businessclass goed aansluit op het hbo. Voor deze leerlingen werken docenten het reguliere programma in vier dagen af. Soms versnellen ze, soms schrappen ze onderdelen. Degenen die de trajecten begeleiden, geven ook reguliere lessen. Daardoor zie je een positief effect op het reguliere programma, aldus Blankestijn. Ook inhoudelijk worden bruggetjes geslagen. Laatst verzorgden studenten van de Universiteit van Amsterdam een dna-practicum voor ons International Science College. In diezelfde periode heeft de docente biologie les gegeven over dna. Dan zien de leerlingen meteen de praktische toepassing van de lesstof. Ongeveer een derde van de EM- en NG/NT-leerlingen kiest voor een bijbehorend traject. Iedereen moet solliciteren. De school kijkt vooral naar motivatie. Blankestijn: Leerlingen hoeven niet extra slim te zijn. Een normale havoleerling moet dit kunnen. Burgerschap als rode draad De Mavo aan Zee in Den Helder doet veel aan burgerschap en sociale integratie, maar miste daarin een rode draad. Directeur Hans van Beekum: Bij Nederlands leer je presenteren en debatteren, bij geschiedenis staatsinrichting, bij biologie persoonlijke hygiëne, bij de mentor omgangsvormen, bij maatschappijleer sociale integratie. Ik wilde meer samenhang. Deze elementen kun je heel mooi project matig binnen en buiten de school aanbieden. VO-magazine 5 / maart april

14 Een burgerschapswerkgroep met docenten hield het curriculum onder de loep om de lesdoelen die met burgerschap te maken hebben, eruit te filteren. Zij stelden voor om van aangeklede burgerschap echt een vak te maken, dat samenhangt met de andere vakken. De groep ontwikkelde een doorlopende leerlijn burgerschap. De school zet stappen met de invoering van gepersonaliseerd leren. In aanvulling daarop wordt straks een deel van de schooldag projectmatig aangeboden. Burgerschap leent zich volgens Van Beekum prima voor het verbinden van binnen- en buitenschools leren. Docenten leren hun eigen curriculum meer los te laten en meer uit te gaan van lesdoelen die vakoverstijgend en tijds- en plaatsonafhankelijk kunnen worden behaald. De school rondde onlangs een project af waarbij leerlingen met ouderen naar hun favoriete plek gingen. Ze hebben hen gefotografeerd en hun verhaal opgetekend. Dat resulteerde in een fototentoonstelling in leegstaande winkelpanden. Als je ziet wat er dan allemaal gebeurt, alleen al op het terrein van Nederlands en beeldende vorming Er liggen zoveel kansen. Ik denk dat het Nederlandse onderwijs hier echt rijp voor is. Kinderen leren samenwerken, onderzoeken, creatief zijn, omgaan met moderne media. We leiden ze op tot begripvolle jonge wereldburgers die respect hebben voor anderen. Onderwijsteams zoeken eigen weg Het Corlaer College in Nijkerk werkt aan een professionele leercultuur. Wij willen de juiste voorwaarden scheppen zodat leerlingen, docenten en schoolleiders tot ontplooiing komen, vertelt rector Arend Smit. We hebben veel deskundigheid in huis. Die willen we beter inzetten, ook tijdens studiemiddagen. De teams zijn klein en de domeinen overzichtelijk. In het gebouw is veel glas verwerkt. Wij houden van transparantie. Mensen moeten steeds meer samenwerken. Dat glas is een katalysator, je kunt je niet meer terugtrekken in je klas. Elke afdeling heeft een eigen onderwijsteam. Elk team zoekt naar de beste vorm van onderwijs voor zijn eigen leerlingen en bedenkt aan de hand van de dagelijkse problemen passende oplossingen. Deze manier van werken vraagt om een schoolleiding die durft te vertrouwen op de deskundigheid van haar personeel. Smit: Onze medewerkers krijgen veel professionele ruimte, binnen de kaders van een duidelijke onderwijskundige visie. Mensen vinden dat fijn. Natuurlijk gaat er wel eens iets fout, maar dat geeft niet. Peter Roemeling, bestuurder De Vrije Ruimte, Den Haag: Bij ons moeten kinderen eerst ontscholen en ontdekken wat ze zélf belangrijk vinden We zijn er om met elkaar het onderwijs te versterken. Als schoolleider geef ik ruimte, maar tegelijkertijd blijf ik me wel met het onderwijs bemoeien. Voor elk niveau geldt dat mensen professionele ruimte moeten krijgen, maar zich natuurlijk ook moeten verantwoorden. Cognitie, vaardigheden en Bildung Het Vathorst College in Amersfoort ging tien jaar geleden van start met een nieuw onderwijsconcept. Heel belangrijk daarin is dat leerlingen zelf hun route vinden, vertelt rector Elly Loman. Natuurlijk voldoet het onderwijs aan de overheidseisen, maar we hebben ontdekt dat je daarnaast heel veel kan doen. De school investeert in 21e-eeuwse vaardigheden zoals samenwerken, reflecteren, zelf regie nemen en inzetten van de creativiteit. We meten met hulp van TNO of leerlingen op deze punten groeien. Naast de cognitie en vaardigheden werken we aan Bildung : wie ben jij als mens en wat is je morele kompas? Alle eerstejaars krijgen een jaar lang theater, muziek, beeldende vorming en dans. Daar spelen al die vaardigheden een grote rol. Verder werken de leerlingen zes weken lang met thema s waarbij wordt aangesloten op de vakinhoud. De vakgroepen schrijven zelf digitale opdrachten. De docenten hebben daar door de jaren heen schrijftijd voor gekregen en doen dat goed en met plezier. Loman: De vorming van leerlingen zit ingebakken in onze pedagogiek. Alle medewerkers scholen zich in didactisch coachen. We leren de juiste vragen te stellen, zodat leerlingen gaan nadenken en wij rijkere feedback geven. Om fouten te kunnen maken, moet de sfeer veilig zijn. Leraren worden op respectvolle wijze bij de voornaam genoemd, de afstand is klein en er is veel dialoog. 14 VO-magazine 5 / maart april 2015

15 Elly Loman, rector Vathorst College, Amersfoort: Om fouten te kunnen maken, moet de sfeer veilig zijn. Onze leraren worden op respectvolle wijze bij de voornaam genoemd en er is veel dialoog Arend Smit, rector Corlaer College, Nijkerk: Je moet de juiste voorwaarden scheppen zodat leerlingen, docenten en schoolleiders tot ontplooiing komen. Een duidelijke onderwijskundige visie, waarbinnen mensen professionele ruimte ervaren Caecile van Gorp, onderwijsmanager bovenbouw De Nieuwste School, Tilburg: We ontwerpen met partners een ICT-leeromgeving waarmee we meer zicht kunnen krijgen op hoe leerlingen werken aan hun leervragen Leren vanuit nieuwsgierigheid De Vrije Ruimte in Den Haag (po en vo) geeft kinderen maximale vrijheid om zelf te ontdekken wat ze willen leren. Naast de standaard programmaonderdelen kunnen kinderen zich inschrijven voor verschillende vakken. Als particuliere school voldoen wij uiteraard ook aan de kerndoelen, zegt medeoprichter en bestuurder Peter Roemeling. Wij hebben wél tegen de inspectie gezegd: vertrouw er maar op dat de kinderen de dingen leren die ze nodig hebben, maar vraag ons niet op welke leeftijd ze wat gaan leren. Dat geven de kinderen namelijk zelf aan. We hebben een jongen van dertien die al vakken volgt van 3 en 4 vwo. In andere vakken loopt hij juist wat achter. Een andere leerling doet biologieproefjes met de jongere kinderen. Roemelings eigen dochters zitten ook op de school. De een is erg talig, die volgt Engels, Spaans, Frans en Chinees. De ander leeft meer vanuit haar gevoel. Zij doet aan tekenen, toneel en kunstzinnige vorming. Volgens Roemeling is het niet zo dat kinderen impopulaire vakken mijden. De school loopt tegen een heel ander probleem aan: Als kinderen naar ons overstappen vanuit het reguliere onderwijs, zijn ze soms onhandelbaar omdat ze daar van alles moesten. Het onderwijs ging vaak te snel of juist te langzaam. Bij ons moeten ze eerst ontscholen en ontdekken wat ze zelf belangrijk vinden. De school streeft naar een goede balans tussen voelen, denken en doen. En leerlingen participeren actief in de organisatie. Zo beslist een dertienjarige jongen als lid van de bestuurskring mee over de verdere vormgeving van de school. Roemeling: Ik denk dat onze school kinderen uitstekend voorbereidt op het mens-zijn in deze veranderlijke maatschappij. Mentor leert kinderen leren De Nieuwste School in Tilburg gaat uit van de leervraag van de leerling. Wij hechten eraan dat kinderen blijven ontdekken en leren, zegt Caecile van Gorp, onderwijsmanager bovenbouw. Het leren leren krijgt veel aandacht. In het eerste leerjaar draait een mentor vier dagen per week mee in de groep om het leerproces te ondersteunen. De expert (vakdocent) en mentor werken heel goed samen, de een vanuit zijn vakgebied en de ander vanuit de pedagogische component, om de leerling zo goed mogelijk te begeleiden. In leerjaar twee is de mentor drie dagen op de groep, in jaar drie tweeëneenhalve dag. Ook de bovenbouw heeft een stevig mentoraat. Er wordt thematisch gewerkt in leergebieden (humanics, science, arts). Daarnaast krijgen leerlingen instructievakken zoals geletterdheid (Nederlands) en gecijferdheid (wiskunde), Engels, Spaans, Duits en sport en bewegen. De eerste twee jaren zitten alle niveaus bij elkaar. De experts differentiëren in onderwerp, tempo en aanpak. Leerlingen volgen een individuele leerroute. In leerjaar twee is het thema bijvoorbeeld energie. Na de theorielessen kijken we met een quickscan of iedereen de basiskennis beheerst. Vervolgens formuleren de leerlingen allemaal een leervraag. Volgens een bepaalde methodiek gaan ze daarmee aan de slag. De school ontwerpt samen met Kennisnet en andere scholen een ICT-leeromgeving. Die wordt straks ingezet om meer zicht te krijgen op hoe leerlingen werken aan hun leervragen. Volgens Van Gorp spreekt dit onderwijs kinderen aan. Uit een wetenschappelijk evaluatieonderzoek blijkt dat onze leerlingen veel meer eigenaarschap tonen dan andere leerlingen. Hun intrinsieke motivatie is ook significant hoger. VO-magazine 5 / maart april

16 BIJPRATEN Convenant digitale leermiddelen PRIVACY LEERLING STAAT VOOROP De meeste schoolleiders verwachten dat het onderwijs binnen een jaar of vijf vrijwel helemaal digitaal is. Gepersonaliseerd leren rukt op, maar daarmee ook het online gebruik, het transport en de opslag van leerlinggegevens. Kunnen de onderwijssector en de ketenpartijen de privacy van leerlingen blijven waarborgen?. Tekst: Martijn Laman / Fotografie: Dirk Kreijkamp Dit artikel gaat over gegevensgebruik in de digitale onderwijswereld. Gegevens van leerlingen, maar ook van onderwijspersoneel. Namen, adressen, niveaus, toetsresultaten en straks wie weet zelfs de vakspecifieke strategieën waarmee individuele leerlingen de meeste vorderingen boeken. Heel persoonlijke gegevens dus, en ook nog eens van minderjarigen. Gegevens waarvoor scholen primair verantwoordelijk zijn en waarmee zij vanzelfsprekend verantwoordelijk omgaan. Momenteel is dat soms minder eenvoudig dan vroeger. Gegevens worden dankzij technologische ontwikkelingen veel sneller en vaker uitgewisseld met andere partijen. Ook kunnen ze worden bewaard op plekken die overal op aarde toegankelijk zijn. (Dan was het afschermen van hangmappen toch eenvoudiger.) Scholen hebben de bescherming van privacy in het algemeen goed geregeld Snelle toegang tot leerlinggegevens is een van de grote voordelen van digitalisering. Je kunt er zoveel méér mee. Maar toegankelijkheid roept ook vragen op. Door wie worden leerlinggegevens gebruikt? Voor welke doeleinden? Hoe wordt oneigenlijk gebruik door derden verhinderd? Want hoe toegankelijker de gegevens worden, hoe belangrijker de bescherming: het recht op privacy van leerlingen is niet veranderd. Die privacy moeten we blijven waarborgen, zegt Ewald van Vliet, bestuursvoorzitter van de Zuid-Hollandse onderwijsstichting Lucas Onderwijs, ook als digitale leermiddelen en data-analyse straks nog veel meer kansen gaan bieden aan de onderwijskwaliteit en de ontwikkeling van onze leerlingen. Convenant In Nederland wordt privacy mede gewaarborgd door de Wet bescherming persoonsgegevens (WBP). Volgens de WBP is de school altijd de verantwoordelijke voor de privacy van leerlingen en bescherming van leerlinggegevens. De WBP noemt leveranciers van digitale leermiddelen bewerkers. De normen in de WBP zijn heel breed, vertelt Job Vos, jurist bij Kennisnet: Zelf gebruik ik vijf vuistregels: gegevensgebruik moet een specifiek doel hebben, directe binding met dat doel hebben, een wettelijke grondslag kennen, er moet sprake zijn van dataminimalisatie, en van transparantie over het gebruik. Wat dat precies inhoudt en hoe je ermee omgaat in de educatieve contentketen, dat willen we inkaderen met het convenant. Vos doelt op het convenant over privacy en het gebruik van leerlinggegevens in digitale leermiddelen. De PO- Raad en de VO-raad ontwikkelen dit convenant samen met andere partijen in de educatieve contentketen: de Groep Educatieve Uitgeverijen, Vereniging Digitale Onderwijs Dienstverleners en Koninklijke Boekverkopersbond (KBB). Het convenant bakent de rollen en verantwoordelijkheden van alle betrokken partijen af en formaliseert de grenzen en mogelijkheden van het gebruik van persoonsgegevens. Zo willen de VO-raad en PO-Raad de sector in een stevige positie brengen om de privacy van leerlingen structureel te waarborgen. Vos, die de VO-raad adviseert bij de ontwikkeling van het convenant, merkt dat scholen de bescherming van 16 VO-magazine 5 / maart april 2015

17 privacy in het algemeen al goed hebben geregeld: Met een convenant komt het vooral zwart-op-wit te staan. Dat kan voorkomen dat er aannames worden gedaan zoals we die recent in de media zagen passeren. We werken tegelijkertijd aan modeloverkomsten, waarmee scholen eenvoudig kunnen vastleggen wat hun eigen rol is, welke gegevens een leverancier waarvoor gebruikt en waar de grenzen van dat gebruik liggen. Ouders hebben zo de zekerheid dat hun school de privacy goed heeft geregeld. Om scholen bij de voorlichting aan ouders te ondersteunen, overlegt de VO-raad onder meer met de Landelijke Ouderraad. Het is aan onze scholen om te garanderen dat gegevens alleen voor specifieke onderwijsdoelen worden benut en om daarin richting ouders volstrekt transparant te zijn. Ouders moeten weten waar hun kinderen aan toe zijn als zij voor bepaald gebruik toestemming geven, vindt onderwijsbestuurder Van Vliet. Doorbraak De ontwikkeling van een privacyconvenant is een besluit vanuit het Doorbraakproject Onderwijs en ICT. Dit is een gezamenlijk project van de PO-Raad, VO-raad en OCW, gericht op het creëren van wettelijke ruimte en de juiste randvoorwaarden voor de invoering van digitaal lesmateriaal. Huib Gardeniers is onafhankelijk voorzitter van het overleg over het convenant: Na de zomer stelde de stuurgroep van het Doorbraakproject vast dat de waarborgen voor de privacy van leerlingen bij de inzet van digitale leermiddelen vooral langs twee trajecten verder vormgegeven moeten worden: door te zorgen dat leerlinggegevens niet naar individuele leerlingen zijn te herleiden (pseudonimiseren) en door het opstellen van dit convenant op sectorniveau. Die opdracht kwam in een stroomversnelling terecht toen eerst RTL4 en vervolgens de politiek de aandacht erop vestigden. Sowieso is het opmerkelijk hoe eensgezind en constructief alle partijen ermee aan de slag zijn gegaan. Er moeten slimmere oplossingen komen, want we gaan steeds meer in de cloud werken en het aantal koppelingen tussen systemen en inhouden neemt toe Centraal in het convenant staat de wettelijke rolverdeling bij de uitwisseling van (leerling)gegevens. Gardeniers: Er wordt tegenwoordig zoveel meer informatie uitgewisseld tussen scholen en derden. Juridisch blijven scholen daarin altijd primair verantwoordelijk. Ook als zij de bewerking uitbesteden. Denk aan een bedrijf dat een programma levert dat voor de school bepaalde leerlinggegevens verzamelt en opslaat. Onze nationale toezichthouder, het College Bescherming Persoonsgegevens, stelt heel duidelijk dat bewerkers zich alleen als bewerkers mogen gedragen. Een bewerker die in opdracht van een school gegevens bewerkt, mag niet zelfstandig besluiten deze gegevens voor eigen doeleinden te gebruiken. Het belang van de privacybescherming van leerlingen kan niet worden overschat, zegt ook onderwijsbestuurder Van Vliet: We zien er altijd scherp op toe dat onze scholen de regie houden over leerlinggegevens. De privacy van onze leerlingen en docenten moet altijd zijn gewaarborgd. Daar zullen slimmere oplossingen voor VO-magazine 5 / maart april

18 ADVERTENTIE Academica Leiderschap krachtig ontwikkelen! Met focus op uw aanwezige talent Onze leiderschapsprogramma s: Effectief Leiderschap: excellente leiders maken het verschil Inspirerend Leiderschap: de ultieme uitdaging voor leiders De Professional als Leider: leiderschapscompetenties voor succesvolle professionals De Leider als Coach: betrokken medewerkers door effectieve coaching Effectieve Feedback: de succesvolle aanpak voor opbouwende en corrigerende feedback. Deze leiderschapsprogramma s zijn ook onderdeel van onze deeltijd MBA Leading 21st Century Learning en herregistratieprogramma s (Schoolleiderregister PO).

19 BIJPRATEN moeten komen, want we gaan steeds meer in de cloud werken en zien het aantal koppelingen tussen systemen en inhouden toenemen. Tegelijkertijd vind ik dat we bij dit onderwerp moeten uitgaan van de vele voordelen die digitale leermiddelen en data-analyse bieden voor de kwaliteit van ons onderwijs en de ontwikkeling van onze leerlingen. Ik kijk wat dat betreft uit naar een toekomst waarin we beschikken over intelligente systemen die inspelen op individuele kwaliteiten van leerlingen en op hen toegesneden vervolgstof kunnen aanbieden. De primaire motivatie is het ontzorgen van scholen De visie van Jurist Vos sluit hierbij aan: Wie aan gepersonaliseerd leren werkt, heeft gepersonaliseerde leerlinggegevens nodig. Een simpel voorbeeld: stel dat het Pietje niet lukt in te loggen bij een digitaal leermiddel. In dat geval heeft een leverancier bepaalde persoonsgegevens nodig om Pietje hulp te kunnen bieden. Een heel ander verhaal wordt het als die leverancier gegevens wil gebruiken voor de doorontwikkeling van zijn product. Dan hoeft die leverancier helemaal niet te weten wie Pietje is. Het wie, wat, waarom en wanneer moet daarom strak worden omkaderd, vindt Vos: Het convenant moet scholen helpen optimaal gebruik te maken van digitale leer middelen, zonder concessies te doen aan de privacy van een miljoen leerlingen. Een goede manier om privacy te bevorderen, is het pseudonimiseren van leerlinggegevens. Daarom wordt ook dat aspect meegenomen. Ontzorgen Onderwijsbestuurder Van Vliet juicht de komst van een convenant toe: Het is goed dat er vanuit de sector wordt nagedacht over nieuwe mogelijkheden en voor de bijbehorende vraagstukken een gemeenschappelijk kader te ontwikkelen. De primaire motivatie voor de PO-Raad en de VO-raad is het ontzorgen van scholen. Jurist Vos: Het aanbod aan digitale leermiddelen groeit exponentieel. Juridisch gezien moet je de omgang met persoonsgegevens voor elk nieuw product formeel vastleggen. Zeker voor eenpitters zou dat praktisch ondoenlijk zijn. Als je echter in zekere zin alleen hoeft te weten of de leverancier het convenant onderschrijft en individuele afspraken op een modelbewerkersovereenkomst kunt baseren, wordt dat stukken beter haalbaar. De genoemde modelovereenkomst(en), die de VO-raad als onderdeel van het convenant ontwikkelt, kunnen scholen naar eigen wens of inzicht aanpassen. Daarbij hebben ze de zekerheid dat de juiste onderwerpen op de juiste manier aan bod komen. Scholen weten daarmee dat hun afspraken met leveranciers voldoen aan alle juridische eisen, vertelt Vos. Opmaat Het convenant wordt eind maart 2015 inhoudelijk afgerond. Niet alle relevante partijen zullen het direct ondertekenen. Zo zit de serious gaming -industrie (die onder meer educatieve apps maakt) niet aan tafel. Dat zegt niet dat die partijen onveilig zijn, wel dat scholen de privacy op een andere manier moeten waarborgen. Het convenant moet scholen helpen digitale leermiddelen optimaal te gebruiken zonder concessies te doen aan de privacy van een miljoen leerlingen Een eindstation is het convenant niet, vertelt overlegvoorzitter Gardeniers: Het is een opmaat naar meer. Voor de continuïteit werken de partijen aan de oprichting van een ketenplatform, waarin zij ook de komende jaren gestructureerd en in formeel verband kunnen overleggen en het convenant verder kunnen ontwikkelen. Denk aan afspraken over gegevensbeveiliging, het meebewegen met Europese privacywetgeving of aan vergelijkbare afspraken richting andere sectoren, zoals de zorg. Al is dat nog toekomstmuziek. De scholen van Lucas Onderwijs zijn met die toekomst volop bezig, vertelt bestuurder Van Vliet: Onze v(s)o-vestigingen geven allen op hun eigen manier vorm aan 21st century skills. Gepersonaliseerd leren is een hoofd punt in ons strategisch beleid. Digitale leermiddelen staan volgens Van Vliet nog wel in de kinderschoenen, maar straks zijn ze niet meer weg te denken. Ze kunnen ons onderwijs uitdagender, gedifferentieerder en internationaler maken. Waarmee ook de discussie over privacy bepaald nog niet ten einde is. Zie voor toekomstige activiteiten van de VO-raad en Kennisnet over dit thema: en de nieuwsbrief VO-actueel. Binnenkort organiseert de VO-raad twee bijeenkomsten voor schoolleiders en bestuurders over privacy en het convenant. Houd bijeenkomsten op in de gaten voor de data. VO-magazine 5 / maart april

20 INTERVIEW IK HEB IN HET DIEPE LEREN ZWEMMEN Hij was veertien jaar columnist van VO-magazine. Nu maakt Hendrik-Jan van Arenthals de overstap van de Mondia Scholengroep in Zeeland naar het mbo. Met veel plezier kijkt hij terug op zijn tijd in het voortgezet onderwijs: Het is belangrijk dat je met elkaar de verantwoordelijkheid neemt voor kinderen. Tekst: Cindy Curré / Fotografie: Josje Deekens Hoe is je eerste week op een roc bevallen? Ik ben meteen op een rijdende trein gesprongen, maar daar houd ik wel van. Gelukkig vorm ik bij Scalda samen met een collega het college van bestuur. Dat is voor mij nieuw, maar ook heel prettig. Nu kunnen we dingen samen doen. Wat wil je je ex-collega s meegeven als je terugkijkt op meer dan twintig jaar vo? Mijn drie stokpaardjes zijn altijd geweest: passend onderwijs en kwetsbare jongeren, krimp en ontgroening, en de positie van het beroepsonderwijs. De rode draad is samenwerking. Die moet je niet alleen met de mond belijden, maar ook echt doen. Veel schoolleiders en bestuurders hebben koudwatervrees en concurrentie lijkt hen in het bloed te zitten. Als het over krimp gaat, zeg ik altijd begin te vroeg met stappen zetten Het is belangrijk dat je met elkaar de verantwoordelijkheid neemt voor kinderen. Dat is een cliché, maar je moet je rondom een kind organiseren. Vaak worden problemen over de muur gegooid, van de docent naar de mentor, naar de zorgcoördinator en door tot op het hoogste niveau. En dan maar steggelen over de bekostiging of de regie. Als je zo met kinderen omgaat en als je als bestuurder zo bezig bent met passend onderwijs, komt het nooit goed. Bij Jeugdzorg en de gemeenten gebeurt nu iets soortgelijks, helaas. In plaats daarvan moet je contact blijven houden met een kind, tot en met bestuurlijk niveau aan toe. Wat was een persoonlijk hoogtepunt van de afgelopen jaren? Het is verleidelijk om te refereren aan de fusie die rimpelloos is verlopen, maar mooier is het om te kijken naar individuele leerlingen die we als team verder hebben kunnen helpen. Ik herinner me de dochter van een asielzoeker, een ijverige leerlinge. Vlak voor haar eindexamen was haar vader uitgeprocedeerd. Het meisje stortte helemaal in, maar de hele afdeling heeft haar geholpen. We hebben haar een diploma uitgereikt op mijn kamer, met haar trotse vader er toch nog bij. Dat moment zegt meer dan de fusie. Hoe beschouw je de aandacht voor professionalisering van bestuurders en schoolleiders? Dat is broodnodig. Ik koppel graag een voorbeeld aan samenwerking en krimp. Als het over krimp gaat, zeg ik altijd begin te vroeg met stappen zetten. Je moet durven ondernemen, maar de basis moet wel op orde zijn. Je moet een meerjarenperspectief hebben. Het feit dat veel schoolleiders de stap niet durven zetten om 20 VO-magazine 5 / maart april 2015