ļlfiļlllllļ Iļlllļl ļlllļllllļllllļllll ļlfiļlllllļ IvHJN ENERGIETRANSITIE 1 0 MAART 2015

Transcriptie

1 l,t V i : ,. '. : ļlfiļlllllļ.» * Í...,... IvHJN ENERGIETRANSITIE ļlfiļlllllļ Iļlllļl ļlllļllllļllllļllll 1 0 MAART 2015 KENNIS- EN EXPERTISECENTRUM Secretariaat: Adres: Lichtboei 17 Plaats: 9501 KK Stadskanaal Telefoon: (0) Telefax: (0) info@energietransitie.eu Internet: De Gemeenteraden en Colleges van Burgemeester en Wethouders van de Veenkoloniale gemeenten Uw kenmerkt Datum uw brief Kenmerk Datum 26 februari 2015 Betreft: energieparken Weledelgestrenge heer/mevrouw, Door recente ontwikkelingen binnen de regio Veenkoloniën wordt het centrum benaderd door burgers. Om herhaling in reacties te voorkomen of dat informatie niet goed door derden wordt verwoord, acht ik het van belang u collectief te informeren. VOORAF Het kennis en expertisecentrum is onafhankelijk, er is geen sprake van belangen in welke vorm dan ook. Met distantie wordt naar het vraagstuk van de energietransitie gekeken en gevraagd en ongevraagd advies gegeven richting overheid, bedrijven, organisaties en burgers. Op deze wijze kan een ieder zijn eigen ambitie vorm en betekenis geven, al dan niet stapsgewijs. Dat is mede mogelijk door kennis te hebben over de voortgang en resultaten binnen het proces van Onderzoek en Ontwikkeling. Hierdoor kan op een beheerste wijze uitvoering worden gegeven aan de energietransitie, om tot gewenst resultaat te komen. De noodzaak van dit centrum is voorgekomen uit het feit dat ten aanzien van het beleid in het algemeen en specifiek ten aanzien van bepaalde oplossingen de informatie niet altijd helemaal juist of volledig is, zowel van voor als van tegenstaanders van dat beleid en/of van een specifieke oplossing. Daarmee vervult dit centrum een unieke en waardevol rol. AANLEIDING De aanleiding dat het centrum wordt benaderd heeft te maken met uw voornemens om na te gaan of er een passende alternatief is voor de beoogde 50 windmolens in uw gebied, goed voor een opgesteld vermogen van 150 MW. Dat alternatief is een park met zonnepanelen met hetzelfde opgesteld vermogen. REACTIE Naar aanleiding van vragen en opmerkingen kon slechts globaal naar deze twee initiatieven worden gekeken en de bevindingen zijn verwoord in bijlage 1. Daarin wordt afsluitend tevens suggesties gegeven om tot een andere aanpak te komen.

2 I Ook in deze kwestie blijkt, dat er kanttekeningen geplaatst kunnen worden bij de inbreng van zowel voor- als tegenstaanders bij de verschillende mogelijkheden. Binnen de Sociaal Economische Raad (SER) is hierover verontrustende woorden uitgesproken en is in het kader van het Nationaal Energie Akkoord een feitencheck beschikbaar gesteld. Deze feiten zijn leidend voor alle overheidsorganisaties. AANBEVELING Het is raadzaam om tot een visie en strategie te komen eer keuzes worden gemaakt. En, bij het maken van keuzes meerdere opties te overwegen. Immers, er zijn meer scenario's mogelijk, mede door ook andere technische concepten. En, door sommige scenario's te combineren, VOORSTEL Het voorstel is, om binnen dit gebied een taskforce te vormen. Hierbij is het centrum bereidt u met raad en daad bijstaan. UITNODIGING In de lijn van bedoeld alternatief worden in uw gebied de gemeenten, bedrijven, organisaties en burgers uitgenodigd om financiële middelen bijeen te brengen in verband met Onderzoek en Ontwikkeling (bijlage 2). En, via deze weg en binnen uw gebied de economie een impuls te geven en de werkgelegenheid te stimuleren. TOT SLOT Ik hoop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. Uiteraard ben ik bereid één en ander toe te lichten. Hoogachtend, X7

3 İİÍIN ENERGIE TRANSITIE Bijlage 1 BEVINDINGEN Aan ons is informeel de optie voorgelegd om in de Veenkoloniën een park met zonnepanelen te realiseren met een opgesteld vermogen van totaal 50 MW, dit ter vervanging van beoogde 50 windmolens met hetzelfde vermogen. INHOUD Deze notitie bestaat uit de volgende onderdelen: Afbakening Aanleiding Conclusie Reden Toelichting Resumerend Nadere beschouwing met varianten Afsluitend advies 1 AFBAKENING Het dossier, zoals dat aan ons is voorgelegd, noopt ons tot alleen, een vergelijking tussen alleen enerzijds een winmolenpark en anderzijds een zonnepark. Dat is een te beperkte benadering. Daar waar mogelijk benaderen wij dat breder dan alleen deze twee opties. 2 CONCLUSIE Als het gaat om het thema Energie kunnenafwegingen alleen gemaakt worden vanuit een internationaal en nationaal perspectief, lokale belangen zijn hieraan ondergeschikt. Wel, dat binnen deze context op lokaal en regionaal niveau scenario's denkbaar zijn. Om tot een weloverwogen aanpak te komen, is het wenselijk om meerdere scenario's te bekijken en desgewenst deze worden gecombineerd. De huidige benadering is beperkt van aard. 3 ADVIES De beide opties (zonnepark en beoogd windmolenpark) leiden tot bedenkingen. Daarom het advies te kiezen voor een andere benadering. Nader onderzoek hoeft dan ook niet gericht te zijn op de haalbaarheid van deze twee. En, dat dit onderzoek zich gaat richten op andere varianten en hierbij een begeleidingscommissie samen te stellen met vertegenwoordigers van gemeenten, provincies, relevante marktpartijen en beleggers als het gaat om deze parken, en belangenorganisatie. Een gezamenlijk initiatief, waarbij financiële consequenties zijn afgedekt, heeft landelijk meer impact. 4 REDEN Om tot deze conclusie te komen liggen een aantal redenen aan ten grondslag.

4 llfn ENERGIETRANSITIE 4.1 Domeinen Binnen de politiek-maatschappelijk arena zijn de volgende domeinen speerpunten van het beleid: Zorg (op gemeentelijke niveau); Ruimte (op provinciaal niveau) en; Energie en Voedsel (op nationaal niveau). Voor het maken van keuzes bij nationale thema's is internationaal en nationaal ontwikkelingen en beleid bepalend. 4.2 Thema Energie Er zijn reden voor de Rijksoverheid om een transitie te laten plaatsvinden in de komende decennia en dat proces is al begonnen. Dat is een open proces. Het is bekend dat de energiemarkt te maken krijgt met ingrijpende vraagstukken. Namelijk, hoe voldoen aan de energievraag op termijn. Hierbij is de toekomst niet in detail voorspelbaar, wel dat rekening gehouden moet worden met bepaalde gegevens. Gaandeweg zal vorm en betekenis worden gegeven aan een nieuwe realiteit. De oplossingen die dan passend zijn, zijn oplossingen die we nu nog niet kunnen beseffen. Wel dat door dat open proces een stimulans is voor Onderzoek en Ontwikkeling om tot nieuwe oplossingen te komen. En, de resultaten daarvan zijn niet te plannen, wel door urgentie hieraan te geven. Dat proces is in een stroomversnelling gekomen door maatschappelijke effecten bij winning van natuurlijke grond- en brandstoffen. En, door geopolitieke ontwikkelingen. Hierdoor is de marge afgenomen om lokaal (snel) tot maatwerkoplossingen te komen. 4.3 Thema Voedsel Door geopolitieke ontwikkelingen is de voedselvoorziening minder vanzelfsprekend dan gewenst en in actualiteit toegenomen. Hierdoor kan herwaardering plaatsvinden van de binnenlandse voedselvoorziening en dat dit in omvang toeneemt. Dat vraagt om terughoudendheid bij het herbestemmen van agrarische gronden. Dat vraagstuk heeft een extra dimensie gekregen vanwege de inzet van agrarische gronden bij het energievraagstuk. Hierdoor neemt de noodzaak verder af om deze gronden in te zetten voor doeleinden die minder passend zijn. 4.4 Milieubalans Zonnepanelen, windmolens etc. zijn waardevolle instrumenten om energie op te wekken. Maar, om daartoe te komen, zijn ook hierbij handelingen nodig (net als bij andere goederen), waardoor de milieubalans bij aanvang niet positief is. Maar, gaandeweg positief kan worden. Dat steekt nauw om deze balans niet negatief te laten zijn en blijven. 5 TOELICHTING Deze redenen worden nader toegelicht. 5.1 Algemeen Aan de optie Zonnepark ligt een bepaalde concept aan ten grondslag die niet nieuw is en in zuidelijke landen wordt toegepast. Dat geldt ook voor het concept dat ten grondslag ligt aan winmolenparken, zowel in zuidelijke- als noordelijke staten.

5 ÜpîN ENERGIETRANSITIE kin*.--" De bedoelde projecten zijn inspirerend en leerzaam. Dat wil nog niet zeggen, dat deze concepten 1 -op- 1 gekopieerd kunnen worden. Per situatie vraagt dat om nadere overwegingen. Immers, de klimatologische-, geologische- en geografische situatie is anders. De ervaringen tot nu toe in Nederland is, dat zonneparken technisch goed functioneren, maar financieel onvoldoende rendabel zijn, dit in tegenstelling tot windmolenparken. Hiermee kan (nog) geen uitspraak over de toekomst worden gegeven. Thans kan alleen besluiten worden genomen op basis van thans beschikbare techniek. Dit wil zeggen, dat zonneparken in landen als Nederland alsnog aangevuld moeten worden met één of meer windmolens (afhankelijk van het opgesteld vermogen). Door de combinatie zijn deze parken alsnog rendabel. Wel, dat parken met alleen windmolens nog meer financieel rendabel zijn. 5.2 Thema Energie In de komende tijd ligt het accent op het ondervangen van het gasaandeel binnen het energiehuishouden (tabel 1). Daarna op het ondervangen van het aandeel olie en kolen. Immers, de natuurlijke voorraden zijn niet onuitputtelijk. Zo zal in de komende tijd het einde in zicht komen van de gasvoorraad in Nederland. Dat proces is in een hoger versnelling gekomen door: beperken en terugdringen van maatschappelijke effecten bij de winning van gas in Nederland en; geopolitieke ontwikkelingen. Gas 440/0 Kernenergie ^% Overige (zonne-, wind-, hydro- en bio-energie) 4Vo Olie 39 0 /, Kolen 120/0 TOTAAL Tabel 1, Energie-aandeel(2013)' loqo/o Beleidsaanpak De beleidsaanpak op nationaal niveau is alleen leidend bij investeringskeuzes en -besluiten. Door middel van het Nationaal Energie Akkoord is er houvast om tot deze keuze en besluiten te komen. Op basis van een lange-termijnaanpak is er sprake van consistentie. Zonder beleidscontinuïteit is uitvoering geven aan beleid niet mogelijk door middel van private middelen. Deze aanpak is gericht op, het voldoen aan de energievraag, alleen deze vraag zal anders beantwoord worden. Dit door, enerzijds, de vraag te reduceren, wat mede mogelijk is door demografische ontwikkelingen, en door middel van nieuwe en energiezuinige technologie en gedragsbeïnvloeding. En, anderzijds door nieuwe of andere energiebronnen aan te wenden, zo ook met andere landen samen te werken. Een deel van de oplossing is elders te vinden en deze daar te benutten.

6 rfíñ ENERGIETRÀN Š Í T I E Voorbeelden van internationale samenwerking (vanuit het perspectief van Nederland) zijn: het koppelen van nationale netwerken aan elkaar en uitbreiding van dat internationaal netwerk, waardoor over-en-weer overschotten en tekorten geslecht kunnen worden; Europese afspraken over energieopwekking, waaronder waterkracht-energie uit Noorwegen en; op lange termijn waterstofgas (als energiedrager en geproduceerd met behulp van zonneenergie en eventueel kernenergie) uit het Nabije Oosten, Afrika en - bij voorkeur - uit zuidelijke Europese landen. Wanneer kernenergie wordt ingezet, dan kan de productie van waterstofgas meer 'in eigen huis' plaatsvinden. Het schaalniveau hierbij is in Nederland te klein, waardoor Kernenergie (op termijn) meer een rol krijgt voor de energielevering op het niveau industriële activiteiten. Voor levering van waterstofgas zal Nederland in belangrijke mate gaan samenwerken met andere landen die daartoe beter uitgerust zijn en in andere omstandigheden verkeren Economisch belang Landen die (ook) een eigen bronnen hebben, hebben een minder zwakke economie. Het vervangen van het gas-aandeel door andere energiebronnen is dan ook gericht op het zoveel mogelijk deze eigenstandigheid van het land te borgen respectievelijk niet teveel afhankelijk te zijn en te worden van (paar) andere landen. Hierbij wordt opgemerkt, dat Nederland een lange traditie heeft van het zoveel mogelijk in eigen energie te voorzien, zoals toentertijd turf, later kolen en recent aardolie en vooral aardgas. Door deze positie is Nederland welvarend geworden. Prioriteit is om deze welvaart te verankeren. Daaraan zijn lokale belangen aan ondergeschikt. De eerste stappen zijn gezet. Het effect daarvan is, dat anno Vo van de energiebehoefte wordt gedekt door alleen al windenergie. In de komende tijd zal dat aandeel zonne-, wind- en Hydro-energie toenemen. Hierdoor is er meer beleidsruimte om de gasproductie in eigen land neerwaarts bij te stellen vanwege maatschappelijke effecten van deze productie. Tegelijk, is de noodzaak groot om hiermee door te gaan. Immers, door middel van een lagere gasproductie kan Nederland langer gebruik blijven maken van de nog beschikbare natuurlijke voorraad gas en dat dit meer doelgericht worden ingezet Speerpunt Als het gaat om de thema's Energie en Voedsel, dan zal er binnen de scenario's, waarmee investeerders, beleggers en nationale overheden werken, rekening worden gehouden met twee ontwikkelingen respectievelijk onzekerheden. Ten eerste, dat natuurlijke voorraden met brandstoffen wel aanwezig zijn en voor de komende tijd theoretisch voldoende is, maar geologisch niet goed te bereiken zijn, tenzij tegen hoge bedrijfs- en maatschappelijke kosten. Of, dat voorraden om geopolitieke reden niet of moeilijk te benaderen zijn. Ten tweede, Nederland exporteert voedsel, maar importeert ook voedsel. Door middel van samenwerking en handel zijn landen complementair in de voedselvoorziening en is er een gevarieerd aanbod. Echter, China heeft in andere landen akkerbouwland opgekocht, waaronder in Oost-Europa, om de voedselvoorziening in eigen land veilig te stellen. Hierdoor zijn deze landen niet tot minder complementair en dat raakt ook de voedselvoorziening in andere landen. Ook Nederland zal nagaan hoe eigen productie op peil blijft en voor binnenlandsgebruik uitgebreid kan worden. In het licht hiervan is er andere accent bij natuurontwikkeling en bij bepaalde vormen van bio-energie. In het licht hiervan is voor de Agri-food-sector een ander business-model ontwikkeld. Door middel van energieopwekking (zon, wind en bio) kunnen de bedrijfskosten binnen agrarische bedrijven sterk worden gereduceerd ( /)). Hierdoor blijven deze bedrijven - internationaal gezien - een goede concurrentiepositie behouden en tegelijk kunnen de voedselprijzen voor de consument in eigen land beheersbaar blijven.

7 ^ 5» ^ IJN ENERGIETRANSITIE Er is thans een onzekerheid hieromtrent deze aanpak binnen het gebied de Veenkoloniën. Het verdienmodel is verschillend bij of wind- of zonne-energie of een combinatie hiervan. Uit het oogpunt van investeerders en beleggers is het belangrijk dat het maximale wordt bereikt bij deze modellen. Een stijging van de voedselprijzen gaat ten koste van het besteedbaar inkomen van burgers en raakt de reële economie Voorwaarde Door middel van nationaal beleid wordt één voorwaarde absoluut voorop gesteld. Namelijk, dat op een minimaal niveau sprake is van stabiel aanbod van energie gelet op de energievraag. En, dat 7*24 uur. Bij die ene randvoorwaarde gaat het om Algemeen belang. De economie is daarbij gediend. De windmolens worden ingezet om daaraan te voldoen. Alternatieve plannen voor windmolens zullen dan ook aan deze ene voorwaarde worden getoetst. Het vervangen van de beoogde windmolenpark door een zonnepark, maakt dat de Rijksoverheid genoodzaakt is elders een oplossing te vinden. Vooralsnog is dat niet aanwezig, tenzij dat binnen de desbetreffende regio dat wordt aangereikt door de lagere overheden (provincie en gemeenten) en niet tot vertraging leidt. 5.3 Enerqieparken Zoals het dossier aan ons is voorgelegd, is het onontkoombaar om tot een vergelijking te komen, om enig beeld te krijgen wat er gaande is Algemeen Initiatiefnemers kunnen geïnspireerd raken door voorbeelden elders en in andere landen. En, het is raadzaam daarvan gedegen kennis te nemen. Immers, andere situaties kunnen niet zonder maar 1-op- 1 worden gekopieerd. Immers, de context is anders. Bijvoorbeeld, landen met een woestijn hebben (zoals in USA), hebben een betere uitgangspositie voor het realiseren van een park met zonnepanelen. En, daar waar ook nog te weinig wind is, is de noodzaak daar daartoe ook groter. In Nederland zijn de klimatologische- en geografische omstandigheden anders. En, dat leidt tot andere afwegingen. Binnen Europees verband is dat onderkent. De conclusie is, dat in zuidelijke staat het accent komt te liggen op zonne-energie en noordelijke staten op windenergie. Dit is niet meer dan een algemeen geformuleerde conclusie, het zijn geen afspraken of hard beleid. Immers, door middel van innovatie kunnen andere type oplossingen alsnog ontstaan Ruimtelijk aspecten Ook investeerders en beleggers zijn maatschappelijk gedreven rechtsvormen. En, dan is er voor hen als voor de overheid een noodzaak om een nadere afweging te maken. Het gaat in onderhavig geval om een type windmolen met een opgesteld vermogen van 3 MW per stuk. Omdat te compenseren zijn er zonnepanelen nodig. Al naargelang de opstellingshoek van deze panelen is ruwweg m2 grondoppervlak hiervoor nodig, omgerekend 5 hectare. Het kenniscentrum maakt gebruik van ervaringscijfers van bestaande projecten. Hierbij zijn de gegevens genomen van vergelijkbare projecten, maar daarmee nog niet van vergelijkbare omstandigheden. Bijvoorbeeld, de jaarproductie van Zonnepark Ouddorp aan Zee met PV-panelen bedraagt afgerond 0,9 miljoen kwh. De jaarproductie van een 3 MW windturbine op Goeree-Overflakkee is 10 miljoen kwh. Voor 1 windturbine is (1010,9) x 2900 = panelen nodig respectievelijk 9 ha. De hoeveelheid zonneschijn is in dit deel van Nederland het hoogst (bron: KNMI). In die zin zijn de berekening in deze notitie te optimistisch. Hierdoor kan een verschil zitten met factor 1,5 tot 2.

8 JSÍN ENERGIETRANS IT IE Om 50 van deze molens te vervangen is een totale oppervlak nodig van 278 hectare (een equivalent van ruwweg 556 voetbalvelden) ten behoeve van panelen. De eerste 1,5 hectare is door middel van particulier initiatief gerealiseerd in 2e Exloërmond met een omvang van panelen (0,5 0 Zo). Met andere woorden, er zijn nog 199 (200 min deze ene) van deze projecten nodig. Bijvoorbeeld, daar waar knooppunten zijn van wegen. Een windmolen van 3 MW levert in het binnenland ruwweg 4 miljoen kwh per jaar. Een zonnepaneel levert gemiddeld 900 kwh per kwp per jaar. En, een zonnepaneel heeft een gemiddelde waarde van 250 Wp. Per te vervangen windmolen zijn er panelen nodig (( /. 900)./. 250 Wp). Bij 50 windmolens van deze type is dat panelen. Per kwp is tussen 10 en 15 m 2 grond nodig (gemiddeld 12,5 m 2 omdat de panelen op voldoende afstand van elkaar moeten worden opgesteld om slagschaduw te voorkomen en onderhoud gepleegd kan worden) al naar gelang de opstellingshoek. Om de 50 windmolens met elk een vermogen van 3 MW, heeft, is de benodigde grondoppervlak ongeveer m 2 ((50 * (( /. 900) Wp) * 12,5 m 2 ) respectieveljk 278 hectare ten behoeve van panelen. De benodigde oppervlak voor een windmolen binnen een agrarische omgeving kan klein worden gehouden (900 m 2 ruim gemeten), tot aan de voet van de windmolen zijn landbouwactiviteiten mogelijk. Hierdoor m 2 (45 hectare) agrarisch grond nodig is voor 50 winmolens. Bij kleinere windmolens (bijvoorbeeld, 1 MW) kan dit minder zijn, bij grotere windmolens (bijvoorbeeld, 6 MW) kan dit iets meer zijn. Wanneer deze panelen rechtop onder een hoek van 45 0 worden geplaats in een lint (bijvoorbeeld, langs de randen van bestaande akkers en op plaatsen waar geen sprake is van schaduw of alsnog schaduwvrij gemaakt kan worden en in combinatie met geluidswallen langs wegen) dan zal er een afstand overbrugt moeten worden van meter respectievelijk 889 kilometer (bij een afgeronde breedtemaat van 1 meter per paneel). De afstand Gieten-Emmen is 30 km. Dit betekent 30 keer een rij langs deze route. De afstand Emmen-Gieten-Veendam is 47 km. Dat betekent 19 keer een rij. En, bij de afstand Emmen-Gieten-Veendam-Stadskanaal-Ter-Apel-Emmen (120) betekent dit 8 rijen. Wanneer dat voorbeeld wordt gekopieerd, dan moet geconcludeerd worden, dat er iets meer grondoppervlak nodig is voor deze panelen, te weten 284 hectare. Deze plus heeft te maken met de voorwaarden in de Omgevingsvergunning. Een perceel kan op basis van een Omgevingsvergunning in gebruik worden genomen voor een zonnepark of voor het plaatsen van een windmolen. Binnen de huidige provinciale regelingen in Nederland zijn windmolens tot een hoogte van 40 meter mogelijk. In verband met landschappelijke effecten is er terughoudend bij zowel windparken als zonneparken. Om het project in 2e Exloërmond is een traject van een jaar doorlopen om tot een Omgevingsvergunning te komen. Om medewerking te verkrijgen worden de panelen nagenoeg platgelegd en daarmee uit het zicht mede door middel van lage begroeiing rondom het veld met panelen. Door deze aanpak is Zo meer grondoppervlak nodig. Kijkend naar het oppervlak van de gemeenten in het gebied de Veenkoloniën dan is hiervan een beperkt percentage van dat grondgebied nodig. Hierdoor zijn deze 200 projecten (cijfermatig) mogelijk. In werkelijkheid ligt dat percentage hoger, aangezien een groot deel van deze gemeentelijke oppervlak al een bestemming heeft, te weten: wonen en werken, natuur en agrarische doeleinden, verkeer en vervoer. De ruimte die gevonden kan worden, is het herbestemmen van gronden met een agrarische bestemming.

9 P v---^--^ziw-^ŵř^.í v. Ifeff N ENERGIETRANSITIE JgRSiftw*.-:'.-.- : In deze berekening is geėn rekening gehouden met de beoogde windmolenpark nabij Veendam. En, dat het in dit dossier alleen gaat om het deel van de Veenkoloniën welke zich bevindt in de provincie Drenthe, dit mede gelet op het signaal van de provincie Groningen om terughoudend te zijn bij zonneparken binnen deze provincie. Gemeente Oppervlak (km 2 ) Oppervlak (km 2 ) Emmen 346,3 346,3 Borger-Odoorn 277,9 277,9 Aa en Hunze 278,9 278,9 Pekela 50,2 Veendam 78,7 Stadskanaal 119,9 Vlagtwedde 170,6 TOTAAL 903,1 (looo/o) 1.322,5 (100y 0 ) Zonnepark 2,8 (Q.3%) 2,8 (ū.2%) Bron: CBS (2013) Daar waar deze opwekking buiten het territorium van de agrarische bedrijven gaat plaatsvinden, is er wel een oplossing nodig waardoor deze bedrijven wel structureel de bedrijfskosten kunnen drukken en voedsel met aanvaardbare prijzen beschikbaar blijft Ecologische voetafdruk Bij het maken van een afweging gaat het ook om de ecologische voetafdruk. Bij een windmolen is deze gunstig ten opzichte van zonnepanelen (uitgedrukt in massa per MW). Het gaat hier om het materiaalgebruik. Hierbij wordt nadrukkelijk aan toegevoegd, dat deze massa bij zonnepanelen (na 25 jaar) volledig vervangen moet worden na einde van de technische levensduur, dit in tegenstelling tot een windmolen. De tussentijdsinvesteringen zijn bij een windmolen gering, terwijl deze voor vele decennia geplaatst kan worden. In die zin is de levensduur van een windmolen in principe oneindig. Dit is een doorslaggevende reden bij een beleids- en investeringskeuze. De grootste windturbine, 6 MW van Siemens, weegt 360 ton voor de mast plus 25 ton per rotorblad, totaal 435 ton (exclusief fundering). Een mast van 3MW komt uit op ongeveer 250 ton. Bij vervaging door zonnepanelen (20 kg per paneel) komt de massa uit op minimaal 356 ton aan massa. Bij 50 windmolens is dat een besparing van minimaal ton bij aanvang. Bij zonnepanelen moet deze massa opnieuw geproduceerd worden. Gedurende een periode van 45 jaar is het verschil qua ecologische voetafdruk significant en daarmee ook het financieel rendement. In werkelijkheid is de massa bij grondgebonden zonnepanelen groter. Zonnepanelen zijn uitstekend om aangebracht te worden op schuinen daken. De massa van de bijkomende materialen is lager. Deze massa neemt toe wanneer de panelen schuin worden opgesteld op een plat dak. En, neemt verder toe als deze panelen schuin worden opgesteld op de grond. Hiertegenover staat, dat de installatiekosten (per MW opgesteld vermogen) bij grondgebonden panelen lager is dan bij montage op een dak. Per 20 jaar wordt bij een windmolen de kop met de rotorbladen vervangen. Dit wil zeggen, de mast (250 ton) blijft bestaan. En, de kop en de bladen krijgen een groot-onderhoudsbeurt, worden daarna elders op een mast geplaatst en daarmee is deze molen ook weer up-too-date qua techniek. En, deze werkzaamheden kunnen veilig aan de grond plaatsvinden.

10 ÉįįmMy\ fįjln ' -' - VV-Í :;: '-V" ENERGIETRANSITÌE Onderdelen die vervangen worden en niet opnieuw gebruikt kunnen worden, worden gerecycled. Het verlies aan massa gedurende al de levenscyclus van een windmolen is nihil. Ook dat is een doorslaggevende reden bij een beleids en investeringskeuze. Zonnepanelen bevatten veel waardevolle materialen zoals aluminium, zilver en silicium. Door zonnepanelen te recyclen is het mogelijk om tot 9070 van alle materialen terug te winnen en voor hergebruik geschikt te maken. Zonnepanelen komen volledig voor recycling in aanmerking als ze aan de eind van hun economische of technische levensduur zijn (ongeveer 25 jaar). De omvormer gaat ongeveer 10 jaar mee. Alles wat gemaakt moet worden, is niet proper. Er is milieu uitstoot nodig om tot een resultaat te komen. Dat geldt ook bij windmolens en zonnepanelen. Bepalend is, is de milieubalans gedurende de levenscyclus van een product. Gelet op de omstandigheden in Nederland dan is het C02 verlies bij een nieuwe windmolen na 6 7 jaar terugverdiend. Daarna is deze balans alleen positief. Bij zonnepanelen is dat minder gunstig. Ook dat is een doorslaggevende reden bij een beleids en investeringskeuze. Opgemerkt wordt, dat de milieubalans bij zonnepanelen in zuidelijke landen gunstige is dan in noordelijk gelegen gebieden als Nederland. En, de meeste onderzoeken daartoe zijn gebaseerd op situaties in zuidelijke staten. In Nederland is per kwh meer vierkante meter zonnepaneel nodig waardoor de milieubalans minder gunstig is, terwijl de milieubalans bij zonnepanelen in het zuiden al ongunstig is ten opzichte van windmolens in Nederland. En, dat herhaald zich per 25 jaar. De levensduur speelt een rol bij deze balans. En, dan is het verschil significant gunstig bij een windmolen, Immers, de grootste deel van de massa per MW (de mast) blijft jaar in jaar uit onaangetast, slechts een klein deel (kop en bladen) worden verplaatst voor groot onderhoud. En, deze C02 verlies is binnen 2 3 jaar al weer hersteld en dat op een doorlooptijd van 20 jaar Investeringen Een ruwe benadering laat zien, dat het realiseren van energieparken op basis van de gegevens in dit dossier een forse investering is. Omdat zonneparken kleinschalig zijn en door verschillende initiatiefnemers op verschillende plaatsen tot stand komen, is er minder zicht op het totaal van deze investeringen. Op basis van de 50 windmolens (elk met een opgesteld vermogen van 3 MW) en op basis van panelen per windmolen, dan kan het volgende indicatief worden aangegeven: kosten beoogd windmolenpark: circa ë 200 miljoen (indicatief) kosten beoogd zonnepark(en): circa ë 600 miljoen (indicatief) Wanneer de investeerders in de beoogde windmolens overstappen naar de bedoelde zonneparken, dat er dan een tekort is. Er zijn nog meer investeerders nodig. In elk geval mag een overheid deze rol niet op zich nemen. Een mogelijkheid is, dat burgers en bedrijven in dit gebied medefinancier worden. Echter, daarmee worden uit deze huishoudens middelen onttrokken, middelen die dan niet meer beschikbaar zijn voor in de verduurzaming van hun woning of pand, terwijl de ecologische voetafdruk bij zonnepanelen op schuin dak kleiner is dan bij grondgebonden zonnepanelen. Het voorbeeld in 2e Exloërmond alsmede de beoogde windmolens, laat zien dat dergelijke projecten niet zonder investeerders mogelijk zijn. Bij deze investeerders is buitengewoon veel terughoudendheid daar waar expliciet landbouwgrond wordt ingezet. Dat dit in dit voorbeeld wel is gebeurd is eerder een uitzondering dan regel. De betrokken investeerders zijn 'niet gelukkig met deze opzet'. Bij windmolens valt dat binnen hun aanvaardbare normen, voor een zonnepark gaat de voorkeur uit naar gronden die de bestemming hebben van een bouwkavel of voor openbaar groen of kavels die braak komen te liggen door verwijdering van vastgoed.

11 MÍJN ENERGIETRANSITIE Bij het project in 2e Exloërmond wordt de grond verhuurt aan een externe partij. Dit is eenzelfde situatie als bij een windmolen. Het is deze externe partij plaatsen de zonnepanelen, waarbij gebruik wordt gemaakt van SDE-subsidie, zoals dat ook bij windmolens het geval is. En, dat project van deze partij wordt door beleggers gefinancierd. Gedurende 15 jaar is er sprake van een gegarandeerd financiële opbrengst, evenals bij windmolens. Investeerders en beleggers kijken ook naar het rendement. Het rendement in dezen wordt uitgedrukt in opbrengst (uitgedrukt in kwh) per geïnvesteerd Euro. En, dan blijkt, dat het rendement van een windmolen (significant) hoger ligt dan bij een zonnepaneel, ook als er meerdere panelen in serie zijn geschakeld. Proefondervindelijk hebben wij dat vastgesteld. En, soortgelijke ervaringen zijn ook elders in Nederland te vinden. Mede bepalend is, de omvang van de investering bij aanvang. Op basis van een gemiddeld energieverbruik per huishouden (3.000 kwh per jaar) is dat bij zonnepanelen ongeveerd en bij een windmolen C (op basis van Winddelen). Dit staat los van een mini windmolen aan huis. Dit betekent (indicatief), dat bij een windmolen sprake is van een ratio van 1,2 (3.000 kwh./. C 2.500) en; zonnepanelen sprake is van een ratio van 0,4 (3.000 kwh./. C 7.000). In Nederland heeft windmolen een opbrengst van 1.938kWhZkWp en zonnepanelen 890kWhZkWp. Dat inhoudt in, dat een windmolen - in technisch opzicht - 2,18 keer zoveel energie produceert per geïnstalleerd vermogen. En, in financieel opzicht 3 keer zoveel. Vanuit deze ratio zijn er burgers die bewust niet kiezen voor zonnepanelen, ook al hebben zij hiervoor de benodigde dakoppervlak. Door middel van winddelen kunnen zij (indirect) zelfvoorzienend zijn. Voor burgers die in het geheel niet in staat zijn om zonnepanelen te plaatsen of niet in voldoende mate, is deze oplossing met windenergie dan ook een uitkomst. Hierdoor staan belangen van deze groep burgers tegenover die van omwonenden bij windmolens. Daarbij kiest de Rijsoverheid nadrukkelijk voor de groep die zichzelf op deze wijze in energie wil voorzien vanuit een Algemeen belang. Dat verschil is overigens beperkt van aard. Bijna de helft van de woningeigenaren heeft geen onoverkomelijke bezwaren bij de komst van een windmolen in de nabijheid (bron: Vereniging Eigen Huis). Dat beeld is niet veel anders in gebieden alwaar windmolenparken zijn geprojecteerd. Hierbij speelt mee, dat gaandeweg de aanschaf van zonnepanelen goedkoper worden en kwalitatief beter. Zeer recent is een goedkoop Doe-Het-Zelf-pakket op de markt gekomen met standaard twee zonnepanelen die op een plat dak of een balkon geplaatst kan worden en eenvoudig op het stopcontact aangesloten kan worden, zo ook eenvoudig met meer panelen (goedkoop) uitgebreid kan worden. Deze kan ook in de tuin op de grond worden geplaatst en daarmee een eigen 'zonnepark' gecreëerd worden. Dat hierdoor het rendement (zoals bij zonnepark als bij windmolen) niet onder druk komt te staan, wordt veroorzaakt door de gegarandeerde prijs gedurende 15 jaar. Daarna kan door nieuwe technologische ontwikkelingen een financieel probleem ontstaan. Bij zonnepanelen is de marge smaller dan bij een windmolen. Het rendement is dan afhankelijk van de olieprijs. Wanneer deze laag is, is de energieprijs ook laag en is het inkomen bij een zonnepark of windmolen ook lager. De verwachting is, dat te zijner tijd de olieprijs is gestegen. Welk scenario zich zal onttrekken is thans niet met zekerheid te zeggen.

12 ÄÉ ENERGIETRANSITIE :ļfe^vg :,--.,^;- ^ - Ten gevolge van SDE-subsidie is het rendement bij een zonnepark S-6% en bij een windmolen B-7% (in tegenstelling tot berichtgeving waarbij een hogere percentage wordt genoemd). Door de recente olieprijsdaling op de wereldmarkt, zijn aandelen in zonneparken en windmolens afgewaardeerd met soms 25Vo (in één jaar). De nieuwe aandelen die momenteel worden aangeboden zijn - naar ons oordeel - daarentegen ondergewaardeerd (ruwweg 9 ū 7o) ten opzichte van de reële marktprijs. 6 RESUMEREND Het nationaal beleid is een hard gegeven. Het Algemeen belang weegt zwaar. Er is een stabiele energievoorziening nodig. En, stapsgewijs wordt daaraan vorm en betekenis gegeven. Daarbij gaat het om een mix van oplossingsmogelijkheden, maar de samenstelling van deze mix is niet vrijblijvend; het is geen kwestie van een 'legosteentje' inwisselen voor een andere. Nu staan er ongeveer tweeduizend windturbines op land die voorzien in 4 0 Zo van de totale Nederlandse elektriciteitsbehoefte (diverse bronnen). In de komende tijd worden meer windmolens gerealiseerd, zowel ter land als ter zee. Het huidige opgesteld vermogen van ongeveer MW gaat naar MW (in 2020). Daarbij gaat het om een minimum variant. Hierdoor is er geen ruimte om de omvang te verlagen. Wanneer elektrisch mobiliteit toeneemt, dan is deze minimum variant mogelijk niet voldoende, ondanks toename aandeel mii windmolens, zonne-, Hydro-energie e.d. Vooralsnog kan nog geen voorschot daarop worden genomen, aangezien de uitkomsten van Onderzoek en Ontwikkeling nog niet bekend zijn en binnen denktanks verschillende oplossingsconcepten worden verkent. Ook al zou de wens van de regio worden gehonoreerd, daarmee is plaatsing op lange termijn nog steeds niet uitgesloten, maar ook niet zeker. In die zin heeft de regio belang bij het stimuleren van bepaalde innovaties. Dat de wens van de regio (nog) niet wordt gehonoreerd, heeft te maken dat daarmee het probleem wordt doorgeschoven naar een andere regio. En, dat in regio's, alwaar ook windmolenparken zijn gepland, dezelfde wens gaan uiten. Hierdoor strand het Rijksbeleid, terwijl de beleids- en tijdsruimte hiervoor niet aanwezig is. Binnen de mix met verschillende oplossingsmogelijkheden is windenergie en zonne-energie niet (deels) uit te sluiten. En, deze oplossingen zijn complementair, mits met een bepaalde verhouding ten opzichte van elkaar. Alleen in noordelijke landen is deze verhouding anders dan in zuidelijke landen, rekeninghouding met de ecologische voetafdruk en spaarzaam omgaan met zeldzame grondstoffen, technische- en financieel rendement. Hierdoor kunnen voorbeelden elders niet zomaar worden gekopieerd. In het licht hiervan zal in landen als Nederland binnen deze mix voor wat betreft de verhouding 'zon en wind' het accent meer liggen op windenergie. En, zonne-energie daarop aanvullend is. In die zin zal terughoudendheid bestaan door alleen ruimte te geven aan een aanvullende voorziening en niets met de basisvoorziening wordt gedaan, ook omdat voor deze basisvoorziening nauwelijks alternatieven zijn. Windenergie is een containerbegrip, binnen deze categorie vallen verschillende oplossingsmogelijkheden, waaronder windmolens. Voor wat betreft deze windmolens hebben deze - technisch en financieel gezien - een sterke positie ten opzichte van zonne-energie. En, hebben grote windmolens meer een pluspunt dan kleine.

13 Windmolenpark Zonnepark Opgesteld vermogen 150 MW 150 MW Realisatiekosten (indicatief) C 200 miljoen C 600 miljoen Ecologische voetafdruk ton massa ton massa Oppervlak 45 ha 284 ha Gehele vervanging per 25 jaar Gedeeltelijke vervanging per 20 jaar Milieubalans 6-7 jaar 9-10 jaar kwh per Euro 1,2 0,4 kwh per kwp Opgemerkt wordt, dat binnen deze mix ook sprake is van het zoveel mogelijk reduceren van de energievraag. En, ook sprake is van andere categorie oplossingen. Een aantal daarvan worden regelmatig genoemd als 'vervanging' voor zonne-energie en met name windenergie (als het gaat om grote windmolens). 6.1 Bio-energie Ook dit is een containerbegrip en omvat verschillende oplossingsmogelijkheden, dit door verschillende innovaties of door middel van pragmatische keuzes binnen de energiesector. Door middel van monitoring van deze oplossingen in de harde praktijk, zijn ten aanzien van sommige van deze mogelijkheden stevige kanttekeningen geplaatst in de zin dat deze (structureelo een negatieve milieubalans hebben. Bij een aantal andere mogelijkheden is er terughoudendheid ontstaan. Dat heeft niet met de meerwaarde van deze oplossing te maken in het kader van de energietransitie, maar dat dit het thema Voedselvoorziening (structureel) negatief raakt. Daarom zullen ook deze mogelijkheden wegvallen. Het feit dat hierdoor de bijdrage van bio-energie minder wordt binnen de energiemix, zal opgevangen moeten worden door oplossingen binnen andere categorieën, zoals zonne- en windenergie. 6.2 Hydro-enerqie Ook hierbij gaat het om een categorie met verschillende oplossingsmogelijkheden, zoals waterkracht (stuwmeer), eb-en-vloed (zee) en waterstroming (beek en rivieren). In principe zijn die oude technische concepten, maar zijn door middel van innovatie gemoderniseerd en daarmee verbeterd. De inzet van deze technieken is binnen de Nederlandse context beperkt als het gaat om waterkracht door middel van stuwmeer, wel dat Nederland gebruik maakt van stuwmeren in andere landen (België en Noorwegen), ook als buffer bij overtollige energie (door het stuwmeer vol te pompen). Energie uit waterstroming is beperkt inzetbaar, maar wel benut. De stroming in de rivieren is sterk genoeg om daarvan gebruik te maken, maar deze stroming is (beneden loops) onvoldoende krachtig om daarmee een groot aandeel te leveren voor het beantwoorden van de energievraag. Daarmee is deze oplossing onvoldoende (financieel) renderend. Er liggen wel waarschijnlijk kansen bij Hydro-energie door middel van eb en vloed. Een eerste stap vindt plaats in de provincie Zeeland door middel van een getijdencentrale in de Brouwersdam. Overwogen wordt deze vorm van Hydro-energie te combineren met de windmolenparken op de Noordzee. Dat vraagt om nader onderzoek. En, dat onderzoek kan pas gestart worden als deze windmolenparken (deels) zijn gerealiseerd. Het plaatsen van windmolens op zee kan invloed hebben op de kracht van de bestaande stroming en wat voor effect dat heeft op de te gebruiken turbines onder water (gemonteerd aan de voet van de windmolen), zo ook om na te gaan wat de bijdrage van deze energie kan zijn en met welke omvang in samenhang met de omvang van de investering.

14 PIJN ENERGIETRANSITIE In het kader van de discussie over de nut en noodzaak van zonne-energie en met name windenergie, als het gaat om grote windmolens, is het opportuun om een voorschot te nemen op het uiteindelijk aandeel van Hydro-energie binnen de totale energievoorziening. Deze vorm van energie zal vooralsnog gezien worden als een aanvullende voorziening en niet als een onderdeel van de basisvoorziening om ten minste een minimale basis te hebben voor een stabiel aanbod aan energie. 6.3 Kernenergie Binnen deze categorie vallen meerdere technische oplossingen. Een aantal daarvan worden (wereldwijd) afgeschaft (zoals recent in Duitsland) vanwege een hoog risicoprofiel en problemen met de langdurige en veilige opslag van afval. Inmiddels is een concept ontwikkeld op basis van een andere stof (Thorium), waarbij het risicoprofiel binnen aanvaardbare maatschappelijke normen vallen, ook als het gaat om het afval. Om tot deze nieuwe type reactoren te komen, is een onderzoeksprogramma gestart, waaraan Nederland deelnemer is. In het licht hiervan wordt de onderzoekscentrum in Petten geschikt gemaakt. Op de achtergrond speelt mee, dat de wereld-grootste natuurlijke voorraad Thorium in Noorwegen te vinden is. Hierdoor is in Europees verband interesse voor deze type kernenergie. Hierdoor is Europa in staat minder afhankelijk te zijn van andere landen. Dit wil niet zeggen, dat deze energiebron onuitputtelijk is, het is een voorraad waarmee spaarzaam zal worden omgegaan en de energie doelmatig zal worden ingezet. De suggestie dat daarom deze vorm van energie een groot deel van de energievraagstuk zal en kan oplossing is dan ook niet juist. Voor het bedienen van deze installaties is gekwalificeerd personeel nodig en deze zijn schaars. Organisatorisch gezien kan het aandeel binnen de energiehuishouding niet hoger worden dan 4,5 D A. Het aandeel kernenergie wereldwijd is dan ook deze 4,5 0 A, op dit moment is het aandeel in Nederland 1 0 zó, maar door deze nieuwe techniek kan dat alsnog doorgroeien, mede afhankelijk van maatschappelijk draagvlak hiervoor. Het niet accepteren van deze toename heeft nauwelijks betekenis binnen de energiemix, omdat dit aandeel klein is en door andere categorieën oplossingen opgevangen kan worden, zeker als deze technieken verder worden doorontwikkeld in de komende decennia. Het maken van deze afweging speelt op korte termijn niet. De te verrichten onderzoek zal ook enige decennia omvatten. En, vanwege de geringe aandeel is er ook geen haast. Inmiddels zijn andere landen (India en China) al concrete stappen gezet, omdat de energievraagstuk in deze landen een ander dimensie heeft. 6.4 Warmtepompen Warmtepompen zijn zeker verstandig om ingezet te worden om de vraag naar gas sterk te reduceren. Daarmee is dit nog geen definitieve oplossing voor het vinden van een alternatief voor het gasaandeel, wel dat Nederland het langer kan volhouden met de resterende voorraad gas en/of minder afhankelijk kan zijn van gasleveranties door andere landen. -. Hierbij speelt mee, dat het technisch rendement van deze installatie toeneemt. Een zorgpunt is wel, dat de vraag naar elektriciteit toeneemt. Hierin voorzien vraagt om meer inzet van andere energiebronnen. Daarbij gaat het met name om windenergie, zodat deze pompen 7*24 uur voorzien worden van energie.

15 rí...ĩďn ENERGIETRANSITIE 6.5 Warmtekrachtkoppeling Warmtepompen zijn zeker verstandig om ingezet te worden. Vooralsnog zijn deze installatie afhankelijk van fossiele brandstof, wel dat door deze installaties energierendement is door de combinatie van stroom en warmte. Het wachten is op installaties die gebruik maken van andere energiedragers. Op basis van uitkomsten van denktanks lijken er twee opties hiervoor te zijn, te weten waterstofgas en biobrandstof door middel van algenkweek. Aan beide oplossingstypes wordt gewerkt. Het is prematuur om een voorschot te nemen op de uiteindelijke uitkomsten van deze ontwikkelingen. In 2015 zal in Bleiswijk (bij een tuindersbedrijf) de eerste WKK installatie worden geplaatst die functioneert op waterstofgas. Het opgesteld vermogen is 3 MW (gelijk aan één windmolen), ter grootte van één zeecontainer en daarmee op een oppervlak van 108 m 2, en levert per jaar 25, kwh plus warmte. Investering: C 2,4 miljoen. Hierdoor lijken deze installaties interessant (als basisvoorziening voor stabiel energielevering) mits er voldoende waterstofgas beschikbaar is. De huidige methode om tot waterstofgas als energiedrager te komen is energie technisch gezien niet efficiënt. Het op een traditionele wijze waterstofgas produceren, maakt dat de milieubalans bij deze installatie (structureel) negatief is. Het produceren met zonne energie is een optie. Hiervoor zijn forse installaties mogelijk, zoals deze zuidelijke landen mogelijk zijn, mede door de ruimtelijke aspecten. Zover is het nog niet, mede door geopolitieke ontwikkelingen in deze gebieden en het ontbreken van voldoende water. Deze gebieden zijn ook geschikt voor algenkweek en op een biologische wijze brandstof wordt voortgebracht. Dit betekent, dat daarmee het concept van WKK met behulp van waterstofgas (op basis van de huidige inzichten) wordt losgelaten. 6.6 Energieopslaq Een veelgehoord argument is dat met energieopslag hét probleem is opgelost. En, binnen onderhavig dossier wordt dat met name gekoppeld aan het realiseren van een zonnepark als alternatief voor een windmolenpark. Het vraagstuk van energieopslag speelt met name een rol bij zonne energie. Uitgangspunt van het Rijksbeleid is, dat er een basisvoorziening is waarmee op minimumniveau een stabiel aanbod is van energie. Zonder een opslagmogelijkheid kan zonne energie hieraan niet voldoen. Daarmee kan een zonnepark zonder energieopslag geen aanbod zijn richting Rijksoverheid. Bij windenergie is wel sprake van permanente aanvoer van energie, wel dat het binnen een bepaalde marge de omvang van deze aanvoer kan schommelen. Dat wordt opgelost door te balanceren via het netwerk. Op basis van weersvoorspellingen en al bestaande kennis over gedrag van de energieconsument kunnen energiecentrales op tijd bijspringen. Inmiddels worden deze centrales hiervoor geschikt gemaakt. Door eigenaren van deze centrales is onlangs aangegeven, dat windmolens leiden zijn en deze centrales aanvullend daarop zijn. De mate waarin deze centrale vervolgens moeten bijspringen wordt ook getemperd. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de mogelijkheden in België en Noorwegen. Daarom dat er een rechtstreekse kabelverbinding wordt gerealiseerd tussen Noord Nederland en Zuid Noorwegen. Hierdoor wordt overbodige energie afgevoerd waarmee water wordt toegevoegd aan bekkens (respectievelijk stuwmeren). En, bij een tekort deze bekkens bijspringen door middel van Hydro energie. De mate waarin dit kan gebeuren is beperkt, aangezien niet alleen Nederland hiervan gebruik maakt. En, dat de behoefte aan balanceren verder toeneemt door de toename aandeel zonne energie.

16 URN ENERGIETRANSITIE Wereldwijd wordt daarom ingezet op nieuwe technologie, ook om dat er landen zijn die voornoemde mogelijkheid niet hebben. Of, de thans beschikbare technische oplossing financieel niet kunnen permitteren. Het komen tot betaalbare-, eenvoudige- en milieuvriendelijke oplossing voor energieopslag worden medegefinancierd door onder andere het Bill-Gates-Fonds. Op dit moment kan gebruik worden gemaakt van een technische oplossing op individueel niveau. In gebieden (USA, Spanje, Zuid-Frankrijk, Australië etc.) waar men louter en alleen afhankelijk is van zonne-energie, wordt deze oplossing daar ingezet voor de nachtelijke uren, meer kan deze systemen niet aan. Het nadeel van deze aanpak is, dat hiervoor zeldzame grondstoffen nodig zijn. Naarmate het gebruik van zonne-energie toeneemt, dit deze aanpak niet vol te houden. Er is een noodzaak om tot een andere aanpak te komen, die ook betaalbaar zijn voor arme landen. De combinatie zonne-energie en energieopslag is voor deze landen een uitkomst en een economische impuls voor deze gebieden. Tegelijk profiteren alle landen hiervan om het probleem van energieopslag te kunnen oplossen. In sommige landen (zoals Duitsland) overweegt men om op individueel niveau energieopslag te verplichten, maar hieraan wordt nog geen vervolg gegeven, zolang er nog een bruikbaar concept hiervoor aanwezig is. Het ontbreken van een goede oplossing wordt ervaren als een bottleneck binnen de energietransitie. Dit betekent, dat deze oplossing nu nog niet beschikbaar is, waardoor op Rijksniveau een zonnepark niet gezien kan worden als een goede alternatief voor de beoogde windmolenpark. Nederland is niet alleen exporteur van voornoemde systemen, maar behoort inmiddels ook tot de koplopers bij het ontwikkelen van een alternatief. Het gaat hierbij om energieopslag op basis van recyclebare zeezout en grafiet. Binnenkort zal vermoedelijk ook ons centrum de beschik krijgen over een demoversie van deze 'accu' en dit kunnen testen. Het is opportuun om nu te stellen dat daarmee bedoeld vraagstuk definitief is opgelost. De zogenaamde zeezoutbatterij zal eerst op kleine schaal worden ingezet. En, op basis van praktijkervaring stapje-voor-stapje worden opgeschaald. De inzet hierbij is, dat het een tussenmedium wordt tussen energieaanbod en energievraag. Het nationaal netwerk is vraaggestuurd en op basis daarvan wordt door centrales op tijd en voldoende energie geleverd. Door de komst van zonne- en windenergie kunnen momenten ontstaan dat aanbod en vraag niet op elkaar aansluiten. Door op individueel niveau niet alleen de energie op te wekken maar ook de bufferen, kan aanbod en vraag wel (permanent) in evenwicht blijven. Het laden van elektrische auto's belast het netwerk, zeker als het aantal van deze voertuigen toeneemt. De eerste stap bij de uitrol van deze nieuwe batterij is, deze als buffer te plaatsen tussen het netwerk en de laadpaal. Overdag kan deze worden gevuld door zonne-energie (ter plekke) en de voorraad wordt aangesproken als de wagen geladen moet worden. Er is nog een lange weg te gaan (ongeveer 20 jaar) eer ook duidelijkheid is of deze nieuwe aanpak ook grootschalig toegepast kan worden. De volgende stap bij opschalen is, dat huishoudens en kleine bedrijven zelfvoorzienend worden met behulp van zonne- en windenergie plus energieopslag. Daarmee is een deel van de energiemarkt (de kleine energieverbruikers) afgedekt en kan het proces van energietransitie zich meer gaan richten op de beantwoording van de energievraag de rest van de energiemarkt (de grootverbruikers).

17 -?*'V*^*-. if» ENERGIETRAN SÍTIE 7 NADERE BESCHOUWING MET VARIANTEN Binnen dit dossier zijn enerzijds twijfels bij een windmolenpark en anderzijds twijfels bij een zonnepark. Daarom dat wij hierbij nader stil staan en kijken of er andere mogelijkheden er zijn. 7.1 Windmolenpark Er zijn dan een aantal invalshoeken. Ten eerste, door het aantal windmolen over een groter gebied te verspreiden. Immers, de regio Veenkoloniën is meer dan alleen de beoogde locatie voor de geplande windmolenpark. Het gebied ten noorden van de plaats Stadskanaal langs de N366 (baanvak Stadskanaal-Pekela), met name aan de zuidkant van deze weg, kan ook als optie worden overwogen (en is al door de gemeente Stadskanaal geopperd). Naast deze ruimtelijke variant, kan er ook gevarieerd worden in het aantal molens in samenhang met de hoogte respectievelijk opgesteld vermogen, waarmee wel het totaal geplande opgesteld vermogen van 150 MW wordt behaald. Aantal molens Opgesteld vermogen per molen Hoogte 25 6 MW (maximaal beschikbaar) 300 m 50 3 MW 200 m 75 2 MW 100 m MW (minimaal vereist) 50 m Dit betekent, dat de dichtheid binnen het gebied toeneemt, maar de hoogte afneemt. Of, de dichtheid kleiner wordt, maar de hoogte toeneemt. Deze dichtheid wordt anders, als ook gebruik wordt gemaakt van de bedoelde locatie ten noorden van de plaats Stadskanaal. Het is niet noodzakelijk één type windmolen in te zetten. Op beide locaties kunnen verschillende type molens worden ingezet en de bijdrage van de locaties verschillend is. Hierdoor ontstaan meerdere variaties waaruit gekozen kan worden en het onderhavig gebied zoveel mogelijk ontzien kan worden. En, daarbij (maatschappelijk gezien) een optimum te bereiken en de molens zo dicht mogelijk langs N366 te plaatsen (eventueel - daar waar mogelijk - aan beide zijden van deze weg). Locatie De Monden Locatie N366 Variant Aantal molens Vermogen per molen Aantal molens Vermogen per molen MW 17 6 MW MW 34 3 MW MW 50 2 MW MW 13 6 MW MW 17 6 MW MW 13 6 MW MW 25 3 MW MW 13 6 MW ,9 MW 18 6 MW Binnen de provinciale regels (in allen provincies) is een masthoogte van 40 meter zondermeer toegestaan. Daartoe zijn speciale windmolens ontwikkeld met een opgesteld vermogen van 0,9 MW. Wanneer daartoe wordt beperkt, dan zijn er 167 hiervan nodig. De dichtheid is hiervan te groot, niet alleen maatschappelijk gezien, maar ook technische gezien omdat zij te dicht bij elkaar komen te staan.