GRONDBEZIT IN HET. Siiiicirai^ RJ. van der Spek
|
|
- Melissa Nora Gerritsen
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 GRONDBEZIT IN HET Siiiicirai^ RJ. van der Spek BB
2 VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM GRONDBEZIT IN HET SELEUCÏDISCHE RIJK ACADEMISCH PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN AAN DE VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM, OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS DR. P.J.D. DRENTH, HOOGLERAAR IN DE FACULTEIT DER SOCIALE WETENSCHAPPEN, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG 7 NOVEMBER 1986 TE UUR IN HET HOOFDGEBOUW DER UNIVERSITEIT, DE BOELELAAN 1105 DOOR ROBARTUS JOHANNES VAN DER SPEK GEBOREN TE ZOETERMEER 0^ VU UITGEVERIJ AMSTERDAM 1986
3 PROMOTORES: PROF. DR. P.W. DE NEEVE PROF. DR. M. STOL REFERENTEN: PROF. DR. H.W. PLEKET DR. G. VAN DRIEL
4 R.J. van der Spek, Grondbezit in het Seleucidische Rijk. (Land tenure in the Seleucid empire.) Diss. Vrije Universiteit Amsterdam Amsterdam, VU Uitgeverij (VU University Press), ISBN x. X pp. [Summary in English p ] ADDENDA R.J. van der Spek, The Babylonian City, in: Amélie Kuhrt & Susan Sherwin-White, Hellenism in the East. The Interaction of Greek and non-greek civilizations from Syria to Central Asia after Alexander (London 1987) New Evidence on Seleucid Land Policy, in H. Sancisi-Weerdenburg, R.J. van der Spek, H.C. Teitler and H.T. Wallinga, eds., De Agricultura. In Memoriam Pieter Willem de Neeve (Amsterdam 1993) Land Ownership in Babylonian Cuneiform Documents, in M.J. Geller, H. Maehler, A.D.E. Lewis eds., Legal Documents of the Hellenistic World (London 1995), , which provides new transcriptions and translations of texts 3, 5, 7, 8 and Land tenure in Hellenistic Anatolia and Mesopotamia, in: H. Erkanal, V. Donbaz, A. Oguroglu edd., XXXIV ème Rencontre Assyriologique Internationale / XXXIV. Uluslararasi Assirioloji Kongresi. 6-10/VII/ İstanbul. (Ankara, Türk Tarih Kurumu Baslimevi, 1998) How to measure prosperity? The case of Hellenistic Babylonia, in: R. Descat ed., Approches de l économie hellénistique. Entretiens d archéologie et d histoire 7 (St- Bertrand-de-Comminges 2005) The Hellenistic Near East, in: W. Scheidel, I. Morris, R. Saller eds., The Cambridge Economic History of the Greco-Roman World (Cambridge 2007), ; - Feeding Hellenistic Seleucia on the Tigris and Babylon, in: Richard Alston, O.M. van Nijf, eds., Feeding the Ancient City (Leuven: Peeters 2008)
5 ERRATA p. 15, line 23 pachtcrediteur - read: pandcrediteur (Pfandgläubiger) 27, 8+9 Kassâ => Kaššâ 33, bīt ritti in booglenen => bīt ritti en booglenen (and bow fiefs) 85, 7 Res-heiligdom => Rēš-heiligdom 87, ad 5 De Dioiketēs => De Dioikētēs 111, 1 "Klageverzichtsklausel" => "Verfügungsverbot" 111, 7 no. 4 => no , 10 ina E qan-ni-šú => ina É qan-ni-šú 198, 18 ri-bu-ú ina ša-la-ša-mu-ú => ri-bu-ú ina šá-la-ša-mu-ú 250, 8 šalaţu => šalāţu 252, B.C. (cf. p. 74 supra) => 139 SE = BC (cf.p supra) 255, 5 (from bottom) chapter 5 => chapter 4 In the texts: (number and lines) 3: new edition in: Geller/Maehler 1995, no. 3, p. 208ff 4: 9 HE => HÉ 5: new edition in: Geller/Maehler No. 9, p. 238ff 6: URÌ => URI 6: 14 iš-sá-am => iš-šá-am 6: 16 šiţ? -ri DU 6 => tat-tal-ku (also comm. p. 215) cf. now, however, A.J. Sachs & H. Hunger, Astronomical Diaries and related texts from Babylonia (Vienna 1988) No B Obv. 35': tat-tal-ku, `(the parchment letters) arrived'. Cf. Van der Spek, Bibliotheca Orientalis 50 (1993) 97 6: 19 AN.TA u KI.TA E.KI => AN.TA E.KI u KI.TA E.KI 6: 20 BÚR => BUR.MÉŠ 6: 20 UŠ.MEŠ => UŠ.MÉŠ 6: 21 urudu zi-i-pi-tu 4 -šú => urudu zi-i-pi ep-šú 7: new edition in: Geller/Maehler No. 4, p. 213ff 8: new edition in: Geller/Maehler No. 7, p. 227ff 9: 8 MU-a-ti => MU-a-tì 10: new edition in: Geller/Maehler No. 10, p. 241ff
6 STELLINGEN Indien men de Oude Geschiedenis ziet als de geschiedenis van de bakermat van de Europese beschaving, dient de geschiedenis van het oude Nabije Oosten daar een integraal onderdeel van uit te maken. Het NieuwbabyIonische recht had een zodanig abstractieniveau bereikt dat het de eigendom van een object kon toekennen aan een persoon terwijl het object in kwestie in feitelijk bezit of gebruik kon zijn bij een andere persoon. Contra: G. Cardascia, ff Le concept babylonien de la propriete", RIDA 6 (1959) De in de moderne wetenschappelijke literatuur algemeen aanvaarde gedachte dat het Griekse woord polis de weergave is van een typisch Grieks fenomeen en als zodanig in de Griekse literaire en epigrafische teksten voorkomt, is een restant van de oude humanistische idee dat de Griekse beschaving in vrijwel alle opzichten uniek was en verheven boven andere culturen. In het oude Nabije Oosten was de eigendom van koningen over percelen land die hij als privatus in eigendom had niet wezenlijk anders dan die van particuliere personen of instellingen. Zijn macht over de overige grond in zijn rijk was van een andere orde en bestond eerder de facto dan de iure. De vergriekste vorm van de naam van de stad Uruk luidde niet Orchoi, maar Orcha. Dit woord is een plurale tantum van het neutrum, net als zovele andere oosterse plaatsnamen die in het Grieks werden overgenomen, zoals Sousa, Borsippa, Ekbatana, Doura, Hierosolyma, Mylasa, etc. I II III IV V VI Ten onrechte wekt Guy Kestemont de indruk dat de Hethitische kanselarij een aantal standaard-typen staatsverdragen kende. G. Kestemont, Diplomatique et droit international en Asie occidentale ( av. J.C.). Louvain-1a-Neuve 1974 VII Het verdrag tussen Samsi-Adad V en Marduk-zakir-sumi is niet in een Babylonische, maar in een Assyrische versie tot ons gekomen. Het schrift is weliswaar BabyIoniserend, maar dat geldt ook voor de obelisk van Samsi-Adad V uit Kalach (IR 29-34). Voorts wordt in het verdrag summa, "indien", geconstrueerd met de subjunctief, hetgeen Assyrisch' is (cf. W. von Soden, GAG, 185h). Dat het verdrag tot de Kujun^ik-collectie uit Ninevë behoort is dan ook niet verwonderlijk, contra: E.F. Weidner, AfO 8 (1932) 27-29
7 VIII Puagisu in de zinswending as-su ni-pi-se la-a pu-a-gi-sü in CT 34, 39:6 (=Synchronistische Geschiedenis, Grayson, ABC, nr 21, II:6 f ) is geen infinitief passief, zoals Von Soden stelt in AHw, p. 874b, maar een infinitief actief, zowel naar vorm als betekenis, -sü slaat n.1. niet terug op het onderwerp van de zin, Nabu-kudur-usur (= Nebukadnezar I), maar op de eerder genoemde Assur-resa-isi. De juiste vertlaing luidt: "om zijn niet wegnemen van de belegeringswerktuigen", d.w.z.: "Opdat hij (= Assur-resa-isi) de belegeringswerktuigen niet zou buitmaken (stak Nebukadnezar ze in brand)". IX De aanleiding dat Tiglath-Pileser III in 729 v. Chr. de troon in Babyion besteeg was dat een Chaldeeër, Nabu-mukin-zeri, de troon geüsurpeerd had. De Chaldeeën waren traditioneel de gemeenschappelijke vijanden van de Ba^byloniërs en de Assyriers. De Chaldese usurpatie legitimeerde het Assyrische ingrijpen. X Sanherib voerde reeds vanaf het begin van zijn regering een politiek die afweek van die van zijn vader Sargon II. Aangezien dit voor verschillende terreinen gold is het aannemelijk deze handelwijze te interpreteren als een bewust zich afzetten tegen Sargon, dat mogelijk verband hield met "de zonde van Sargon". Contra: P. Garelli, "Les sujets du roi d'assyrie", in: La voix de l f opposition en Mesopotamie. Colloque organisé par l'institut des Hautes Etudes de Belgique 19 et 20 mars (Brussel 1973), p XI Voor de Assyrische koningen was de bevestiging van de eigen legitimiteit één der voornaamste drijfveren om tot expansie over te gaan. Cf. R.J. van der Spek, "Het Assyrische Imperialisme. Achtergronden en verklaringen", Phoenix, Bull. EOL 31 (1985) 3-19 XII De reconstructie van de chronologie van de geschiedenis van het oude Nabije Oosten door Immanuel Velikovsky in diens Ages in Chaos (London 1953) getuigt van een uiterst gebrekkige kennis van en inzicht in het bronnenmateriaal of van bewuste misleiding. XIII Het spreken over de almacht van God in de zin van een monocausale herleiding van alle gebeurtenissen tot God als bewerker ervan is onbijbels. XIV Het gebrek aan samenwerking tussen plaatselijke ijsverenigingen in Noord- en Zuid-Holland belemmert de organisatie van schaatstourtochten over grote trajecten. XV Een vergelijking van de rouwadvertenties in dagbladen leert dat lezers van Trouw in het algemeen ouder worden"dan lezers van de Volkskrant.
8 GRONDBEZIT IN HET SELEUCIDISCHE RIJK
9 VU Uitgeverij is een imprint van: VU Boekhandel/Uitgeverij b.v. De Boelelaan HV Amsterdam isbn X CIP nugi 644 RJ. van der Spek, Amsterdam, Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
10 VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM GRONDBEZIT IN HET SELEUCIDISCHE RIJK ACADEMISCH PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN AAN DE VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM, OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS DR. P.J.D. DRENTH, HOOGLERAAR IN DE FACULTEIT DER SOCIALE WETENSCHAPPEN, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG 7 NOVEMBER 1986 TE UUR IN HET HOOFDGEBOUW DER UNIVERSITEIT, DE BOELELAAN 1105 DOOR ROBARTUS JOHANNES VAN DER SPEK GEBOREN TE ZOETERMEER VU UITGEVERIJ AMSTERDAM 1986
11 PROMOTORES: PROF. DR. P.W. DE NEEVE PROF. DR. M. STOL REFERENTEN: PROF. DR. H.W. PLEKET DR. G. VAN DRIEL
12 V VOORWOORD Dit proefschrift steunt op de visie dat de geschiedenis van het oude Nabije Oosten een integraal onderdeel is van de Oude Geschiedenis. Mijn ontwikkeling in die richting is tijdens mijn studie Geschiedenis in Leiden mogelijk gemaakt door de medewerking en steun van Prof.Dr W. den Boer en Prof.Dr F.R. Kraus en in mijn werk als wetenschappelijk medewerker Oude Geschiedenis aan de Vrije Universiteit door Prof.Dr G.J.D. Aalders. die bevorderd heeft dat "oost" en "west" in hun onderlinge samenhang in onderzoek en onderwijs van zijn vakgroep aan de orde kwamen. Velen ben ik voorts dank verschuldigd voor hetgeen zij aan de totstandkoming van dit proefschrift hebben bijgedragen. In de eerste plaats mijn promotores Prof.Dr P.W. de Neeve en Prof.Dr M. Stol. Zij hebben mij steeds met raad en daad bijgestaan en hebben de voltooiing van het werk sterk bevorderd door het snel doorwerken van mijn handgeschreven concepten. Aan Dr G. van Driel heb ik een groot deel van mijn kennis van het Akkadisch, in het bijzonder van de NieuwbabyIonische teksten., te danken. Prof.Dr H.W. Pleket heeft mij wegwijs gemaakt in het Griekse epigrafische bronnenmateriaal. Van groot belang voor de behandeling van juridische kwesties waren de adviezen van Prof.Dr E.J.H. Schrage. Van grote waarde was ook de hulp die ik van over de landsgrenzen kreeg. Dr J. Oelsner, die in New York met de welwillende medewerking van Dr I. Spar de zogenaamde Lehmann-tekst bestudeerd heeft, was zo goed mij zijn aantekeningen ter hand te stellen. Mr C.B.F. Walker collationeerde een aantal tabletten in het Brits Museum en stelde mij in de gelegenheid ze ook zelf te bestuderen. Prof.Dr H. Hunger en Dr W.R. Mayer verschaften mij uiterst waardevolle informatie over ongepubliceerde astronomische dagboeken uit BabyIon. Dr G.J.P. McEwan was zo vriendelijk me zijn copieën van OECT IX ter hand te stellen nog voordat ze gepubliceerd waren. Zeer stimulerend waren ook de uitnodigingen van het Department of Hebrew and Jewish Studies en het Ancient History Department van het University College in Londen voor het houden van lezingen over thema's uit dit proefschrift, zodat ik met vakgenoten over de stof van gedachten kon wisselen.
13 vi De Faculteit der Letteren van de Vrije Universiteit heeft mij in het academische jaar studieverlof gegeven ten einde mijn proefschrift af te ronden. Bij de correctie van het manuscript zijn J.K.F. Walstra en Prof.Dr R.Th. Griffiths, die respectievelijk' de Nederlandse en de Engelse tekst hebben nagezien, behulpzaam geweest. Dit boek zou zeker pas vele maanden later tot stand gekomen zijn/als ik niet de hulp had gehad van Aleid van der Spek, die veel van haar vrije tijd heeft gegeven om dit boek op papier te zetten, daartoe in staat gesteld door B.V. Aannemingsbedrijf NBM te 1 s-gravenhage, die het benodigde materiaal bereidwillig ter beschikking stelde. Tenslotte een opmerking over het gebruik van Babylonische woorden en namen. De "h" wordt uitgesproken als "ch", de "s" als "ts", de " " als "sj" en de "u" als "oe". In namen zijn lengtestrepen en circumflexen meestal achterwege gebleven. Dit proefschrift maakt deel uit van het onderzoeksprogramma van de Faculteit "Integratieprocessen in de Oudheid" ARCH
14
15 v i i i X 9 ^^rr-ffl^ BfTt«t4r y^t y^^k^at<>^w<w«cw ;/#y^^<^yfet^iim^^ Tf * :jflf Tf ^&^W^fte^TfT *ï<^ \ U^WTTf TfWK^Tf x W«M^TTf Copie van een kleitablet uit 308/7 voor Chr. over land van een tempel de god SamaS, vervaardigd door Carl Bellino ca Uit: Porter 1822, 77g; zie Appendix tekst 5, p. 202.
16 INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding 1 2. Eigendom in Babylonisch en Grieks recht Inleiding Eigendom in Babylonisch recht Inleiding Terminologie Eigendomsoverdracht in contracten Koopcontracten Schenking De theorie van de gedeelde eigendom Conclusie Eigendom in Grieks recht 36 Noten Grondbezit in Babylonië De status van de Babylonische steden De Griekse "polis" en de oriëntaalse stad De Babylonische steden Babylón De politiek van de koningen ten opzichte van BabyIon Uruk Conclusie Classificatie van personen en instellingen met eigendomsrecht Tempeleigendom Koningsland Privé grondbezit Stadsland De politiek van de koningen 114 Noten Grondbezit in meer vergriekste delen van het Seleucidische rijk Inleiding Tempelland Koningsland Privé grondbezit Stadsland De politiek van de koningen 154 Noten Grondbezit in het Seleucidische rijk Inleiding Tempelland Koningsland Privé grondbezit Stadsland De politiek van de koningen 176 Noten 181
17 X Appendix Elf Babylonische teksten Een pachtkwitantie uit Ur Koopcontract van een stuk bouwland te Uruk Koopcontract van een stuk bouwland te Uruk Bewijs van afstand van rechtsvordering ("Quitclaim") op een stuk bouwland te Uruk Ambtelijke uitspraak over land van de Samas-tempel (te Larsa?) Fragment astronomisch dagboek over het jaar 38 SE = 274/3 voor Chr Schenkingsoorkonde uit Uruk Pachtcontract uit Uruk Pachtkwitantie met afstand-van-rechtsvorderingsclausule Uitspraak van atammu en Tempelcollege van Nergaltempel te Cutha over landtoewijzing aan exorcist Oorkonde over een landschenking van Antiochus II aan zijn echtgenote Laodice en zijn zonen Seleucus (II) en Antiochus (Hierax) 241 English summary: Landtenure in the Seleucid empire 249 Geraadpleegde literatuur 257 Registers 279 Van namen en zaken 279 Van bronnen 287 Afkortingen 293
18 1 I. INLEIDING "De Jizreëliet Naboth had een wijngaard, te Jizreël gelegen naast het paleis van Achab, den koning van Samaria. En Achab sprak tot Naboth: Geef mij toch uw wijngaard, opdat hij mij tot moestuin z i j, want hij ligt vlak naast mijn huis; dan zal ik u een beteren wijngaard daarvoor in de plaats geven, of, indien gij dit liever hebt, wil ik u het geld van den koopprijs geven. Doch Naboth zeide tot Achab: Daarvoor beware mij de HERE, dat ik de erfenis van mijn vaderen aan u zou geven." (1 Koningen 21:1-3) "Hij zal hen tot heersers maken over velen en grond aan hen toedelen als beloning." (Daniël 11:39 - over Antiochus IV en zijn volgelingen) "Ptolemaïs (= Akko) met zijn grondgebied schenk ik aan de tempel van Jeruzalem om aldus de kosten van de eredienst te bestrijden." (1 Makk. 10:39 - belofte van Demetrius I om de hogepriester Jonathan voor zijn zaak te winnen). Het is thans algemeen aanvaard dat de economische basis van de maatschappij in de oudheid agrarisch was. Grondbezit was derhalve van allesomvattend belang, zowel voor individuen als voor collectiviteiten als familie, paleis, tempel en stad. Zij allen konden voor hun bestaan niet zonder grondbezit als bron van inkomen 1^. Omdat grond zo essentieel voor het bestaan was ligt het voor de hand dat hij ook in andere opzichten een 2) functie kreeg: als bron van status en als politiek wapen. Een mens zonder grondbezit werd in de gehele oudheid geringgeschat. Rijkdom, hoe ook verkregen, werd bij voorkeur in grond belegd, daar zulks gold als de meest veilige en tevens meest statusverhogende investering. Geen mens stond graag zijn land af en als men het toch moest doen, b.v. om een schuld af te lossen, gold het als een schande. In veel samenlevingen was er een sterke controle van de familie over het grondbezit, bevond grond zich in collectief eigendom en waren er beperkende bepalingen tegen de verkoop van grond buiten de familie. Het verhaal van de wijngaard van 3) Naboth is daar een voorbeeld van
19 2 Voor steden en tempels was grondbezit behalve een economische basis ook een teken van autonomie; voor de koning was het, behalve een teken van status, een middel om ambtenaren te betalen (en aan zich te binden!), en bovendien een middel om politiek mee te bedrijven tegenover stad en tempel. Landschenkingen verschaften de begunstigde een vast inkomen èn status, terwijl de koning geen moeizaam geïnde belastinggelden hoefde te spenderen aan het uitbetalen van honoraria. De begunstigde moest zelf voor de inkomsten uit het land zorgen. De aangehaalde verzen uit Daniël en 1 Makkabeeën zijn slechts enkele voorbeelden van politiek gebruik van land. Gelet op de grote betekenis van land is het aannemelijk dat de eigendom ervan een belangrijk punt was voor de antieke mens. Eigendomsaanspraken werden zo stevig mogelijk verankerd, eigendomsoverdracht was dikwijls aan allerlei regels gebonden, aanspraken van derden moesten zo goed mogelijk 4) gepareerd kunnen worden. Eigendomsverhoudingen en rechtsgebruiken hebben echter van tijd tot tijd en van plaats tot plaats verschild. Voor het verstaan van de economische en politieke betekenis ervan in een maatschappij is een speciale studie van de eigendomsverhoudingen noodzakelijk. In de eigendomsverhoudingen spelen de aanspraken van tempels, koningen, steden en individuen een grote rol. Hoe werden deze aanspraken geformuleerd? Welke rol speelden zij in de belangenstrijd tussen de diverse personen en instellingen? Bovenal: welke rechten en macht had de koning met betrekking tot land om het als politiek instrument te gebruiken? Deze vragen zullen in de navolgende studie centraal staan. Waarom nu juist grondbezit in het Seleucidische rijk bestudeerd? Het Seleucidische Rijk was het grootste rijk dat voortkwam uit het rijk van Alexander de Grote en strekte zich in zijn grootste omvang uit van Klein-Azië tot aan de Indus. Het rijk is echter niet alleen interessant wegens zijn grootte. Door de veroveringen van Alexander de Grote werden zeer verschillende één rijk culturen in verenigd. Ook in het gedeelte van het rijk dat Seleucus I overnam waren diverse beschavingen met uiteenlopende tradities in de grondeigendomsverhoudingen verenigd. Met deze verschillen zal dan ook terdege rekening gehouden worden bij de behandeling van de vraagstelling van deze studie. Met name zal de vraag in hoeverre integratieprocessen een rol speelden aan de orde komen.
20 3 Twee culturen zullen daarbij speciale aandacht krijgen: de Griekse en de Mesopotamische. De voornaamste reden daarvoor is dat die het beste gedocumenteerd zijn en de meeste (directe) bronnen hebben. De Griekse gebruiken kunnen bestudeerd worden aan de hand van inscripties (o.a. koninklijke brieven en contracten, meestal uit Klein-Azië) en beschrijvingen door Griekse en Romeinse prozaschrijvers. Dezen doen ook uitspraken over Mesopotamië. Dit gebied is echter beter bekend door de inheemse spijkerschriftteksten, waartoe contracten, brieven, gerechtelijke uitspraken, kronieken en mededelingen in astronomische dagboeken behoren. Andere beschavingscentra, zoals Syrië, en Iran, zullen veel minder aandacht krijgen wegens een gebrek aan documentatie. Er is echter nog een reden juist de Griekse en Mesopotamische culturen te bestuderen. Beide waren oud en stonden op een relatief hoog ontwikkelingsniveau. De kans dat de één snel zou assimileren aan de ander is daarom niet groot. Beide konden op goed ontwikkelde en sterk verankerde tradities bogen. Deze botsing van culturen is te meer interessant daar het gaat om de cultuur van de heersende elite enerzijds en die van een onderworpen volk anderzijds. Zou er sprake kunnen zijn van een culturele overwinning volgend op de militaire overwinning of van een Babylonia capta ferurn victorem cepit? Het is niet de eerste keer dat grondbezit in het Seleucidenri jk beschreven wordt. Vooraanstaande geleerden als Rostovtzeff, Jones, Broughton, Magie en Briant hebben er aandacht aan besteed. Nog niet lang geleden publiceerde H. Kreissig Wirtschaft und Gesellschaft im Seleukidenreich (Berlijn 1978), dat grotendeels over de agrarische problematiek gaat en grote aandacht schenkt aan de eigendomsverhoudingen. Toch hebben al deze boeken een belangrijk manco: ze zijn alle geschreven op grond van alleen Grieks bronnenmateriaal vanuit een volkomen Grieks perspectief. Slechts Sarkisian heeft in een enkel artikel (1969) vanuit het spijkerschriftmateriaal wat licht geworpen op de zaak. Het gevolg van het schrijven vanuit een beperkt Grieks gezichtspunt is, dat de auteurs d^it toch grotendeels oosterse rijk vertekend gezien hebben. Als zij over steden spraken, bedoelden zij steeds Griekse steden. Als er al over oriëntaalse steden gesproken werd, dan werden ze gezien als "dorpen", omdat ze een Griekse constitutie misten en voorrechten van
21 4 Griekse steden (als bijvoorbeeld eigen grondgebied) zouden missen Grondbezit in Mesopotamië werd niet besproken of het moest zijn in Dura-Europos, dat weer als een Griekse stad beschouwd werd. Het is opvallend dat Kreissig, hoewel hij het Seleucidische rijk zag als een oriëntaalse monarchie, daar toch slechts vage noties over had en het 6) inheemse bronnenmateriaal niet gebruikte In het navolgende onderzoek zal daarom speciale aandacht aan Babylonië geschonken worden. Dat geldt in de eerste plaats voor de behandeling van het eigendomsconcept. Aangezien eigendom van grond zulk een centrale rol speelt in ons onderzoek zal in een apart hoofdstuk nagegaan worden welk eigendomsconcept in de Babylonische en Griekse bronnen gehanteerd wordt. Teneinde een goed inzicht te krijgen in eigendomstitels in het Seleucidische rijk is een theoretische verantwoording terzake noodzakelijk. Ook de feitelijke behandeling van het grondbezit zal in tegenstelling tot de gebruikelijke gang van zaken beginnen met Babylonië. In het hoofdstuk wordt een uitvoerige paragraaf gewijd aan de Babylonische stad. Zoals boven al even werd aangeduid bestaat er in de moderne literatuur een hopeloze verwarring ten aanzien van het begrip "stad", inzonderheid ten aanzien van oriëntaalse steden. Aangezien een steden in het Seleucidische rijk belangrijke rol speelden in de grondeigendomsverhoudingen en vooral in de koninklijke politiek terzake, kan een dergelijke paragraaf in de behandeling van het grondbezit in Babylonië niet gemist worden. Het hoofdstuk over het grondbezit in de meer vergriekste delen van het rijk, dat gebaseerd is op Griekse bronnen, heeft vooral ten doel de vergelijking met Babylonië mogelijk te maken. Het moet niet gezien worden als een volstrekt nieuwe en zelfstandige behandeling van het onderwerp, al levert deze niet-traditionele opzet wel nieuwe gezichtspunten op. In het laatste hoofdstuk zal expliciet op de verschillen en overeenkomsten tussen de beide werelden worden ingegaan. Speciale aandacht zal daarbij aan de positie en de politiek van de Seleucidische koningen besteed worden. Ten gerieve van de lezer voor wie het Babylonische bronnenmateriaal moeilijk toegankelijk is, is in een appendix een verzameling van de voornaamste spijkerschriftteksten in translitteratie en vertaling en voorzien van een filologisch commentaar toegevoegd. Tenslotte nog een opmerking over het begrip "Seleucidisch Rijk". Het
22 5 heeft weinig zin star aan de grenzen van dit rijk, die in de loop der eeuwen nogal verschoven zijn, vast te houden bij de behandeling van ons onderwerp. Het gaat ons immers om de confrontatie van de Grieks-Macedonische overheid met betrekking tot onderdanen, die deels oriëntaals, deels Grieks en deels gehelleniseerd waren, te bestuderen. Het zou daarom onverstandig zijn gegevens uit de tijd van Alexander de Grote, Philippus Arrhidaeus en Antigonus Monophthalmus buiten beschouwing te laten. Ook kon - met de nodige voorzichtigheid - gebruik gemaakt worden van teksten uit gebieden die na verloop van tijd aan de Seleucidische machtsgreep onttrokken zijn, zoals het Attalidische rijk, Carië (met name Mylasa in de Ie eeuw vóór Chr.) en Commagene. Ook teksten uit Parthisch Babylonië kunnen van nut zijn bij de vaststelling van eventuele continuïteit in oude Babylonische tradities in de hellenistische tijd. NOTEN 1. Zie bijvoorbeeld, overigens met de nodige nuanceringen: Finley 1985, p. 123 sqq; Briant 1978, p Finley 1985, p. 95 sqq 3. cf. bijvoorbeeld Deuteronomium 19:14; 27:17; Leviticus 25: Zie hoofdstuk 2 5. Zie hoofdstuk Kreissig 1978, p ; cf. Van der Spek 1981
23 6 II. EIGENDOM IN BABYLONISCH EN GRIEKS RECHT 2.1. Inleiding In het Seleucidische Rijk bestond geen uniform rechtsstelsel voor het privaatrecht. Uit de overgeleverde directe bronnen blijkt dat partijen contracten afsloten volgens verschillende principes. In steden met een Griekse of gehelleniseerde bevolking geschiedde dat volgens Grieks recht, in Babylonische steden volgens Babylonisch recht. In steden in andere cultuurkringen in het rijk gold vermoedelijk mutatis mutandis hetzelfde. Het is waarschijnlijk dat in steden met een gemengde bevolking beide rechtssystemen naast elkaar gebruikt werden. Gemakkelijk te bewijzen is deze laatste stelling niet. Geen enkele stad heeft èn Griekse èn inheemse contracten nagelaten. De stad Uruk geeft wel aanwijzingen in die richting. Er zijn nl. zowel kleitabletten gevonden met Babylonische contracten"*" als z.g. "bullae", omhulsels van klei met Griekse inscripties, waarin contracten op papyrus 2) of perkament bewaard werden. Aangezien deze contracten wegens de vergankelijkheid van het materiaal verloren zijn gegaan, kunnen we de inhoud niet meer leren kennen. Het ligt voor de hand aan te nemen dat het hier om Griekse documenten gaat, maar het is niet uitgesloten dat het Aramese teksten waren. De stad Seleucia aan de Tigris is een tweede voorbeeld van een stad met gemengde bevolking, waar vermoedelijk twee rechtssystemen naast elkaar voorkwamen. Hoewel er geen Griekse contracten gevonden zijn, mag men aannemen dat de Griekse inwoners in deze toch in eerste instantie als Griekse stad gestichte metropool naar Grieks model hun overeenkomsten afsloten. Toch zijn er in Seleucia ook een aantal Babylonische kleitabletten gevonden, waarvan de meeste echter ongepubliceerd zijn. De ene 3) gepubliceerde tekst betreft de wijding van een slaaf aan de tempel. Het vermoeden lijkt gewettigd dat Babylonische inwoners van Seleucia tot op zekere hoogte de mogelijkheid hadden volgens Babylonisch recht verbintenissen aan te gaan. In Susa zijn Griekse inscripties gevonden met vrijlatingscontracten 4) van slaven volgens Griekse gewoonten. Het is echter geenszins uitgesloten dat autochthone Susanen gebruik bleven maken van inheems recht, al hebben we daar geen aanwijzingen voor. Het is alleszins waarschijnlijk
24 7 dat ook in BabyIon twee rechtssystemen gehanteerd werden. Op de verhouding tussen de Griekse en autochthone gemeenschappen in Oosterse steden zal later, in hoofdstuk 3.1., uitvoerig worden ingegaan. De vraag is nu wat de keuze voor een Grieks of een Babylonisch (of ander inheems) rechtsstelsel bepaalde. Werd dit geregeld door de overheid, en zo ja, op grond van welke criteria? Was het lidmaatschap van een bepaalde gemeenschap (b.v. een Griekse of Babylonische) bepalend of eerder het type transactie dat afgesloten werd? Of was toch ieder vrij zelf te kiezen volgens welk stelsel hij zijn contracten opmaakte? De stad Uruk geeft hier de duidelijkste informatie. In de spijkerschriftcontracten worden een aantal malen personen als partijen genoemd,- die een Griekse naam dragen, een vader hebben met een Griekse naam en 5) 6) niet behoren tot één der Urukese inheemse clans. Sarkisian en Doty nemen aan dat het hier om Grieken gaat. Dit is inderdaad zeer goed mogelijk, al kan het niet bewezen worden. Autochthone Urukeeërs droegen ook wel Griekse namen; het is aannemelijk dat Urukeeërs, die Griekse namen aannamen, ook hun kinderen Griekse namen gaven, en niet alle Urukeeërs waren lid van één der clans. Maar de mogelijkheid dat er een Griekse gemeenschap in Uruk leefde (onder de naam Antiochië aan het IStarkanaal) is alleszins aanwezig. In hoofdstuk 3.1. gaan wij hier uitvoeriger op in. Doty veronderstelt nu dat partijen, zowel Grieken als Babyloniërs, vrij waren te kiezen voor een bepaalde contractsvorm, echter tot op zekere hoogte. Zo vermoedt hij dat koning Antiochus I in of kort na het 38e jaar van de Seleucidische Era (= 273/4 vóór Chr. ) bepaald heeft dat koopcontracten van slaven en landbouwgrond in het Grieks opgesteld moesten worden in verband met over deze transacties te heffen belasting. Deze contracten moesten dus voor de Griekstalige overheid begrijpelijk zijn 7 ). Er is veel voor deze opvatting te zeggen. Er is weinig reden om aan te nemen dat de overheid behoefte had regels op te leggen voor het afsluiten van contracten tussen personen en/of instellingen als ze er zelf verder buiten stond. Het is echter voor de hand liggend dat steeds meer contracten in het Grieks werden opgesteld, daar dat een betere rechtsbescherming bood in verband met een eventueel in te stellen (hoger) beroep op koninklijke rechters. Babylonische koopcontracten blijven na 273 vóór
Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen
Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag door Lotte 1570 woorden 19 juni 2017 3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van Grieken
Nadere informatieBENELUX COUR DE JUSTICE GERECHTSHOF. Zaak A 98/2 Campina Melkunie / Benelux-Merkenbureau
COUR DE JUSTICE BENELUX GERECHTSHOF Zaak A 98/2 Campina Melkunie / Benelux-Merkenbureau Nadere conclusie van de Advocaat-Generaal L. Strikwerda (stuk A 98/2/17) GRIFFIE REGENTSCHAPSSTRAAT 39 1000 BRUSSEL
Nadere informatieBELEGGINGSFONDSEN NAAR BURGERLIJK RECHT
BELEGGINGSFONDSEN NAAR BURGERLIJK RECHT EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR AAN DE RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN OP
Nadere informatie1. Onderwerp van de klacht schending van wetenschappelijke integriteit bij uitbrengen deskundigenbericht aan rechtbank
2011 1. Onderwerp van de klacht schending van wetenschappelijke integriteit bij uitbrengen deskundigenbericht aan rechtbank 2. Advies Commissie Wetenschappelijke Integriteit KLACHT Bij brief van 2010,
Nadere informatieTijdlijn van het oude Israël - 800 v.chr. tot 400 v. Chr.
Tijdlijn van het oude Israël - 800 v.chr. tot 400 v. Chr. Jesaja is de zoon van Amoz, de broer van Uzzia, koning van Juda. Uzzia werd op 16- jarige leeftijd koning, tijdens het 27 e regeringsjaar van Jerobeam
Nadere informatieBreien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf
Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf Madonna met breiwerk, 1400-1410. Geschilderd door Bertram von Minden (1340-1414), detail uit het Buxtehude Altaar Onderzoek
Nadere informatieNijmegen, 9 maart 2010 Betreft: aanvullend advies inzake erfdienstbaarheid Maliskamp
Mr. P.H.A.M. Peters Hoff van Hollantlaan 5 Postbus 230 5240 AE Rosmalen Nijmegen, 9 maart 2010 Betreft: aanvullend advies inzake erfdienstbaarheid Maliskamp Geachte heer Peters, Bij brief van 12 november
Nadere informatieIs Jezus de Enige Weg? Is het christendom de enig ware religie?
Is Jezus de Enige Weg? Is het christendom de enig ware religie? Johannes 14:6 Jezus zeide tot hem: Ik ben de weg en de waarheid en het leven; niemand komt tot de Vader dan door Mij. Genesis 20:1-12 1 Abraham
Nadere informatiePraktische toelichting op de UAV 2012
Praktische toelichting op de UAV 2012 Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2012 1 e druk ISBN 978-90-78066-56-9 NUR 822 2012, Stichting Instituut
Nadere informatie1. Onterven. 2. Generatiesprong
1. Onterven Ik leef in onmin met mijn moeder, die een huis bezit en verscheidene bankrekeningen heeft. Kan zij bewerkstelligen dat mij helemaal niets zou toekomen? Neen. Kinderen kunnen niet volledig onterfd
Nadere informatieUAV 2012 Toegelicht. Handleiding voor de praktijk. prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis. Eerste druk
UAV 2012 Toegelicht Handleiding voor de praktijk prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2013 1 e druk ISBN 978-90-78066-67-5 NUR 822 2013, Stichting Instituut voor Bouwrecht, s-gravenhage
Nadere informatieRAAD VAN TOEZICHT VERZEKERINGEN. tegen: hierna te noemen de tussenpersoon'.
RAAD VAN TOEZICHT VERZEKERINGEN U I T S P R A A K Nr. i n d e k l a c h t nr. 2006.4211 (126.06) ingediend door: hierna te noemen 'klaagster 1', hierna te noemen klager en klaagster 2, allen tezamen hierna
Nadere informatieDe overtuigingskracht van emoties bij het rechterlijk oordeel
De overtuigingskracht van emoties bij het rechterlijk oordeel Een theoretisch onderzoek PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Tilburg, op gezag van de rector magnificus
Nadere informatieop de klacht van:mevrouw A. C., wonende te Huizen, hierna te noemen: klager
Beweerdelijk te lage waardering. Beweerdelijk verstrekte vertrouwelijke mededeling aan derden. Klaagster en haar echtgenoot zijn in een echtscheiding verwikkeld. In dat kader vindt een kort geding plaats
Nadere informatieMEMORANDUM ALGEMENE VOORWAARDEN. 1 Inleiding
MEMORANDUM ALGEMENE VOORWAARDEN 1 Inleiding 1.1 In Nederland wordt in de praktijk door ondernemingen veel gebruik gemaakt van algemene voorwaarden ( AV ). Hoewel het gebruik van AV over het algemeen als
Nadere informatieLES6. De wegloper belonen. Sabbat. Zondag Lees Lees 'De wegloper. Teken Teken een gympie en. Leer Begin met het uit je hoofd
De wegloper belonen Sabbat Lees Lees Filemon 1 alvast door. Heb je er ooit over nagedacht van huis weg te lopen? Hoe zou dat zijn? Waar zou je naar toe gaan? Wat zou je kunnen doen? Onesimus bevond zich
Nadere informatieWelke angst leefde bij Mozes toen hij alle wetten, regelingen en verordeningen had opgeschreven?
Israël opgeroepen tot gehoorzaamheid. Welke angst leefde bij Mozes toen hij alle wetten, regelingen en verordeningen had opgeschreven? Zie Deuteronomium 4, 5, 6 en 7 Nadat Mozes de wet in het openbaar
Nadere informatie1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.
Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de
Nadere informatieGEDEELTELIJKE ONTEIGENING
GEDEELTELIJKE ONTEIGENING Robert Palmans John Toury Antwerpen Cambridge Gedeeltelijke onteigening Robert Palmans en John Toury 2015 Antwerpen Cambridge www.intersentia.be ISBN 978-94-000-0647-8 D/2015/7849/85
Nadere informatieFaculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 535 2637 Advies Luchtaanvallen IS(IS) Datum 24 september 2014 Opgemaakt door Prof. dr. P.A. Nollkaemper
Nadere informatieDe leiding van de Heilige Geest, en de misleiding
De leiding van de Heilige Geest, en de misleiding Leiding van de Heilige Geest is essen3eel, fundamenteel en onmisbaar! Romeinen 8:14 Want allen, die door de Geest Gods geleid worden, zijn zonen Gods.
Nadere informatieSpecialisatie Geschiedenis van het jodendom en christendom
Specialisatie Een religieuze periodisering 586 70 Jahwisme Vroeg- Jodendom Rabbijns Jodendom Voor de gewone jaartelling 1 Na de gewone jaartelling Een historisch kader (586 200 v. Chr.) 586-539 - Perzische
Nadere informatieGods verbondsbeloften aan Abraham deel 1
Gods verbondsbeloften aan Abraham deel 1 Het beginpunt Om het allemaal wat begrijpelijker te maken wat de Bijbel zegt en wat het bedoeld met wat het zegt beginnen we met Gods beloften aan Abram (later
Nadere informatieDE TRUST. Beschouwingen over invoering van de trust in het Nederlandse recht EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID
DE TRUST Beschouwingen over invoering van de trust in het Nederlandse recht EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR AAN
Nadere informatieActio Pauliana en onrechtmatige daadvordering. Mr. drs. KP. van Koppen
Actio Pauliana en onrechtmatige daadvordering Mr. drs. KP. van Koppen Kluwer - Deventer - 1998 Voorwoord V Gebruikte afkortingen XV Algemene inleiding en verantwoording 1 Verantwoording 1 2 Een körte schets
Nadere informatieALGEMENE VOORWAARDEN
ALGEMENE VOORWAARDEN!! WWW.VERKOOPMIJNAUTO.BE WWW.DEALERAANKOOP.BE INHOUDSOPGAVE Art. 1 Definities begrippen Art. 2 Identiteit van de ondernemer Art. 3 Toepasselijkheid Art. 4 De openbare veiling Art.
Nadere informatieBRANDVERZEKERING. Technische en praktische aspecten. door Daniel Demaeseneire. Dit werk is een uittreksel uit Kluwer s Verzekeringshandboek
BRANDVERZEKERING Technische en praktische aspecten door Daniel Demaeseneire Dit werk is een uittreksel uit Kluwer s Verzekeringshandboek Verantwoordelijke uitgever: Jan Vandenwyngaerden, Ragheno Business
Nadere informatieLEASING EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID PROEFSCHRIFT
LEASING EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR AAN DE KATHOLIEKE UNIVERSITEIT NIJMEGEN, VOLGENS BESLUIT VAN HET COLLEGE
Nadere informatieFAQ Schenkingen en Legaten
FAQ Schenkingen en Legaten SCHENKINGEN EN LEGATEN AAN DOMINIEK SAVIO Waarom kiezen voor Dominiek Savio voor een schenking of (duo)legaat? Dominiek Savio wil voor kinderen, jongeren en volwassenen met een
Nadere informatieOver ontslagvergoeding: ontbinding of opzegging?
Over ontslagvergoeding: ontbinding of opzegging? september 2009 mr J. Brouwer De auteur heeft grote zorgvuldigheid betracht in het weergeven van delen uit het geldende recht. Evenwel noch de auteur noch
Nadere informatieDe kwaliteitsrekening
De kwaliteitsrekening VRIJE UNIVERSITEIT De kwaliteitsrekening ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad Doctor aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op gezag van de rector magnificus prof.dr.
Nadere informatieTurbo-liquidatie en de bestuurder
Turbo-liquidatie en de bestuurder Juni 2012 mr J. Brouwer De auteur heeft grote zorgvuldigheid betracht in het weergeven van delen uit het geldende recht. Evenwel is noch de auteur noch Boers Advocaten
Nadere informatieINHOUDSTAFEL BOEK II. ZAKENRECHT... 1 TITEL I ZAKEN IN HET ALGEMEEN... 3. Inleiding... 3
INHOUDSTAFEL BOEK II. ZAKENRECHT.... 1 TITEL I ZAKEN IN HET ALGEMEEN.... 3 Inleiding.... 3 Hoofdstuk I. Onderscheid der goederen.... 4 Afdeling I. Belangrijkste indelingen.... 4 Afdeling II. Roerende en
Nadere informatiePaulus brief aan de Romeinen. #1 voorbereiding
1 Paulus brief aan de Romeinen #1 voorbereiding Inhoudsopgave Paulus brief aan de Romeinen - #1 voorbereiding... 1 1. Inleiding... 2 2. Thema van de brief... 3 3. De vijf grote thesen van de brief... 4
Nadere informatieReikwijdte WBP ten aanzien van archiefbescheiden
R e g i s t r a t i e k a m e r Rijksarchiefdienst..'s-Gravenhage, 8 mei 2000.. Onderwerp Naar aanleiding van uw verzoek om commentaar op het conceptartikel "Archiefdiensten en de Wet bescherming persoonsgegevens"
Nadere informatieArtikel 24. Artikel 24 lid 1 Pandrecht. Verkoop van verpande goederen
Artikel 24 Lid 1 Lid 2 Pandrecht Pandrecht Verkoop van verpande goederen Artikel 24 lid 1 Pandrecht Algemeen Het verschil tussen pand en retentie Het pandrecht in de AVC 2002 is nieuw ten opzichte van
Nadere informatieTaxatie. Onjuiste taxatiewaarde. Hertaxatie door niet-onafhankelijke tweede taxateur.
Taxatie. Onjuiste taxatiewaarde. Hertaxatie door niet-onafhankelijke tweede taxateur. Klager heeft i.v.m. een financiering, aan beklaagde gevraagd zijn woning te taxeren. Klager verwijt beklaagde dat zijn
Nadere informatieBEMIDDELING DOOR DE MAKELAAR BIJ DE KOOP EN VERKOOP VAN ONROERENDE ZAKEN
BEMIDDELING DOOR DE MAKELAAR BIJ DE KOOP EN VERKOOP VAN ONROERENDE ZAKEN EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR AAN DE
Nadere informatieMEMORANDUM. Dit advies is daarom zo onpraktisch omdat voldoende duidelijkheid nooit zal worden verkregen.
MEMORANDUM AAN: PLATFORM VAN: TOON KASDORP BETREFT: VRAGEN EFFECTEN DATUM: 06-11-2000 1) Advies Fransen vd Putte Het advies van vd Putte over wat te doen met het effectengeld luidt kort samengevat: Keer
Nadere informatieJezus, het licht van de wereld
Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst
Nadere informatieOver Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten
1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor
Nadere informatieOnderwijs- en examenregeling
Onderwijs- en examenregeling geldig vanaf 1 september 2011 Opleidingsspecifiek deel: Bacheloropleiding: Oude culturen van de mediterrane wereld Deze Onderwijs- en examenregeling is opgesteld overeenkomstig
Nadere informatieAFKONDIGINGSBLAD VAN SINT MAARTEN
AFKONDIGINGSBLAD VAN SINT MAARTEN Jaargang 2010 GT no. 17 Landsverordening Raad van Advies 1 Hoofdstuk 1. Inrichting en samenstelling Artikel 1 1. De Raad van Advies, verder te noemen de Raad, bestaat
Nadere informatieWesleyaanse geloofsfundamenten voor de 21 e eeuw
Wesleyaanse geloofsfundamenten voor de 21 e eeuw Art lll, Handboek, Kerk vd Nazarener: Wij geloven in de Heilige Geest, de derde Persoon van de Drieeenige Godheid; dat Hij voortdurend aanwezig is en doeltreffend
Nadere informatieDEEL III. Het bestuursprocesrecht
DEEL III Het bestuursprocesrecht Inleiding op deel III In het voorgaande deel is het regelsysteem van art. 48 (oud) Rv besproken voor zover dit relevant was voor art. 8:69 lid 2 en 3 Awb. In dit deel
Nadere informatieNederlands (nieuwe stijl) en Nederlands, leesvaardigheid (oude stijl)
Nederlands (nieuwe stijl) en Nederlands, leesvaardigheid (oude stijl) Examen VWO Vragenboekje Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Maandag 19 mei 9.00 12.00 uur 20 03 Voor dit examen zijn
Nadere informatieKNELPUNTEN VERKOOP ONROEREND GOED
KNELPUNTEN VERKOOP ONROEREND GOED REEKS KNELPUNTEN CONTRACTENRECHT BERNARD TILLEMAN Gewoon hoogleraar K.U.Leuven/KULAK ALAIN VERBEKE Gewoon Hoogleraar K.U.Leuven & Universiteit Tilburg Advocaat te Brussel
Nadere informatie1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.
Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de
Nadere informatieVERMOGENSRECHT. Tekst & Commentaar
VERMOGENSRECHT Tekst & Commentaar INHOUD Voorwoord Auteurs Lijst van afkortingen V VII XVII BOEK 3. VERMOGENSRECHT IN HET ALGEMEEN 1 Titel 1. Algemene bepalingen (art. 1-31) 3 Afdeling 1. Begripsbepalingen
Nadere informatieGeschiedenis van China
Geschiedenis van China Periodes: Shang dynastie 1766 1046 v.chr. Zhou dynastie 1046 256 v.chr. Han 206 v. Chr. 220 n.chr. Tang dynastie 618 907 Song dynastie 960 1279 Ming dynastie 1368 1644 Qing dynastie
Nadere informatieInhoud. Inhoud... Titel 1. Juridische aspecten... 1. Hoofdstuk 1. Algemeen... 1
p. Inhoud... V Titel 1. Juridische aspecten.... 1 Hoofdstuk 1. Algemeen... 1 Hoofdstuk 2. Algemene beschouwingen over de schenking onder de levenden... 2 Afdeling 1. Definitie...... 2 Afdeling 2. Grondvereisten
Nadere informatieTe Koop. Zwaardweg, Midden Schouwen. 3.24.05 ha bouwland
Te Koop Zwaardweg, Midden Schouwen 3.24.05 ha bouwland 3.24.05 hectare bouwland Betreft een perceel bouwland gelegen aan de Zwaardweg te Kerkwerve. Middelzware gemakkelijk bewerkbare kleigrond. Afslibbaarheid
Nadere informatieRomeinen 3:1-31 1 Wat is dan het voorrecht van de Jood, of wat is het nut van de besnijdenis? 2 Velerlei in elk opzicht. In de eerste plaats [toch]
Romeinen 3:1-31 1 Wat is dan het voorrecht van de Jood, of wat is het nut van de besnijdenis? 2 Velerlei in elk opzicht. In de eerste plaats [toch] dit, dat hun de woorden Gods zijn toevertrouwd. 3 Wat
Nadere informatie1 Korintiёrs 1:9. Marcus 10:45. Handelingen 4:12. Johannes 17:3. 1 Korintiёrs 3:16. Johannes 15:9,10. Psalm 32:8
[1] [2] [3] Johannes 3:16 1 Korintiёrs 1:9 Johannes 3:19 God wil met ons omgaan God wil met ons omgaan Zonde brengt scheiding [4] [5] [6] Romeinen 3:23 Marcus 10:45 Romeinen 5:8 Zonde brengt scheiding
Nadere informatieWie worden als getuigen genoemd om aan te tonen hoe triest het volk Juda bezig is?
De schuld van het volk vastgesteld. Wie worden als getuigen genoemd om aan te tonen hoe triest het volk Juda bezig is? Jesaja 1:2 2 Luister, hemel, neem ter ore, aarde! Want de HEERE spreekt: Ik heb kinderen
Nadere informatieArtikel 99 wordt als volgt gewijzigd:
Wijziging van Boek 1 en Boek 10 van het Burgerlijk Wetboek en enige andere wetten betreffende het uitspreken van de echtscheiding en ontbinding van het geregistreerd partnerschap door de ambtenaar van
Nadere informatieWaar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?
Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.
Nadere informatieINHOUDSOPGAVE. Enige afkortingen Lijst van verkort aangehaalde werken
nr. INHOUDSOPGAVE Enige afkortingen Lijst van verkort aangehaalde werken Hoofdstuk 1 Inleiding /1 1. Introductie / 1 2. Hoofdregels verhaal; gehele vermogen van de schuldenaar en gelijkheid van schuldeisers
Nadere informatieHet belang van het profetisch woord. De Bijbel open 16-09-15
De Bijbel open 16-09-15 2 Petr.3: 3 Dit vooral moet u weten, dat er in de laatste dagen spotters met spotternij zullen komen, die naar hun eigen begeerten wandelen, 4 en zeggen: Waar blijft de belofte
Nadere informatieThe Impact of the ECHR on Private International Law: An Analysis of Strasbourg and Selected National Case Law L.R. Kiestra
The Impact of the ECHR on Private International Law: An Analysis of Strasbourg and Selected National Case Law L.R. Kiestra Samenvatting Dit onderzoek heeft als onderwerp de invloed van het Europees Verdrag
Nadere informatieMisleidende (B2B) reclame rgelij kende reclame
MONOGRAFIEËN BW Misleidende (B2B) reclame rgelij kende reclame Mr. D.W.F. Verkade Advocaat-generaal i.b.d. bij de Hoge Raad der Nederlanden Bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam (Bregstein-leerstoel)
Nadere informatieDe kern van het christelijk geloof
De kern van het christelijk geloof 16 september 2006 28 oktober 2006 25 november 2006 6 januari 2007 24 februari 2007 24 maart 2007 21 april 2007 De Vader De Zoon De Heilige Geest Vrede met God Geloof
Nadere informatieMr. R.H. de Haas-Engel HETINDONESISCH NATIONALITEITSRECHT
Mr. R.H. de Haas-Engel HETINDONESISCH NATIONALITEITSRECHT KLUWER - DEVENTER - 1993 INHOUD VOORWOORD INHOUD LIJST VAN AFKORTINGEN LUST VAN INDONESISCHE TERMEN VII IX XV XVII HOOFDSTUK 1 INLEIDING 1 1 Probleemstelling
Nadere informatieTe Koop Landbouwgrond Gelegen aan de Castersedijk te Hapert Perceelgrootte 0.51.30 hectare
Te Koop Landbouwgrond Gelegen aan de Castersedijk te Hapert Perceelgrootte 0.51.30 hectare 0.51.30 hectare landbouwgrond Langwerpig nagenoeg rechthoekig perceel landbouwgrond. Perceel is aan de westzijde
Nadere informatieDe brief aan de Hebreeën. C. Noorlander
De brief aan de Hebreeën C. Noorlander Hebreeën: Oproep aan (Joodse) christenen: Volhard, val niet af. Toont de glorie van Christus vanuit het OT: Hoger dan engelen, Mozes, Abraham en hogepriesters Vergelijkt:
Nadere informatieGIRAAL EFFECTENVERKEER EN GOEDERENRECHT
GIRAAL EFFECTENVERKEER EN GOEDERENRECHT EEN STUDIE NAAR ENKELE GOEDERENRECHTELIJKE ASPECTEN VAN DE WET GIRAAL EFFECTENVERKEER EEN WETENSCHAPPELIJKE PROEVE OP HET GEBIED VAN DE RECHTSGELEERDHEID PROEFSCHRIFT
Nadere informatieVan mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht
[Gepubliceerd in Erik Heijerman & Paul Wouters (red.) Praktische Filosofie. Utrecht: TELEAC/NOT, 1997, pp. 117-119.] Van mij Een gezicht is geen muur Jan Bransen, Universiteit Utrecht Wij hechten veel
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 1994±1995 24 212 Vaststelling en invoering van afdeling 7.1.12 (huurkoop onroerende zaken) van het nieuwe Burgerlijk Wetboek Nr. 1 KONINKLIJKE BOODSCHAP
Nadere informatieAANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS?
AANTEKENINGEN Alles draait om de visie op Jezus Christus. Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over Jezus. Zeker na de Verlichting werd Hij zeer kritisch bekeken. De vraag is waar je je op
Nadere informatieINHOUD. Lijst van aangehaalde werken XV
INHOUD Voorwoord Afkortingen V XIII Lijst van aangehaalde werken XV Algemene inleiding 1 Deel I. Oorzaak 9 Hoofdstuk 1. Oorzaak en onzeker voorval 11 1.1 Inleiding 11 1.2 Waarom is vereenzelviging van
Nadere informatieINHOUD. Hoofdstuk IV. Ongeldigheid van het huwelijkscontract... 48 TITEL II DE VERSCHILLENDE HUWELIJKSSTELSELS... 51
INHOUD BOEK VIII. HUWELIJKSSTELSELS.... 1 Inleiding... 3 TITEL I HET HUWELIJKSCONTRACT.... 5 Hoofdstuk I. Inleiding.... 5 Hoofdstuk II. Inhoud van het huwelijkscontract.... 10 Afdeling I. Huwelijksovereenkomsten....
Nadere informatieIn welk Bijbelverhaal lezen wij over de geboorte van Izak? Waar kunnen wij in de Bijbel vinden dat Sara onvruchtbaar was?
De geboorte van Izak. In welk Bijbelverhaal lezen wij over de geboorte van Izak? Genesis 21 Waar kunnen wij in de Bijbel vinden dat Sara onvruchtbaar was? Genesis 11:30 Sarai nu was onvruchtbaar; zij had
Nadere informatieInhoud MARCEL STORME, ONZE LEERMEESTER FRANS BOUCKAERT, OPRICHTERSAANSPRAKELIJKHEID EN HUWELIJKSVERMOGENSRECHT
Inhoud MARCEL STORME, ONZE LEERMEESTER V FRANS BOUCKAERT, OPRICHTERSAANSPRAKELIJKHEID EN HUWELIJKSVERMOGENSRECHT l I. Inleiding 3 II. De schuldenregeling in het nieuwe huwelijksvermogensrecht 4 A. Contributio
Nadere informatieCoöperatieve Rabobank Dommelstreek U.A., gevestigd te Geldrop, hierna te noemen Aangeslotene.
Uitspraak Geschillencommissie Financiële Dienstverlening nr. 2014-364 d.d. 3 oktober 2014 (mr. R.J. Paris, voorzitter, mr. M.C.M. van Dijk en mr. E.L.A. van Emden, leden en mr. L.T.A. van Eck, secretaris)
Nadere informatieOm te beginnen: de gemeenschappelijke aanslag voor gehuwden
Als u een fiscale schuld heeft, zal die fiscus die komen invorderen. Dat kan de fiscus niet alleen doen voor een persoonlijke schuld, maar ook voor de belastingschuld van uw echtgenoot. De fiscus hoeft
Nadere informatie2. De klacht is behandeld ter zitting van de Raad op 20 juni 2014. Ter zitting waren aanwezig klager in persoon alsmede O. Z. namens beklaagde.
RAAD VAN TOEZICHT s GRAVENHAGE Niet voldoen aan wens van opdrachtgever: verkoop van appartementen apart én als geheel. Zorgdragen voor vertrek huurder. Beweerdelijke druk op verkoper om accoord te gaan
Nadere informatieBENOEMDE OVEREENKOMSTEN
BENOEMDE OVEREENKOMSTEN 1. Koop De koop is een overeenkomst waarbij een partij (de verkoper) zich ertoe verbindt dat de eigendom van een zaak over te dragen aan een andere partij (de koper), die zich op
Nadere informatieHC zd. 6 nr. 32. dia 1
HC zd. 6 nr. 32 wie Jezus wil kennen moet de verhalen over hem lezen beschreven door Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes terecht worden ze evangelisten genoemd ze beschrijven het evangelie ze vertellen
Nadere informatieDe essentie van het geluk
De essentie van het geluk Ook verschenen van Zijne Heiligheid de Dalai Lama bij Xander Uitgevers De diepte van het zijn (2013) De kunst van relaties (2013) Geloven in harmonie (2013) Open je hart (2013)
Nadere informatieRapport. Datum: 10 oktober 2006 Rapportnummer: 2006/347
Rapport Datum: 10 oktober 2006 Rapportnummer: 2006/347 2 Klacht Verzoekster klaagt over de wijze waarop notaris X te Q bij gelegenheid van de afwikkeling van haar echtscheiding heeft gehandeld met een
Nadere informatieDe hybride vraag van de opdrachtgever
De hybride vraag van de opdrachtgever Een onderzoek naar flexibele verdeling van ontwerptaken en -aansprakelijkheid in de relatie opdrachtgever-opdrachtnemer prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ing. W.A.I.
Nadere informatieHC zd. 42 nr. 31. dia 1
HC zd. 42 nr. 31 weinig mensen zullen zeggen dat ze leven voor het geld geld maakt niet gelukkig toch zeggen we er graag achteraan: wel handig als je het hebt want waar leef ik voor? een christen mag zeggen:
Nadere informatieExamen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieINHOUD. Deel I. Privaatrechtelijke aspecten... 1
Deel I. Privaatrechtelijke aspecten..... 1 Hoofdstuk 1. Wettelijk kader van het samenwonen.... 3 1. Wet inwerkingtreding......... 5 2. Civielrechtelijk begrip wettelijke samenwoning..... 5 3. Verklaring
Nadere informatieHANDBOEK BURGERLIJK RECHT
RENE DEKKERS HANDBOEK BURGERLIJK RECHT DEEL IV Huwelijksstelsels - Erfrecht - Giften DERDE UITGAVE BEWERKT DOOR HELENE CASMAN Gewoon Hoogleraar Vrije Universiteit Brussel Hoogleraar Université Libre de
Nadere informatieDeze PowerPoint is bedoeld voor het onderwijs. Alle informatie in deze Powerpoint, in welke vorm dan ook (teksten, afbeeldingen, animaties,
Deze PowerPoint is bedoeld voor het onderwijs. Alle informatie in deze Powerpoint, in welke vorm dan ook (teksten, afbeeldingen, animaties, geluidsfragmenten e.d.) is eigendom van ThiemeMeulenhoff, tenzij
Nadere informatieGoed geven! Dirk Vercoutter van testament.be 20/09/14
Goed geven! Dirk Vercoutter van testament.be 20/09/14 Testamenten en legaten Een gebaar voor het leven 1 IS ER LEVEN NA DE DOOD? DE DOOD IS EEN DEEL VAN HET LEVEN. MAAR WAT GEBEURT ER MET MIJN BEZIT ALS
Nadere informatie1. (Een gewone) hand- en/of bankgift
1. (Een gewone) hand- en/of bankgift 1.1. WAT HOUDT ZO N HAND- OF BANKGIFT PRECIES IN? 1.1.1. Schenken zonder schenkingsrechten! Schenking is in principe notarieel. Dat is in ieder geval het basisprincipe
Nadere informatiePraktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk)
Praktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk) Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis bewerkt door mr. dr. H.P.C.W. Strang Tweede druk s-gravenhage - 2018 2 e druk ISBN
Nadere informatieGECOÖRDINEERDE STATUTEN
GECOÖRDINEERDE STATUTEN Statuten van de vzw Interdiocesane Dienst voor het Katholiek Godsdienstonderwijs zoals gewijzigd door de algemene vergadering op 11 september 2003. N. 4999 [S-C 46030] Interdiocesane
Nadere informatieCOMMISSIE VOOR BOEKHOUDKUNDIGE NORMEN. CBN-advies 2012/17 - Erkenning van opbrengsten en kosten. Advies van 7 november 2012
COMMISSIE VOOR BOEKHOUDKUNDIGE NORMEN CBN-advies 2012/17 - Erkenning van opbrengsten en kosten Advies van 7 november 2012 I. Onderwerp van het advies 1. In het artikel 31, 1 van de Vierde Europese Richtlijn
Nadere informatieDISCLAIMER. Pagina 1 van 5. verkoop van registergoederen van de Stichting Kenter Jeugdhulp DE ONDERGETEKENDE(N):
Pagina 1 van 5 DE ONDERGETEKENDE(N): DISCLAIMER verkoop van registergoederen van de Stichting Kenter Jeugdhulp Naam rechtspersoon: Plaats statutaire zetel: Kantooradres: Nummer Kamer van Koophandel: e-mailadres:
Nadere informatieRapport. Datum: 4 maart 2004 Rapportnummer: 2004/073
Rapport Datum: 4 maart 2004 Rapportnummer: 2004/073 2 Klacht DE ONDERZOCHTE GEDRAGING Het in strijd met het bepaalde in de Algemene wet bestuursrecht niet informeren van betrokkene over de mogelijkheid
Nadere informatieOvergang van vorderingen en schulden in het Nederlandse internationaal privaatrecht
Overgang van vorderingen en schulden in het Nederlandse internationaal privaatrecht Mr. L.RA. Steffens 1997 Kluwer - Deventer INHOUDSOPGAVE LUST VAN AFKORTINGEN XVI INLEIDING 1 1 Algemeen 1 2 Het object
Nadere informatieBeoordeling. h2>klacht
Rapport 2 h2>klacht Verzoeker klaagt er in vervolg op zijn bij de Nationale ombudsman op 5 februari 2008 ingediende klacht over dat het Uitvoeringsinstituut werknemersverzekeringen (UWV) Rotterdam in het
Nadere informatieExamen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage
Examen HAVO 2009 tijdvak 1 maandag 18 mei 13.30-16.30 uur tevens oud programma Nederlands Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage Dit examen bestaat uit 21 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor
Nadere informatieVijf redenen waarom dit waar is
Les 14 Eeuwige zekerheid Vijf redenen waarom dit waar is In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Dag 1 Is de echte (ware) gelovige voor eeuwig veilig en geborgen in Christus? Voor
Nadere informatieDit product wordt u aangeboden door ComputerBijbel (http://www.computerbijbel.com) ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6
ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6 EEN MAN NAAR GOD'S HART. Handelingen 13:22 INTRODUCTIE. 1. In zijn toespraak in Antiochië, gaat Paulus kort in op de geschiedenis van Israël, hij citeert een
Nadere informatieDatum van inontvangstneming : 31/08/2015
Datum van inontvangstneming : 31/08/2015 Vertaling C-417/15-1 Zaak C-417/15 Verzoek om een prejudiciële beslissing Datum van indiening: 29 juli 2015 Verwijzende rechter: Landesgericht für Zivilrechtssachen
Nadere informatie