WENSEN VOOR DE TOEKOMST DE PEEL-RAAMSTELLING LAAT MIJ NIET MEER LOS VERHALEN UIT HET VERLEDEN

Transcriptie

1 Peel- Raamstelling WENSEN VOOR DE TOEKOMST DE PEEL-RAAMSTELLING LAAT MIJ NIET MEER LOS VERHALEN UIT HET VERLEDEN

2 De Peel-Raamstelling De Peel-Raamstelling de eerste keer dat ik erover hoorde was enkele maanden geleden tijdens een bijeenkomst van het Peelnetwerk. Ik had geen flauw idee waar het over ging en de verbazing was dan ook groot toen ik zag om welk gebied het gaat. Daar kom ik vandaan! Geboren en getogen, maar tijdens de vele wandelingen vroeger als kind heb ik nooit de naam, of überhaupt het woord stelling, horen vallen. Maar nu ik het weet De Peel-Raamstelling Heel veel is daar niet gebeurd en toch ook weer wel. De bedoeling was om de Duitsers tegen te houden, maar hoe stom kan het zijn, die zaten in een gepantserde trein en werden gewoon doorgelaten door Nederlandse soldaten. Uiteindelijk is de fout hersteld. Een heldhaftig gevecht voor volk en vaderland volgde. Velen sneuvelden. Het vertraagde de inval van de Duitsers slechts één dag De Peel-Raamstelling met een lengte van 110 kilometer door Limburg en Noord-Brabant, is nog altijd zichtbaar in het landschap. Kazematten, schootsvelden en kanalen; ze zijn er nog, de een in wat betere staat dan de ander. Maar je ziet het alleen als je het weet En daarom wordt er hard gewerkt! Plaatselijke organisaties zetten zich vol bezieling in om dit stukje historie onder de aandacht te brengen bij de mensen. Historisch besef, recreatie en natuur: wat zou het mooi zijn als deze drie samengaan en de stelling een nieuw toekomstperspectief bezorgen! Daar gaat Ons Magazine over: Peel-Raamstellingkenners maken kennis met elkaar, delen informatie en zetten samen een stap richting toekomst Veel leesplezier! Saskia Martens Team Ons Magazine Colofon Concept en realisatie Saskia Martens Romy van der Sande Vormgeving Maarten van den Beemt Redactie Bernard Ploegmakers Carel van Genugten Cees Vos Jan Timmers Jeroen Koppes Leny van den Eijnden Marianne van Rooden Mathilde Mollenhorst Piet Hoebers Piet Snijders Rein Blaauw Ruud Wildekamp Sjoerd Ewals Theo Peters Theo Schers Inhoudsopgave Wensen voor de toekomst... 4 Peel-Raamstellingkenners in the picture op Reis bij de Peel-Raamstelling: wat móet je zien?... 8 De Peel-Raamstelling laat mij niet meer los... 9 Verhalen uit het verleden...12 De Peel-Raamstelling D-Day!...15 'Aktion im Moor' of de geboorte van de ecokunst...16 Interesse in Ons Magazine? 3

3 Wensen voor de toekomst Vier mannen met passie voor de Peel-Raamstelling: Theo Schers, Carel van Genugten, Bernard Ploegmakers en Cees Vos gingen speciaal voor Ons Magazine een middag met elkaar in gesprek. Over het verleden, heden en de toekomst van de Peel-Raamstelling. Veel kwam aan bod. Een korte weergave met bescheiden wensen om de Peel-Raamstelling zichtbaar te houden in de toekomst. Weg met het huisvuil: het Koordekanaal uit de vergetelheid Het Koordekanaal is een onderdeel van de Peel-Raamstelling dat tegenwoordig nog nauwelijks bekend is. Dit kanaal dankt zijn naam aan de meetkundige term koorde (een lijnstuk dat twee punten op een cirkel met elkaar verbindt). Het Koordekanaal sloot ter hoogte van De Rips aan op het Peelkanaal, in de volksmond beter bekend als Defensiekanaal. Het was bedoeld als extra rugdeklinie achter dat Peelkanaal. Kazematten kende het niet. Het kanaal liep door de Klotterpeel en de bossen van het Beestenveld richting Elsendorp. Het moest bij Mill weer in het Defensiekanaal uitmonden, maar zover kwam het niet. De inval in mei 1940 gooide roet in het eten voordat het zijn eindbestemming bereikte. Tegenwoordig is een gedeelte van het Koordekanaal gedempt met huisvuil. Op een andere plaats staat stilstaand water in de Klotterpeel en er wordt nog een gedeelte gebruikt als afwatering van de Peelse Loop. Een aantal heemkundeverenigingen, waaronder D n Blikken Emmer uit De Rips, zet zich in om de delen, die ooit met huisvuil werden gedempt, inclusief een stuw, weer bloot te leggen. Ook willen zij de loopgraven die hier liggen, weer zichtbaar maken. De Peel-Raamstelling moet herkenbaar worden Hoe herkent een wandelaar of fietser bij een bezoek aan de Peel een object van de Peel-Raamstelling? Van deze verdedigingslinie, die in de Tweede Wereldoorlog de Duitse opmars door Zuid-Nederland moest vertragen, is veel verdwenen. Toch is er nog genoeg over voor de geïnteresseerde bezoeker van de Peel. Op tal van plaatsen zijn organisaties druk bezig de linie weer tot leven te wekken. Cees Vos, vrijwilliger van het Kazemattenmuseum in Grave, ziet het als een groot goed dat dit van bovenaf wordt aangestuurd en dat er middelen worden gevonden om de herkenbaarheid van de linie in het landschap te vergroten. Belangrijk is dat overblijfselen uit het verleden op dezelfde manier benaderd en uitgelegd worden, of dat nu digitaal of analoog gebeurt. Eén duidelijke vormgeving moet het de bezoeker van de Peel duidelijk maken: dit bouwsel of landschapsonderdeel heeft te maken met de Peel-Raamstelling. 4 5

4 Peel-Raamstellingkenners in the picture (Door: Mathilde Mollenhorst, Leny van den Eijnden, Sjoerd Ewals, Piet Hoebers) Dít zijn de mensen die de Peel-Raamstelling weer tot leven laten komen! Samen hebben we dit Ons Magazine gemaakt en samen werken we aan mooie projecten in deze bijzondere omgeving. Wat zijn de drijfveren van deze Peel-Raamstellingkenners? Piet Hoebers (heeft de oorlog nog meegemaakt) Actief bij IVN Wat heb je met de Peel-Raamstelling? Ik woon in Horst en heb de slag van Overloon en de bombardementen meegemaakt. Het schuilen, de rillingen... dat blijft je altijd bij. Na de oorlog hoorde ik veel verhalen. Dat interesseerde me. Zo staat het kruis van Griendtsveen symbool voor het feit dat alle mensen uit dat dorp veilig terugkeerden. Zoiets maakt indruk. Wat intrigeert je aan het landschap? De kazematten en de natuur vormen een bijzondere combinatie. De vredige natuur contrasteert met het geweld van de oorlog. Ik heb me verdiept in het verhaal achter het landschap en dan wil je dat verhaal levend houden. Wat wil je graag betekenen voor de Peel-Raamstelling? Ik wil recreanten informeren over de Peel-Raamstelling door middel van een wandelroute. Ik wil de verbinding leggen met recreatieve bedrijven, die iets kunnen betekenen op deze route. En de link maken naar andere cultuurhistorische elementen. Jan Timmers (65 jaar) Actief bij het Peelnetwerk Wat heb je met de Peel-Raamstelling? Ik raak geïnspireerd door een landschap, het verhaal, de geschiedenis. Bij de Peel-Raamstelling is die geschiedenis nog terug te vinden. Daarnaast zijn er veel mensen in geïnteresseerd. Daar moeten we gebruik van maken! De Peel-Raamstelling is nu een ondergeschoven kindje, de stelling verdient meer aandacht, ook landelijk. Hoe zorg je voor meer aandacht? Het Waterschap kan bijvoorbeeld de cultuurhistorie in de waterhuishouding meenemen. Denk aan de schootsvelden als waterberging. Hier kan ook de agrarische sector wellicht iets in betekenen. Wat doen jullie als Peelnetwerk? Het symposium dat we organiseren is het begin. Een begin voor hernieuwde aandacht voor de Peel-Raamstelling. Bundel initiatieven en maak daar één project van, dat is ons idee. Ik heb het niet alleen over lokale partijen, maar ook over bestuurlijke ondersteuning van gemeentes en provincies. De Peel-Raamstelling is een Rijksmonument, het is nog niet bij iedereen duidelijk wat hier allemaal onder valt. Leny van den Eijnden (52 jaar) Bestuurslid van de stichting Het Peelvennootschap Wat heb je met de Peel-Raamstelling? Onze stichting Het Peelvennootschap bestaat uit een enthousiaste club ondernemers die hun bedrijf hebben in (en nabij) de Peel. Twee jaar geleden zijn we begonnen met het project van de Peeltroeven. We brengen bijzondere plaatsen in de Peel in beeld; plekken met een eigen verhaal. Eén van die verhalen heeft een link met de oorlog. En hier vinden wij de aansluiting bij de Peel-Raamstelling. Waarom moet de Peel-Raamstelling behouden blijven? Dit stukje verleden verdient het om zichtbaar te blijven in het landschap. Het is een verhaal dat vertelt moet worden, elke keer opnieuw. En op zo n manier, dat het een brede doelgroep aanspreekt. Zeker omdat de generatie die de oorlog daadwerkelijk mee gemaakt heeft steeds ouder wordt. We moeten dit stukje geschiedenis niet verloren laten gaan. Sjoerd Ewals (33 jaar) Werkzaam bij de Duitse Militaire Begraafplaats Wat heb je met de Peel-Raamstelling? Ik ken dit gebied heel goed, ik speelde hier vroeger soldaatje. Deze plaats is sterk verbonden met de oorlog. De wens om iets te doen met de Peel-Raamstelling ligt er al lang. Op dit moment gebeurt hier niet veel. De kazematten zijn dicht en de recreatieve routes lopen niet voorbij de historische punten. Terwijl er veel mogelijkheden zijn. Denk bijvoorbeeld aan voorlichting en educatieve elementen. Welke wensen heb jij voor de Peel-Raamstelling? Ik zou graag een route langs het defensiekanaal zien en het lijkt me goed om een kazemat open te stellen. Ik zie mogelijkheden in een samenwerking met de dorpsraad en Stichting Historisch Ysselsteyn. We kunnen zo ook de koppeling maken met de liberationroute en andere bijzondere plaatsen in het gebied. Zo krijgt het bijzondere verhaal van de begraafplaats ook meer aandacht. Welk verhaal heb je te vertellen? Als begraafplaats willen wij de menselijke kant laten zien van onze oude vijand. In Nederland wordt dat verhaal niet vaak verteld. Hoe moet de Peel-Raamstelling gepresenteerd worden? Het verhaal erachter, dáár gaat het om. Laat dat verhaal zien door je krachten te bundelen, bijvoorbeeld als ondernemers en VVV. Je moet elkaar op de hoogte stellen en samenwerken. 6 7

5 3 op Reis bij de Peel-Raamstelling: wat móet je zien? (Door: Jeroen Koppes, Theo Peters, Rein Blaauw) Niet alleen wij vinden de Peel-Raamstelling indrukwekkend! Wat zouden we de rest hoe de verdediging van Nederland in het zuiden van het land ingericht was. Duik met ons mee in de geschiedenis Mill, bij het spoor Het is de vooravond van de Tweede Wereldoorlog en we zijn in Mill. Hier ontspoort een Duitse pantsertrein en de opmars van de Duitsers wordt voor één dag tot stilstand gebracht. De opmars van de Duitsers lijkt aanvankelijk vlekkeloos te verlopen; een Nederlandse soldaat fronst slechts de wenkbrauwen als er een opvallende pantsertrein passeert. Ik wist niet dat wij zo n trein hadden?, merkt hij op. Maar de trein is al ongehinderd voorbij de Peel-Raamstelling. Op de terugweg vanaf halte Zeeland ontspoort de trein echter bij de asperges van Mill. Dit waren omhoog geplaatste wegversperringen. Het Nederlandse leger had inmiddels in de gaten wat er gaande was en stelde deze blokkade in allerijl op. Een bijzonder tot de verbeelding sprekend verhaal. 1 Stuw De stuwen waren aangebracht om het waterpeil op 1,80 meter te houden om zo te kunnen dienen als anti-tankgracht. Overigens zijn er in Mill zelf geen tanks geweest. 3 Commandobunkers in de Venrayse bossen Op zoek naar de commandobunkers in de Venrayse bossen. Commandobunkers zijn bunkers die de vooruitgeschoven kazematten aanstuurden. Deze commandobunkers zijn half ingraven in de bossen en daardoor lastig te vinden. Maar des te avontuurlijker, als je er één spot! 4 Landschapsontwerper Marianne van Rooden schrijft rapport over Peel-Raamstelling Vleermuizenkazemat Hier komen historie en natuur samen. De kazematten zijn zodanig aangepast, dat vleermuizen er hun onderkomen vinden. Zo kan de vleermuizenpopulatie in stand gehouden worden. 2 De Peel-Raamstelling laat mij niet meer los 8 9

6 Ze kende de Peel-Raamstelling eigenlijk niet, maar inmiddels is het een beetje het kindje geworden van tuin- en landschapsontwerper Marianne van Rooden. Haar rapport over de Peel-Raamstelling vormt de basis voor het met een andere blik kijken naar deze stelling. Hoe kan dit stukje historie op een goede manier zichtbaar worden gemaakt en hoe verbind je de verschillende gebieden met elkaar? Ze fietste en wandelde heel wat kilometers. Zo n 110 kilometer neemt de Peel-Raamstelling in beslag. Wat ze zag? Bunkers die de aandacht trokken, of juist verscholen lagen in het groen. Plekken waar de Peel-Raamstelling haast niet meer terug te vinden was, waar bijvoorbeeld woningen waren gebouwd. Dicht begroeid bos, open vlaktes en kabbelend water. Een afwisselend landschap dus: met één gemeenschappelijke deler. In de Tweede Wereldoorlog werd hier de Peel-Raamstelling gebouwd, met als doel de Duitsers langer buiten de deur te houden. Veel gevochten werd er overigens niet. De Duitsers liepen om de stelling heen. Maar bij Mill kwam het tot een fikse confrontatie. Geweldig Waar begint de fascinatie voor deze relatief onbekende stelling? Marianne van Rooden werkt jaren als zelfstandig tuinontwerper als ze besluit een nieuwe weg in te slaan. Ze gaat landschapsarchitectuur studeren. Ik vond het meteen geweldig, zegt ze met een stralend gezicht. Haar eindstage loopt ze bij de, inmiddels opgeheven, Dienst Landelijk Gebied. En daar kreeg ze dus de opdracht om zich bezig te gaan houden met de Peel-Raamstelling. Het was een hele brede opdracht, vertelt ze. Ik kwam al snel tot de conclusie dat het goed zou zijn om de linie als één geheel in het landschap te zien is. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. Want het gaat hier om een versnipperd gebied. Ik heb heel goed gekeken naar hoe het gebied in elkaar zit: de basisverschijningsvorm. Die basis heb ik op drie manieren vorm gegeven. Daarbij ben ik uitgegaan van de landschappelijke gegevens. Warzone De eerste zone, de warzone, is de zone waar de Peel-Raamstelling nog springlevend lijkt. Hier wandel je voorbij bunkers en zie je de loopgraven. Je stapt als het ware door de geschiedenis. Dit is het gebied rondom Mill. De oorlogsbeleving mag op sommige plekken nog meer naar voren komen. Denk bijvoorbeeld aan het opnieuw aanleggen van loopgraven en ervoor zorgen dat de bunkers weer goed zichtbaar zijn. Wandelen en fietsen in dit gebied moet een beleving zijn. Het zou dan ook mooi zijn als hier bijvoorbeeld samenwerkingsverbanden met scholen (onderwijsprojecten) ontstaan. Ook denk ik dat het goed is als hier bedrijvigheid te vinden is. Dat geldt overigens voor de hele route. Ik denk bijvoorbeeld aan een Bed & Breakfast of een recreatieve invulling bij een grotere bunker. No go area De tweede zone is de zogenaamde No go area. Een gebied waar de natuur volop zijn gang mag gaan en waar je al wandelend door het groen ineens stuit op waardevolle vondsten uit het verleden. Het gaat hier om het gebied vanaf vliegveld De Peel tot aan Meijel. De Kazematten hebben op deze plek bijzondere bewoners: vleermuizen. Dit is een gebied waar je echt even tot rust kunt komen. Dat is de kracht van deze groene omgeving en dat moet zo blijven. Je kunt de Peel-Raamstelling op een subtiele manier in het landschap terug laten komen. ReBorne area De derde zone is de ReBorne area. Een gebied waar de Peel-Raamstelling helaas grotendeels verloren is gegaan. Dit is het gebied van Meijel, via Nederweert en Weert, naar de Belgische grens. Als je goed kijkt, vind je hier zeker nog restanten van de Peel-Raamstelling, vertelt Van Rooden. Maar de Peel-raamstelling mag hier zeker nog meer tot leven komen. De verbinding tussen nieuw en oud op een ludieke manier. Denk bijvoorbeeld aan een bunker gemaakt van planten en andere verwijzingen in het landschap. Spelen, ontspannen en picknicken, terwijl de historie in leven blijft. Ook denkt Van Rooden aan een uitkijktoren, waardoor je de natuur en historie overziet. Drie totaal verschillende gebieden dus, met een stevig verbindend fundament. De Peel-Raamstelling moet één geheel worden. Dat kan op allerlei manieren. Het is in ieder geval van belang dat er één duidelijk fietsen wandelpad langs de route loopt. Dat kun je aangeven met bijvoorbeeld bebording en een beeldmerk. Ook denk ik aan een interactieve route, de inzet van QR-code of het gebruik van layar. Daarnaast is het heel belangrijk dat er op de route van alles te doen is. Van koffie drinken tot informatieve routes. Daarvoor is de samenwerking met diverse partners essentieel. Loslaten In die fase, het zoeken naar andere partners die aanhaken, zit het traject nu. Na haar stage komt Van Rooden in contact met het Peelnetwerk. Zij kunnen zich vinden in het rapport van de landschapsarchitect en willen graag werken aan een vernieuwde Peel-Raamstelling. Ik moet het loslaten, het is nu aan anderen om de Peel-Raamstelling verder invulling te geven. Zelf ben ik echt geraakt door dit gebied. Ik ga hier met vrienden en familie wandelen of fietsen om te laten zien hoe mooi het is. De verdere ontwikkeling van de Peel-Raamstelling hangt af van verschillende partners. Maar als ze er net zo door geraakt worden als ik, dan heb ik er alle vertrouwen in. Samen kunnen we de historie op een mooie en respectvolle manier laten herleven. Legenda Peel-Raamstelling Kazematten aanwezig onbekend restant verdwenen verwijzing schootsveld natuurlijke zone waterberging veengebieden de Peel Ruimtelijke aspecten zichtlijn tankwal kanaal bebouwing wegen spoorlijn vliegveld opgaand groen Waar moet je rekening mee houden als je de Peel-Raamstelling wilt laten herleven? - Wie door het gebied loopt, ziet eerst een open gebied (schootsveld, inundatiegebied). De achterzijde is gesloten (tankwal, bebossing of bebouwing). Bij het uitvoeren ven nieuwe initiatieven is het belangrijk hier rekening mee te houden. - Het gebied is versnipperd geraakt. Het overgrote deel van de stelling had een basisverschijningsvorm, onderdelen hiervan zijn verdwenen. Herstel van deze basisverschijningsvorm draagt bij aan de ervaring van eenheid. Warzone No Go Area ReBorne Area 10 11

7 Verhalen uit het verleden (Door: Jan Timmers, Piet Snijders, Ruud Wildekamp) land ingeschakeld die wat zwaarder materieel hadden. De kazematten werden gebouwd door aannemers. In Helmond was een bouwbureau van de genie gevestigd. Het is nog steeds de vraag hoe ze de bekisting aan de binnen kant van de kazematten nadien weer naar buiten gekregen hebben. Ook militairen werden ingeschakeld: zij moesten zelf met hun schop de tussen de kazematten liggende loopgraven graven. In 1940 was het klaar. De tweede hindernis, het Koordekanaal nabij De Rips, is niet afgerond. Daar kwamen geen kazematten meer langs. Op 28 augustus 1939 een belangrijke datum kwam er in heel Nederland een buitengewone oproeping tot algemene mobilisatie. Mill - 9 mei mei 1940 kreeg een bataljon Duitse soldaten de instructie Wir gehen nach Holland. Er werd een pantsertrein klaargemaakt en de soldaten werden in de vrachttrein erachter ondergebracht. De enige plek waar de Peel-Raamstelling echt een krijgskundige betekenis heeft gehad is in Mill. De Duitsers, met hun pantsertrein, kliefden er door de stelling (Blitzkrieg). De trein reed door tot Zeeland en de pantsertrein ging weer terug. Nederlandse verdedigers waren intussen wakker geschud en hadden de asperges - schuin omhoog geplaatste (spoor)wegversperringen - geplaatst op de spoorstelling. De trein kwam nu van de verkeerde kant, reed op de asperges, lanceerde zichzelf en ontspoorde. Een van de wagons kwam op zijn kop in het kanaal terecht, waarop verdedigers hun beschietingen konden beginnen. De Duitsers in de trein hebben benauwde momenten meegemaakt. Ook werden bij Mill door Duitsers veroverde kazematten terugveroverd. Te Mill werden heldendaden verricht! Er werd een dag lang gevochten. De stelling bij Mill werd gebombardeerd en de troepen trokken zich terug tot achter de Zuid-Willemsvaart. Na het bombardement op Rotterdam volgde capitulatie. Een kippenhok van beton: De Peel-Raamstelling in het Vak Weert De asperges van Mill In 1935 voerde Duitsland de dienstplicht in en begon zich te herbewapenen. Langzaam groeide het besef dat de Nederlandse defensie verbetering behoefde. In datzelfde jaar werd een Weerfonds ingesteld voor materiele verbeteringen bij de Landmacht. Het fonds bedroeg 53 miljoen gulden en dat ging buiten de normale begroting om. Verder werden Kustwacht-, Grenswachten Dekkingsdetachementen opgericht bij strategisch belangrijke punten als verkeer- en spoorbruggen en grotere grensposten en havens. Uitvoering van de zogenaamde Strategische Voorzorgen waren plaatsing van twee rivierkazematten bij de bruggen over de IJssel, Maas-Waalkanaal en Maas. In 1936 en 1937 kregen de Zuid-Willemsvaart en de Peel politietroepen en een Peeldetachement voor de aanleg en organisatie van verdedigingswerken. Er moesten onder andere mijnen worden gelegd en maatregelen genomen worden zodat er op bevel kon worden geïnundeerd. Peel-Raamstelling In het voorjaar 1939 begon men met de bouw van de Peel-Raamstelling. Dat begon met het graven van het Defensiekanaal. Eerst met de schop door werklozen vanuit het hele land. Die sliepen in boerenschuren in de regio en ook parochiehuizen werden hiervoor gevorderd. Met de bus werden de arbeiders dagelijks vervoerd. De voorwerkers logeerden natuurlijk in hotels in de stad (in Helmond) of soms bij particulieren. Later worden ook aannemers uit het westen van het Eind 1939, begin 1940 verrees in de Peel één lang lint aan betonnen bouwsels, de kazematten. Echter, in het zuidelijk deel waren deze kazematten het resultaat van twee bouwprojecten. In de eerste plaats was dat zoals elders in de stelling de officiële bouwcampagne, anderzijds was dat het werk van de Peeldivisie, de eenheid die het zuidelijk deel van de linie moest verdedigen. Juist deze zogenaamde Peeldivisie-kazematten maakten dat de Peel-Raamstelling er anders uitzag dan de rest van de linie. Niet alleen was de concentratie kazematten er beduidend hoger, ook de type bouwsels, de locaties en de manier waarop ze in de stedelijke bebouwing werden opgenomen, leverden veel meer variatie op dan elders. Zo verrezen ook kazematten naast, achter of als aanbouw aan een huis! Voorzien van hout of baksteen konden ze zo gemakkelijk doorgaan voor een schuurtje. Of een kippenhok. Bouwsels van de twee bouwcampagnes gebroederlijk naast elkaar. Vooraan rechts een kazemat van de Peeldivisie, links erachter een fabricaat van de officiële bouwcampagne. De kazematten liggen bij het viaduct van de A2 over de Zuid-Willemsvaart, tegenwoordig in de Gemeente Nederweert. Foto: Erfgoedcluster Weert, Gemeentearchief

8 De bevrijding Bij de bevrijding wordt de Peel-Raamstelling opnieuw frontlinie. In het najaar 44, feitelijk na de bevrijding, worden de kazematten een tijd lang beurtelings door de Duitsers en de geallieerden gebruikt. s Nachts Duitsers, overdag Britten en Schotten. Aldus waren de kazematten tijdens de onderschatte Slag om de Peel alsnog van strategische betekenis. De Duitsers gebruikten de kazematten als waarnemingspost en de Britten schoten er vanuit het westen met kanonnen op. De kazematten werden dus van de verkeerde kant beschoten. Weg met de Luchtmacht 10 t/m 15 mei Welkom bij de Peel-Raamstelling D-Day! (Door: Hans van de Laarschot, Jeroen Vos, Marianne van Rooden, Hennie Beelen) Een fantastisch, meerdaags evenement. Dat is de Peel-Raamstelling D-Day. Een ontmoeting met tot leven komen. Alles kan, alles mag. Hoe ziet zo n historisch evenement er dan uit? Nou, zo dus: Het is 10 mei Nederlandse en Duitse soldaten betrekken hun basiskamp. Om uur start de aanval van de Duitsers. Even terug in de tijd. Bezoekers kijken met andere ogen om zich heen. De spanning stijgt. Opeens weet je: zo moet het hier vroeger geweest zijn. Een brok in de keel. Vliegen maar Op vliegbasis De Peel stappen geïnteresseerden in vliegtuigen voor hun vlucht over de Peel-Raamstelling. Ze zien straks het prachtige natuurschoon en overblijfselen uit de geschiedenis. Als één geheel, een linie door Brabant en Limburg. Over de hoofden van het publiek scheren drones om opnames te maken van Beleef de Peel-Raamstelling. Op grote schermen zijn de opnames live te zien. Kinderen en de geschiedenis Kinderen staan klaar bij de doolhof om ongeschonden door het mijnenveld te komen en via loopgraven, de tankversperringen ontwijkend, aan de Duitse aanvallers te ontkomen. Op een andere plaats speelt een groep kinderen levend stratego. Spelenderwijs komen ze zo veel te weten over de geschiedenis. Belevenis Vanuit enkele kazematten wordt geschoten op de vijand. En over de akkers zwerven geïnteresseerden met een virtual-realitybril om de inundaties van het Nederlandse leger real life te beleven. Historische verhalen Bij kazemat 321 vertelt Frans van de Pas zijn verhaal over wat daar op 10 mei 1940 is gebeurd. Ook komen de belevenissen van een Nederlandse soldaat naar voren, omwonenden doen hun verhaal. Natuurlijk wordt het hele historische verhaal van de Peel-Raamstelling naar voren gebracht. Lekkere trek Bij de patatkraam is de Bratwurst in trek. Van na de oorlog: bij de boeren in de buurt bestond in hevig verzet tegen de aanleg van Vliegbasis De Peel (waar een belangrijk deel van de Peel-Raamstelling in lag). Aanleiding voor de onvrede: boeren wilden hun turfveldjes niet kwijt. Daar bestaan nog mooie protestposters van, waarop boeren met de riek de Luchtmacht wilden tegenhouden. Wat gaat er gebeuren? Deze activiteiten staan tijdens dit meerdaagse evenement op het programma: - Basiskamp - Authentieke vliegtuigen die vliegen van noord naar zuid over de Peel-Raamstelling - Inundaties virtueel beleven - Schietoefeningen vanuit de kazematten (schootsvelden) - Kinderactiviteiten: doolhof loopgraven / mijnenvelden /tankversperringen - Herstellen van vervallen onderdelen (handen uit de mouwen): wal / loopgraven - Verhalenvertellers - Levend stratego - Informatiepakketten / lespakketten voor scholen - Oculus rift (virtual reality-bril) - Drones Drones? Drones? Jawel drones. Juist om te laten zien dat de Peel-Raamstelling één geheel is! Vanaf een groot scherm zie je hoe de drones door het landschap zweven. Spot je de kazematten? Zie je het prachtige landschap. Laat je meevoeren door de hele Peel-Raamstelling? Voor wie wat meer durft: kies voor een vluchtje met een historisch vliegtuig. Een echte historische Peelbeleving

9 Joseph Beuys schreef kunstgeschiedenis bij Kazemat 104 'Aktion im Moor' of de geboorte van de ecokunst Door: Piet Snijders Het waren warme zomerdagen. Ik was nog dagbladjournalist en in het zicht van de komkommertijd moest er weer eens creatief nieuws worden vergaard. We schreven juli In Eindhoven liep ik Wim Langenhoff tegen het lijf, met wie ik eerder al eens een verhaal had gemaakt over de Eindhovense undergroundscene van de jaren '60. Deze keer vertelde Wim van zijn ontdekking, dat de grote Duitse kunstenaar Joseph Beuys zijn wereldberoemde kunstwerk 'Aktion im Moor' in De Groote Peel had gemaakt. Dat was in augustus 1971 geweest, ten tijde van zijn expositie in het Van Abbemuseum. Dat was nogal een ontdekking, vertelde Wim, want op het internet trof je over 'Aktion im Moor' allerlei speculaties aan. Die kon in half Europa zijn gemaakt. Mijn interesse was meteen gewekt. Een wereldberoemd kunstwerk op de plek waar ik was geboren en getogen? Waarom wist ik dat niet? Wat had ik gemist? telde niet alleen het plaatje maar ook het praatje. Toch was hij allerminst een zweverige kunstenaar. Met zijn aandeel in de oprichting van de Vrije Internationale Universiteit en de politieke partij Die Grünen nam hij kraakhelder maatschappelijk stelling. Ook dertig jaar na zijn dood geldt hij nog steeds als een van de meest invloedrijke naoorlogse kunstenaars in Europa. Over hem zijn hele boekenkasten volgeschreven; zijn werk heeft het museum Schloss Moyland nabij Kleef tot een trekpleister gemaakt. En die Joseph Beuys zou dus volgens Wim Langenhoff op een steenworp afstand van mijn wieg een van zijn beroemde kunstwerken hebben gemaakt. Natuurlijk wilde ik het naadje van de kous weten. Wat was dat precies geweest, de 'Aktion im Moor'? En: zou er misschien een mooi verhaal in zitten voor de komkommertijd? Geen punt. Een feuilleton in vier delen zelfs, want Wim en ik traden letterlijk en figuurlijk in de voetsporen van Beuys. Nogal wat, zo bleek. Joseph Beuys ( ) was een spraakmakend avant-gardistische kunstenaar in de jaren '60 en '70. Hoofddocent aan de kunstacademie van Düsseldorf, zeer populair bij zijn studenten. Hij nam vijf keer deel aan de vooruitstrevende Documenta in Kassel en werd afgevaardigd naar de Biënnales van Venetië en Sao Paulo. In de dagen dat popartkunstenaars als Andy Warhol en Roy Liechtenstein in Amerika hun eigenzinnige kunst afleverden, vierde Joseph Beuys in Europa triomfen met Environments, Multiples en Aktionen (performances). Het ging hem niet om esthetisch verantwoorde eindresultaten, maar om het maakproces. 'Ontwikkeling' was zijn adagium. Alles kon tot kunst worden verheven en iedereen die iets creëerde kon kunstenaar zijn of worden. De antroposofie speelde al een halve eeuw met deze filosofie; Beuys - en met hem de Fluxus-beweging - droeg deze grondgedachte uit met nieuw elan. De Duitse kunstenaar paste zijn theorieën zelf toe met moeilijk te doorgronden performances. Bij zijn kunst Die tocht van ons was natuurlijk maar namaak, re-enactment in het jargon. Het echte werk speelde zich af op de warme 16e augustus Joseph Beuys reed die dag samen met vriendin Ute Klophaus en fotograaf Gianfranco Gorgoni van Meijel naar Asten richting Eindhoven. De route over de Meijelseweg voerde langs de moerassige Groote Peel. Beuys hield van het moeras. Volgens hem was het de oersoep van het leven. Op Astens grondgebied ontdekte fotograaf Gorgoni links van de weg in het nog kale Peellandschap temidden van turfkuilen een betonnen bunker, een kazemat van de vroegere Peel-Raamstelling. Beuys stopte, zette zijn auto aan de kant en dook met Gorgoni de Peel in voor nadere inspectie. De bunker herinnerde hem aan de tweede wereldoorlog, die een grote rol had gespeeld in zijn eigen leven. Hij was radiotechnicus geweest bij de Luftwaffe en in 1942 boven de Krim uit de lucht geschoten. Halfbevroren en zwaargewond was hij in die dagen in een sneeuwlandschap gevonden door Tataren. Ze hadden hem warm gehouden met dierlijk vet en in vilt gedraaid. Dat was zijn redding geweest én de inspiratiebron voor zijn latere kunst. Naarmate Beuys en Gorgoni dichter bij de kazemat kwamen werd het drassiger en moest Beuys van graspol naar graspol springen om niet voortijdig kopje onder te gaan. Gorgoni - klik - maakte een foto. Eenmaal bij de bunker kreeg Beuys inspiratie. De kazemat was ooit gebouwd in een sfeer van oorlogsdreiging. Ex-Luftwaffe-soldaat Beuys vleidde zich tegen de betonnen kazematmuur en nam een Christus-aanhet-kruis-houding aan. Gorgoni - klik - maakte een tweede foto. Wiedergutmachung, zei de kunstkritiek daar later van. En ja, dat Peelven. Het zwarte water was volgens Beuys de baarmoeder van het aardse bestaan. Hoe zou het zijn om daar nog eens in terug te keren? Hij liet er zich plat voorover in vallen en strekte de armen. Boven hem dreef zijn onafscheidelijke vilten hoed. Klik. Gorgoni maakte een derde foto. En toen kwam Beuys weer boven. Klik, de vierde foto. Dat was de uiteindelijke oogst: vier zwart-wit foto s van een man die rare capriolen uithaalde in de Peel. Na de loutering sopte Beuys met de fotograaf terug naar de auto en vervolgde drijfnat zijn tocht naar het Van Abbe in Eindhoven. Waar directeur Jean Leering in de deuropening stond en bezorgd informeerde wat er gebeurd was. Niets bijzonders, of ja, opgehouden voor de creatie van nieuw werk, een 'Aktion im Moor'

10 De kunstkritiek zag daar later grensverleggende kunst in. De Aktion zou een drievoudige betekenis hebben. Met zijn duik in het moeraswater zou avant-gardist Beuys de weg hebben gewezen naar de ecokunst, de toewijding aan de natuur. En ecokunstenaars plaveiden later de weg naar de duurzame samenleving. Ook de overgave waarmee Beuys zich in het moeras had gestort was van belang. Met zijn duik zou hij geprotesteerd hebben tegen de dreigende drooglegging/ ontginning van het moeras. De moraal: wie de wereld wil redden moet zich met zijn hele hebben en houden inzetten. Beuys gaf ook concreet het goede voorbeeld: hij werd mede-oprichter van de Groenen in Duitsland. De derde uitleg van de Aktion im Moor was dat Beuys hiermee afrekende met de critici die dachten dat hij er anti-christelijke denkbeelden op nahield. Allemaal leuk en aardig, maar is 'Aktion im Moor' daarmee echt baanbrekend? Hoe zag Beuys dat zelf? Uit een interview van Der Spiegel in 1984: Ik geloof dat we een beetje uit de wierooksfeer moeten. Ik gebruik klare begrippen. Mijn weg, dat is de arbeid en de concentratie op het werk. ( ) Niets is normaler dan het worstelen met de waarheid van al wat bestaat. Ietsje compacter geformuleerd: iedereen worstelt met het bestaan. Een open deur, maar uit de mond van Beuys klonk het als kunst. Maar hoe nu verder met de herontdekte kazemat 104 en de moerkuil waar Beuys in rond spetterde? Volgens Wim Langenhoff zou de locatie 'vanuit kunsthistorisch oogpunt geconserveerd moeten worden'. Als je weet hoe elke krabbel van Beuys wordt vereerd, zou het Van Abbe de kazemat moeten aankopen, oppakken en in Eindhoven in de Dommel moeten neerzetten. Het alternatief: Of hier in de Peel laten staan en uitbaten als een bedevaartsoord. Volgens de wetten van het cultureel toerisme zullen bussen vol Japanners de Peel aandoen om kazemat 104 te komen kieken. En het bezoekerscentrum De Pelen kan maar het beste flessen moeraswater gaan verkopen. Voor de helende werking daarvan hoeft men Beuys maar te raadplegen... Het verhaal Kazemat 104 van de vroegere Peel-Raamstelling ligt in ontoegankelijk gebied in Nationaal Park De Groote Peel. Deze kazemat verheffen tot een toeristisch highlight is ondoenlijk en tegelijk ongewenst. Dat wil niet zeggen dat het verhaal van de 'Aktion im Moor' niet verteld zou kunnen worden. Het mooiste zou zijn er een nieuwe Aktion van te maken. Een jaarlijkse Aktion op Beuys geboortedag 12 mei misschien? Ik zie in het lichtgroene lentelover al een kleurrijk reuzenrad in de wegberm staan en publiek toestromen. Midden in de Peel, volkomen surrealistisch. Daar moet een smeuïg arrangement omheen te bouwen zijn. Te ambitieus? Het kan ook simpeler. Niet ver van Kazemat 104 op Meijels grondgebied ligt de Vesting Vossenberg, bestaande uit nog zes kazematten of resten daarvan. Deze versterking heeft een rol van betekenis gespeeld tijdens de Slag om de Peel in de herfst van De kazematten werden beurtelings gebruikt door Duitse en geallieerde troepen. De Vossenberg is wèl toegankelijk en het valt te overwegen om er een picknickplaats voor extensief gebruik bij te maken, waar op vandalismebestendige borden zowel het oorlogsverhaal als het Wiedergutmachungsverhaal van Joseph Beuys in het kort wordt verteld. Wellicht te sponsoren door belanghebbende horecabedrijven in de omgeving en/of bezoekerscentrum De Pelen. Waar dan niet alleen de volledige informatie beschikbaar is, maar waar misschien ook iets gedaan kan worden met hedendaagse Peelkunst! 18

11 PEEL-RAAMSTELLING WARZONE NO GO AREA Kazematten RECREATIE HISTORISCHE VERHALEN FIETSEN EN WANDELEN Geboorte van de ecokunst KIPPENHOK VAN BETON LEVEND STRATEGO AUTHENTIEKE VLIEGTUIGEN SCHIETOEFENINGEN VANUIT KAZEMATTEN De Peel Aktion im Moor DE PEEL Samenwerking tussen organisaties HISTORISCH BESEF PEELRAAMSTELLING D-DAY Stuw KOORDEKANAAL Asperges van Mill ONTSPOORDE TREIN DRONES UIT DE VERGETELHEID BELEVING VLEERMUIZENKAZEMAT LESPAKKETTEN ONDERWIJS COMMANDOBUNKERS TWEEDE WERELDOORLOG BELEVING Schootsvelden EEN HISTORIE MET EEN TOEKOMST... HISTORISCH BESEF