Hart voor Erfgoed. Een visie op Erfgoed. Alphen aan den Rijn

Transcriptie

1 Hart voor Erfgoed Een visie op Erfgoed Gebouwd Erfgoed, archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed Alphen aan den Rijn

2 Over deze visie Deze visie bestaat uit twee delen. Deel I betreft het gebouwde erfgoed (monumenten), deel II gaat in op archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed. Beide delen zijn samengesteld door een klankbordgroep die op uitnodiging van de gemeente Alphen aan den Rijn bouwstenen heeft aangeleverd voor het toekomstige, gemeentelijke erfgoedbeleid. De klankbordgroep gebouwd erfgoed is bijeengekomen in februari 2016, de klankbordgroep archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed in april Inhoud Deel I Gebouwd erfgoed: monumenten 1 Inleiding 4 2 Erfgoed als inspiratiebron 6 3 Monumenten: bescherming 8 4 Monumenten: herbestemming 12 5 Monumenten: molens 14 6 Monumenten: onderhoud en restauratie 16 7 Aanpassing beleid en ambtelijke inzet 18 8 Voorlichting, communicatie en beleving 22 Deel II Archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed 1 Inleiding 26 2 Aandacht voor archeologie 28 3 Cultuurlandschap 32 4 Het Verhaal van Alphen aan den Rijn zichtbaar en beleefbaar maken 36 Hart voor Erfgoed in 11 punten 40 Over het erfgoedveld Alphen aan den Rijn 42 3

3 1 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Inleiding deel I Ruimtelijk erfgoed geeft kleur aan onze gemeente. Het verbindt heden en verleden en maakt onze leefomgeving aantrekkelijker. Erfgoed heeft een effect op leefbaarheid en geeft een gevoel van lokale verbondenheid. In een snel veranderende wereld zijn historische objecten en structuren belangrijke ankers voor onze identiteit. Ruimtelijk erfgoed is veelomvattend: naast gemeentelijke en rijksmonumenten gaat het ook om het bodemarchief en het buitengebied met unieke cultuurhistorische en landschappelijke waarden, midden in het Groene Hart. Na de samenvoeging van Alphen aan den Rijn, Boskoop en Rijnwoude is door de gemeenteraad geconstateerd dat het bestaande monumentenbeleid zowel afstemming als vernieuwing behoeft. De gemeente heeft in oktober 2015 twee Burgeravonden georganiseerd waar ideeën, suggesties en meningen voor een nieuw erfgoedbeleid zijn geoogst. Vervolgens zijn zeven vertegenwoordigers van het erfgoedveld in de gemeente uitgenodigd om in een klankbordgroep plaats te nemen en deze oogst in een gezamenlijke Erfgoedvisie samen te vatten. Dit stuk ligt nu voor u. We zijn er van overtuigd dat het bouwstenen bevat voor een nieuw hoofdstuk in het gemeentelijke erfgoedbeleid van Alphen aan den Rijn. Vanuit het erfgoedveld* Alphen aan den Rijn, Albert Dorrestein Hans t Hart Peter Neukirchen Theo Schiere Bert Splinter Pieter Verkade Jan van Wijk * Zie pagina 27 voor een overzicht van alle erfgoedorganisaties in Alphen aan den Rijn 5

4 2 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Erfgoed als inspiratiebron Van passieve zorg naar proactief ruimtelijk beleid De afgelopen jaren hebben grote veranderingen plaatsgevonden op het terrein van de monumentenzorg. Sinds de start van het landelijke project Modernisering Monumentenzorg in 2009 zijn drie aspecten van het monumentenbeleid veranderd: Cultuurhistorische belangen wegen voortaan mee in de ruimtelijke ordening. De nadruk ligt niet langer alleen op het object, maar ook op de ruimtelijke context. De regelgeving is vereenvoudigd en krachtiger gemaakt. De mogelijkheden voor herbestemming zijn verruimd en vereenvoudigd. Sinds de wijziging in het Besluit Ruimtelijke Ordening in 2012 zijn gemeenten verplicht cultuurhistorische waarden mee te laten wegen bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen en deze in de toelichting van het bestemmingsplan gemotiveerd te beschrijven. Deze waarden vormen nadrukkelijk géén rem maar een inspiratiebron: behoud van monumenten en cultuurhistorische waarden door ontwikkeling te stimuleren. Het erfgoedveld in Alphen aan den Rijn juicht deze ontwikkelingen toe. Wij pakken dan ook graag samen met de gemeente de handschoen op om het erfgoedbeleid in onze gemeente te actualiseren. 7

5 3 Monumenten: bescherming Het monumentenbestand van Alphen aan den Rijn per 1 januari 2016 Rijksmonumenten Gemeentelijke monumenten Beeldbepalende panden (waardevol erfgoed zonder status) 488 Rijksbeschermde dorpsgezichten 0 Gemeentelijke dorpsgezichten 0 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Bescherming richt zich op de beste, meest karakteristieke en zeldzame zaken. Of iets mooi of lelijk wordt gevonden, verandert nogal door de eeuwen heen en is daarom geen bepalende factor. Het Alphense erfgoedveld identificeert een aantal belangrijke speerpunten die de komende jaren zouden moeten worden aangepakt. Eén gemeentelijke monumentenlijst met uniforme opzet Op 1 januari 2014 zijn de gemeenten Boskoop, Rijnwoude en Alphen aan den Rijn samengevoegd. Elke gemeente gebruikte een andere systematiek om het monumentale erfgoed in kaart te brengen. Het is van het grootste belang dat het waardevolle gebouwde erfgoed in elke kern op dezelfde wijze wordt geïnventariseerd, beschreven, gewaardeerd en beschermd. Dit proces zou versneld moeten worden opgepakt. Een kritische blik is hierbij essentieel, om te voorkomen dat er mogelijk ten onrechte panden op de lijst (blijven) staan. 1 Waaronder een archeologisch monument. 2 Er zijn nog panden waarvoor aanwijzingsprocedures lopen: 12 panden In Boskoop en 10 in Rijnwoude. 8 9

6 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Nieuwe gemeentelijke monumenten Vóór de samenvoeging hebben Rijnwoude en Boskoop een uitgebreide selectie gemaakt van panden die mogelijk voor gemeentelijke bescherming in aanmerking komen. Dit proces is nog niet afgerond. Het is wenselijk dat dit proces de komende jaren versneld wordt voortgezet, zodat eigenaren duidelijkheid krijgen over de status van hun pand. Wij adviseren de raad om jaarlijks een vast aantal monumenten aan te wijzen. Aandacht voor Wederopbouwperiode Het meeste gebouwde erfgoed dateert van vóór de Tweede Wereldoorlog, maar ook de periode (Wederopbouw) heeft karakteristiek erfgoed voortgebracht. Wij vinden het belangrijk dat bij het aanwijzen van nieuwe gemeentelijke monumenten óók een selectie van panden uit de Wederopbouw wordt beschreven, gewaardeerd en voorgedragen voor bescherming als gemeentelijk monument. Beeldbepalende panden passend beschermen Sommige panden en objecten komen niet in aanmerking voor een monumentenstatus, maar zijn vanwege hun architectuur of bijzondere bewoningsgeschiedenis wel beeldbepalend, en/of van belang voor de lokale geschiedenis. Daarom moet gezocht worden naar een passende beschermingsvorm. Zo zou gebruik gemaakt kunnen worden van de wettelijke mogelijkheid om beeldbepalende panden in het Bestemmingsplan (vanaf 2018 Omgevingsplan) aan te duiden en in de regels op te nemen ter bescherming van deze panden. Ook dienen deze panden zichtbaar gemaakt te worden op de nog te ontwikkelen cultuurhistorische waardenkaart (zie hoofdstuk 7)

7 4 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Monumenten: herbestemming Duurzame mogelijkheden voor monumenten Nieuwe functies voor leegstaand erfgoed De vastgoedsector is de laatste jaren ingrijpend veranderd. Als gevolg van de economische crisis zijn veel bedrijfsgebouwen leeg komen te staan en steeds meer initiatieven richten zich op het herbestemmen van oude, leegstaande gebouwen. Ook in de monumentenzorg zien we deze ontwikkelingen terug. De laatste jaren is er veel aandacht voor herbestemming als een duurzame strategie om monumenten door ontwikkeling te behouden. Leegstand in kaart brengen Ook Alphen aan den Rijn kent leegstand. Denk aan de voormalige kleiwarenfabriek Nieuw-Werklust in Hazerswoude-Rijndijk, maar ook aan vrijgekomen agrarische bebouwing, voormalige raadhuizen en scholen. Om dit erfgoed duurzaam te behouden zal geïnventariseerd moeten worden hoeveel beschermde en/of beeldbepalende gebouwen op dit moment leegstaan. Wij stellen bovendien voor om voor cultuurhistorisch waardevolle gebouwen een bouwhistorische rapportage op te laten stellen. Zo is in een vroeg stadium duidelijk wat de mogelijkheden zijn bij een eventuele herbestemming. Proactieve rol van de gemeente Wij zijn van mening dat de mogelijkheden voor herbestemming, bijvoorbeeld met betrekking tot vrijgekomen agrarische bebouwing, verruimd kunnen worden. De gemeente kan hierbij een proactieve rol spelen door (vanzelfsprekend in overleg met de eigenaar) leegstand aan de markt bekend te maken en bestemmingsplannen tijdig aan te passen aan mogelijk nieuwe functies. Als erfgoedveld zetten wij ons graag in om vanuit onze expertise een bijdrage te leveren en samen met de gemeente te zoeken naar duurzame mogelijkheden voor monumenten

8 5 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Monumenten: molens Zuid-Holland is dé molenprovincie van ons land en daarin is Alphen aan den Rijn één van de grootste molengemeentes. Op het grondgebied van de gemeente staan maar liefst 18 rijksbeschermde molens, waaronder in Aarlanderveen de nog enige in functie zijnde molenviergang van Nederland. Toeristische trekker Dankzij hun karakteristieke uitstraling in het landschap dragen molens in hoge mate bij aan het profileren van Alphen aan den Rijn als toeristische en recreatieve trekker. Ondersteuning, samenwerken en profileren De 18 molens zijn in bezit van acht verschillende eigenaren. Recent hebben de verschillende molenstichtingen en eigenaren besloten vaker gezamenlijk op te trekken. Er zijn plannen voor een jaarlijks overleg en men ziet kansen voor wederzijdse ondersteuning en het uitwisselen van kennis. Net als veel van de andere erfgoedorganisaties in Alphen aan den Rijn ervaren de moleneigenaren een zekere versnippering als het gaat om contact met de gemeente. Wij zijn van mening dat een vast aanspreekpunt voor alle vragen (over onderhoud, restauratie, instandhouding molenbiotoop, maar óók over toeristische ontsluiting, zoals bordjes en routes) zeer belangrijk is. Dat geldt overigens ook voor andere categorieën monumenten (zie ook hoofdstuk 8 over communicatie). 15

9 6 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Monumenten: onderhoud en restauratie Gemeentelijk Restauratiefonds Om de monumenten in Alphen aan den Rijn duurzaam te behouden vinden wij het belangrijk dat een onderzoek wordt gedaan naar de mogelijkheden om een Gemeentelijk Restauratiefonds in te stellen. Inspectie Monumentenwacht Om eigenaren van monumenten te ondersteunen zou de gemeente elke eigenaar een tweejaarlijkse inspectie door de Monumentenwacht kunnen aanbieden. De Monumentenwacht geeft onafhankelijk advies over de staat en het onderhoud van monumenten. Spreekuur Voor monumentenbezitters is een (eventueel telefonisch of digitaal) gemeentelijk spreekuur heel belangrijk. De mogelijkheid van rechtstreeks contact met een ambtenaar die verantwoordelijk is voor ruimtelijk erfgoed en monumentenzorg draagt bij aan een heldere communicatie en korte lijnen, die zeer belangrijk zijn wanneer werkzaamheden aan het monument worden uitgevoerd. Onderhoudssubsidie De regeling van de voormalige gemeente Rijnwoude die voorzag in onderhoudssubsidie voor molens, is onlangs vastgesteld voor alle molens in de gemeente Alphen aan den Rijn. Het verdient aanbeveling de regeling uit te breiden voor alle gemeentelijke monumenten. 100% korting leges Eigenaren van monumenten zijn meer dan gemiddeld verplicht om vergunningen aan te vragen en moeten daarom vaker leges betalen. Op dit moment krijgen zij 80% korting, maar het zou een goede zaak zijn om helemaal af te zien van leges. Uiteraard beperkt deze korting zich tot de in de monumentbeschrijving erkende en gewaardeerde onderdelen

10 7 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Aanpassing beleid en ambtelijke inzet Aandacht voor cultuurhistorie en een zelfstandige Erfgoedcommissie Rekening houden met cultuurhistorische waarden Het is van belang dat de Erfgoedverordening (2015) die de gemeente na de samenvoeging heeft vastgesteld, wordt geactualiseerd. Als gevolg van het Besluit Ruimtelijke Ordening (BRO) 2012 zijn gemeenten verplicht om in de toelichting van het bestemmingsplan gemotiveerd te beschrijven hoe rekening wordt gehouden met cultuurhistorische waarden. Hieronder vallen zowel beschermde als niet formeel beschermde objecten en structuren, waaronder gebouwd erfgoed, archeologie, stedelijke structuren en cultuurlandschap. Het benoemen en waarderen van deze structuren en elementen draagt bij aan het behoud van de ruimtelijke identiteit van het landschap en de verschillende dorpskernen. De huidige Erfgoedverordening richt zich alleen op objecten en dient daarom verbreed te worden. Dat kan middels het opstellen van een gemeentelijke Erfgoednota. Cultuurhistorische waardenkaart ontwikkelen Wij vinden het van groot belang dat de cultuurhistorische waarden in Alphen aan den Rijn worden geïnventariseerd, geselecteerd en gewaardeerd. Deze waarden worden vervolgens op een digitale cultuurhistorische waardenkaart inzichtelijk gemaakt. Op deze kaart kunnen monumenten, beeldbepalende panden, maar ook oude wegen en vaarwegen, verkavelingspatronen en karakteristieke stedenbouwkundige structuren worden opgenomen. Tegelijkertijd kan hierop worden aangegeven hoe deze waarden geborgd worden. Een dergelijke kaart kan een belangrijke bron worden voor het vaststellen van Bestemmingsplannen (na 2018 Omgevingsplannen). * Ook kan een extra laag met archeologische informatie worden toegevoegd. Zie Deel II, pagina 30 19

11 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Zelfstandige Erfgoedcommissie Het erfgoedveld is er van overtuigd dat een goed functionerende Monumentencommissie de afstand tussen burger en overheid kan verkleinen en meer draagvlak creëert voor het gemeentelijke monumentenbeleid. Op dit moment zijn deze taken in Alphen aan den Rijn extern uitbesteed en relatief onzichtbaar. Op basis van de omvang van zowel het boven- als ondergrondse erfgoed, zeker gezien het omvangrijke buitengebied, zou het instellen van een eigen gemeentelijke erfgoedcommissie volgens de richtlijnen 3 van de VNG, met leden die bij voorkeur in de gemeente woonachtig zijn, een positieve impuls kunnen geven aan het erfgoedbeleid. Ambtelijke invulling De gemeente Alphen heeft 278 monumenten (Rijks en gemeentelijk). Dit aantal zal in de komende jaren toenemen. Op dit moment is hiervoor een ambtelijke inzet beschikbaar van naar schatting 0,5 fte. Om het ruimtelijke erfgoedbeleid optimaal vorm te geven en uit te voeren zou dit op termijn aanmerkelijk verruimd moeten worden naar tenminste 1,5 fte De Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft richtlijnen opgesteld voor het samenstellen van monumenten/erfgoedcommissies. 4 In 2010 is in opdracht van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) onderzoek uitgevoerd naar de aantallen fte voor monumentenzorg onder gemeenten. Onderzoeksbureau Anderson Elffers Felix constateerde dat voor elke 200 monumenten (Rijks en gemeentelijk) minimaal 1 fte beschikbaar zou moeten zijn om op de winkel te passen, dat wil zeggen uitvoering en handhaving. 5 Zie deel II (hfd 2) waarin gepleit wordt voor het concentreren van de wettelijke archeologische taken bij een gemeentelijk archeoloog

12 8 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Voorlichting, communicatie en beleving Voorlichting aan eigenaren van monumenten Goede voorlichting aan (potentiële) eigenaren van monumenten is belangrijk. In de praktijk blijken er veel misverstanden te bestaan over de reikwijdte van de monumentstatus. Via informatie op de gemeentelijke website en een brochure met veelgestelde vragen zouden monumentenbezitters en geïnteresseerden geïnformeerd moeten worden over eventuele beperkingen door regelgeving. Veel is al vergunningsvrij, maak dat duidelijk! Een dergelijke brochure zou naar alle eigenaren van beschermde panden kunnen worden gestuurd. Ook kunnen eigenaren worden gewezen op monumentenorganisaties en interessante regelingen. Zo kunnen zowel eigenaren van Rijks- als gemeentelijke monumenten met vragen over restauraties terecht bij een onlinecoach van het Nationaal Restauratiefonds. Voor elk gemeentelijk monument zou een dossier met monumentgegevens en een overzicht van alle in het verleden uitgevoerde restauratie- en onderhoudswerkzaamheden moeten worden aangelegd. Een dergelijk dossier is nuttig bij planvoorbereiding en -ontwikkeling en kan ook van dienst zijn voor een nieuwe eigenaar bij de verkoop van het monument. Burgers betrekken Het erfgoedveld waardeert het initiatief van de gemeente om Burgeravonden te organiseren en zo burgers meer te betrekken bij de besluitvorming. Door burgers en ondernemers op een reguliere basis uit te nodigen om elkaar te informeren en ideeën uit te wisselen, ontstaat een breder gedragen erfgoedbeleid

13 Deel I: Gebouwd erfgoed: monumenten Samenwerking Alphense erfgoedorganisaties faciliteren In de gemeente Alphen aan den Rijn zijn ruim 20 erfgoedorganisaties actief (zie bijlage 1). Zij zijn voornemens vaker gezamenlijk te opereren. Zo hebben de historische verenigingen uit de verschillende kernen al een Historisch Platform Alphen aan den Rijn opgericht en is er een Stichting Open Monumentendag Alphen aan den Rijn. Ook de andere organisaties gaan actief op zoek naar kansrijke samenwerkingsmogelijkheden. De gemeente kan deze initiatieven ondersteunen door bijvoorbeeld vergaderruimte en andere faciliteiten beschikbaar te stellen. Erfgoededucatie Erfgoed heeft alleen een toekomst als ook de jeugd ermee kennis maakt. Erfgoededucatie wordt zowel op het basis- als het voortgezet onderwijs aangeboden. De gemeente zou zich samen met de lokale erfgoedorganisaties actief moeten inzetten om erfgoededucatie te promoten onder de plaatselijke onderwijsinstellingen. Monumentenschildje Het plaatsen van een schildje op een monumentaal pand gebeurt op vrijwillige basis. Sinds de invoering van een nieuw, modern Rijksmonumentenschildje in 2014, is de vraag ernaar flink gestegen. De gemeente kan dit faciliteren door eigenaren van Rijksmonumenten een schildje ter beschikking te stellen. Op initiatief van de Stichting Open Monumentendag Alphen aan den Rijn worden alle gemeentelijke monumenten bezocht en wordt hen een gemeentelijk monumentschildje aangeboden. Erfgoed online Wij vinden dat het erfgoed van Alphen aan den Rijn meer bekendheid moet krijgen, zowel bij de eigen inwoners als bij (potentiële) bezoekers. Dit kan onder andere door op de website van de gemeente uitgebreider aandacht te schenken aan erfgoed. De lokale erfgoedorganisaties werken hier graag aan mee. Andere beleidsvelden Het erfgoedveld adviseert ook om het erfgoedbeleid beter af te stemmen met andere beleidsvelden binnen de gemeente, bijvoorbeeld op het gebied van ruimtelijke ordening, toerisme en recreatie, onderwijs en economie. Al deze beleidsvelden hebben raakvlakken met erfgoed. Tot slot Als erfgoedveld in Alphen aan den Rijn zetten wij ons graag samen met de gemeente in om het erfgoed in Alphen aan den Rijn te behouden, benutten en te laten beleven. Wij kijken daarom uit naar een vruchtbare samenwerking

14 1 Deel II: Archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed Inleiding deel II Alphen aan den Rijn kent een rijke geschiedenis. Een kleine tweeduizend jaar geleden lagen op het grondgebied van onze gemeente maar liefst twee Romeinse castella. De soldaten die gelegerd waren in Fort Albaniana in Alphen en in het kleinere fort Nigrum Pullum in Zwammerdam bewaakten de Limes, de noordelijke grens van het Romeinse rijk. Langs de Oude Rijn lag een lint van forten en wachttorens dat de grenzen veilig moest stellen. In de nabijheid hiervan ontstonden burgerlijke nederzettingen vici. Het maakt de Limes, die van Katwijk naar het Gelderse Millingen loopt, tot het grootste archeologische monument van ons land. De Limes is in 2011 op de voorlopige Werelderfgoedlijst van Unesco geplaatst. 1 Naast de verhalen over het Romeinse verleden is er nog veel meer te vertellen over de geschiedenis van onze gemeente. We denken in het bijzonder aan de middeleeuwse dorpskernen waarvan sporen zijn gevonden en de kastelen en buitenplaatsen die langs de Oude Rijn te vinden waren. De Oude Rijn speelt in alle tijdsperioden een verbindende rol. In navolging van de Visie op Ruimtelijke Erfgoed (gebouwd erfgoed) zijn wij gevraagd mee te denken over archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed. Wij zien er dan ook naar uit samen het verhaal van Alphen aan den Rijn te vertellen. Ton Dalman Hans t Hart Henk Hegeman Dick van der Kooij Suus Sprey-Houtman Jack Veldman Jan van Wijk 1 Het Rijk, de provincies Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland en 26 gemeenten langs de Limes (waaronder Alphen aan den Rijn) werken samen aan de nominatie van de Limes voor de Werelderfgoedlijst. 27

15 2 Deel II: Archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed Aandacht voor archeologie Beleid en ambtelijke inzet Het bodemarchief is een belangrijke bron voor iedereen die onderzoek doet naar het verleden, maar archeologische sporen zijn kwetsbaar. In het Europese Verdrag van Malta (1992) is daarom vastgelegd dat archeologisch erfgoed bescherming verdient. In navolging hiervan zijn in 2007 in de Wet Archeologische Monumentenzorg (Wamz) de volgende uitgangspunten vastgesteld: De bodem zelf is de beste conservator van archeologische resten en er wordt dan ook gestreefd naar behoud in situ. Er wordt niet zomaar opgegraven. In de ruimtelijke ordening moet rekening worden gehouden met archeologische waarden, maar als behoud in situ niet mogelijk is, betaalt de verstoorder voor het onderzoek en het documenteren hiervan (behoud ex situ). Gemeentelijke archeoloog Gezien het belang van de archeologische geschiedenis van Alphen aan den Rijn denk aan de Romeinse Limes, maar ook de periodes erna (zoals de boerennederzettingen en kastelen uit de middeleeuwen en de vele buitenplaatsen uit de 17 de en 18 de eeuw) achten wij de aanstelling van een gemeentelijke archeoloog gewenst. Op dit moment is de gemeente niet adequaat toegerust om haar wettelijke archeologische taken uit te voeren en blijven er kansen liggen, bijvoorbeeld met betrekking tot het onderzoek naar middeleeuwse nederzettingen. Binnen de organisatie zou ruimte gemaakt moeten worden om deze verantwoordelijkheid bij één aanspreekpunt te leggen. Hiermee kan het archeologisch erfgoed door een inhoudelijk deskundige beter worden gemonitord en is een noodzakelijke afstemming binnen de gemeentelijke organisatie beter gegarandeerd. (zie ook pag. 20 Ambtelijke invulling ) 29

16 Deel II: Archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed Archeologische waardenkaart met uniforme opzet voor alle kernen Het is van belang om voor alle kernen in de gemeente te kunnen beschikken over informatie over archeologische kenmerken en waarden, volgens een uniforme opzet. De gemeente Rijnwoude beschikte over een archeologische waardenkaart, maar in Boskoop werd gebruik gemaakt van de Cultuurhistorische Hoofdstructuur (CHS) van de provincie Zuid-Holland. Alphen aan den Rijn stelde in 2013 een waardenkaart op, maar deze is door de naderende fusie nooit formeel vastgesteld. We raden aan te onderzoeken in hoeverre de waardenkaarten van Rijnwoude en Alphen aan den Rijn volgens eenzelfde methode en beschrijving zijn opgesteld en deze indien nodigte harmoniseren. Vervolgens kan informatie over Boskoop worden toegevoegd. Ook pleiten wij ervoor deze archeologische informatie als extra laag toe te voegen aan de nog te ontwikkelen Cultuurhistorische Waardenkaart zodat er één waardenkaart is voor al het ruimtelijke erfgoed. (zie ook pagina 19 Rekening houden met cultuurhistorische waarden & Cultuurhistorische waardenkaart ontwikkelen) We adviseren de mogelijkheid te onderzoeken om gemeentelijke archeologische monumenten aan te wijzen. De Erfgoedverordening Alphen aan den Rijn (2015) moet in dit kader nog worden aangevuld/aangepast. (zie ook pagina 12 e.v. hoofdstuk Monumenten: bescherming ) Archeologie in de Erfgoedcommissie De klankbordgroep gebouwd erfgoed heeft gepleit voor het oprichten van een zelfstandige Erfgoed/Monumentencommissie. Wij onderschrijven de noodzaak daarvoor van harte en zijn van mening dat hierin ook een archeoloog zitting zou moeten nemen. (zie pagina 20 Zelfstandige Erfgoedcommissie ) Gemeentelijke archeologische monumenten De Romeinse Limes is aangewezen als archeologisch rijksmonument, maar er zijn meer bijzondere resten te vinden in onze gemeente. Denk aan de resten van Huis Beerendrecht in Alphen aan den Rijn of die van de kastelen Klein- en Groot-Poelgeest in Koudekerk

17 3 Cultuurlandschap Oude Rijn staat centraal in het verhaal van Alphen aan den Rijn Deel II: Archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed Geschiedenis van de rivier kan bron van inspiratie zijn De Oude Rijn is al sinds de Romeinse tijd de belangrijkste landschappelijke en cultuurhistorische structuur in Alphen aan den Rijn en loopt als een rode draad door onze geschiedenis. Alphen aan den Rijn, Koudekerk, Aarlanderveen en Zwammerdam zijn vanwege hun ligging innig verbonden met de rivier, maar ook Hazerswoude en Boskoop (via de Gouwe) hebben door de eeuwen heen geprofiteerd van de Oude Rijn als handelsroute voor hun land- en tuinbouwproducten. De Oude Rijn staat aan de basis van het landschap in onze streek. Vanuit de Oude Rijn en andere waterlopen vonden de middeleeuwse ontginningen plaats waaraan we het karakteristieke copelandschap met ontginnings- en boerderijlinten te danken hebben. Al vanaf de middeleeuwen werd de rivierklei gebruikt als grondstof voor steen- en dakpannenbakkerijen en vanaf de 17 de eeuw werd de schoonheid van de Oude Rijn en het landschap erom heen ontdekt door regenten en rijke kooplieden uit Leiden, Utrecht en zelfs Amsterdam. Zij lieten meer dan 125 luxe buitenplaatsen 2 langs de rivier aanleggen om er de zomer door te brengen, waarvan 46 rondom Alphen. 2 Meer hierover is te lezen in de in 2015 verschenen studie Gronden van Vermaak: Een reconstructie van de ontwikkeling van buitenplaatscultuur en het buitenplaatslandschap langs de Oude Rijn tussen Leiden en Utrecht van Gerrit van Oosterom (Universiteit van Groningen, 2015, PDF is online te vinden) 33

18 Deel II: Archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed Anno nu ligt het drukke scheepvaartverkeer op de Oude Rijn achter ons en is de Rijndijk door de aanleg van de N11 verkeersluw geworden. Dat biedt nieuwe kansen. Denk aan (water)recreatie en wonen langs de rivier. De geschiedenis van de rivier (denk aan sporen als oude jaagpaden) kan als inspiratie dienen bij toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen. Inventarisatie landschappelijke elementen Het is van belang dat een inventarisatie en een waardering wordt opgesteld van belangrijke landschappelijke elementen, structuren en gebieden (uiteraard in relatie/samenhang met het gebouwde erfgoed). De inventarisatie dient als uitgangspunt voor beleidsvorming. In 2012 is door Landschapsbeheer Zuid-Holland 3 een cultuurhistorische inventarisatie gemaakt van onder andere het Rietveldsepad, Polder Steekt, de Ridderbuurt en Aarlanderveen. Deze inventaristatie kan als basis worden gebruikt. Foto: Pontiac70 3 Stichting Landschapsbeheer Zuid-Holland is per 1 januari 2014 gestopt met haar activiteiten

19 4 Het Verhaal van Alphen aan den Rijn zichtbaar en beleefbaar maken Deel II: Archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed In de gemeente Alphen aan den Rijn zijn verschillende musea te vinden. Denk aan het Boomkwekerijmuseum in Boskoop, waar het verhaal van de boomkwekerijen in het dorp wordt verteld, of aan het Historisch Museum Hazerswoude waar je het geschiedenisverhaal van de ooit zelfstandige gemeente Hazerwoude kunt terugvinden. Landelijk bekend is het Archeon, een archeologisch openluchtmuseum en themapark waar jong en oud spannende geschiedenis kan beleven. Het Archeologiehuis Zuid-Holland bij het Archeon laat een overzicht zien van de rijke geschiedenis van de provincie Zuid-Holland: de prehistorie, de Romeinse periode en de middeleeuwen. Op landgoed De Hooge Burch in Zwammerdam is door zorginstelling Ipse de Bruggen recent De Haven geopend, een grand café/bezoekerscentrum dat in het teken staat van het Romeinse fort Nigrum Pullum dat hier ooit lag. In het Bezoekerscentrum de Veenweiden is een informatie- en activiteitencentrum voor het Groene Hart gevestigd. Daarnaast zijn er meerdere historische verenigingen actief, die zich, al dan niet met oudheidkamer of museum, inzetten om de geschiedenis van hun dorp levend te houden door middel van tentoonstellingen en/of historische publicaties. De archiefcollecties en expertise van het Streekarchief Rijnlands-Midden zijn hiervoor onmisbaar. Tot slot noemen we hier nog het Gilde Alphen aan den Rijn, dat via tientallen rondleidingen (met verhalen!) elk jaar vele inwoners en toeristen kennis laat maken met de geschiedenis 37

20 Deel II: Archeologie, cultuurlandschap, musea, archieven en immaterieel erfgoed van Alphen aan den Rijn en ook actief is op scholen en in wijkcentra en verzorgingshuizen. Als erfgoedveld zien wij een aantal kansen: Door de historische verhalen te koppelen aan het erfgoed (archieven, museale collecties, archeologie, cultuurlandschap en monumenten), kunnen we het Verhaal van Alphen - van de Romeinse tijd tot aan vandaag - verdiepen en beter toegankelijk maken voor een breder publiek. Door daarbij gebruik te maken zowel nieuwe (Facebook, Instagram, apps) als klassieke media (tentoonstellingen, publicaties) kunnen we nog meer mensen inspireren met het verhaal (en de identiteit) van Alphen aan den Rijn. Een ander inspirerend voorbeeld is het Erfgoedcafé 4 in Leiden, een initiatief van de plaatselijke, gezamenlijke erfgoedorganisaties. In de openbare ruimte is nu maar weinig te merken van de roemruchte geschiedenis van Alphen aan den Rijn. Een gemis, zeker gezien de mogelijke opname van de Romeinse Limes op de Unesco Werelderfgoedlijst. Door het Romeinse verleden (in de openbare ruimte) beter zichtbaar en beleefbaar te maken zeker op de plek van het voormalige castellum kunnen we het heden met het verleden verbinden. Samenwerking met het Archeon: dat het Archeon in Alphen aan den Rijn ligt, is een unieke combinatie waar meer uit te halen valt. Archeon mag ook meer zichtbaar zijn in het centrum van Alphen. Wij werken graag mee aan het optimaliseren van de relatie tussen Archeon, het Erfgoedveld en de gemeente. Ook voor de middeleeuwen (kloosters en kastelen), de 17 de eeuw (Oude Hollandse Waterlinie, buitenplaatsen) en 18 de - 19 de eeuw (buitenplaatsen, steen- en dakpannenbakkerijen & industrialisatie) liggen er veel mogelijkheden om het Alphense Erfgoed in toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen mee te laten wegen. Samenwerking erfgoedorganisaties faciliteren Samenwerking is essentieel bij het realiseren van deze doelstellingen en ook wij zetten ons daar graag voor in. In de Visie op Ruimtelijk Erfgoed is gepleit voor het faciliteren (door de gemeente) van kansrijke samenwerking door bijvoorbeeld vergaderruimte beschikbaar te stellen. Wij ondersteunen dit pleidooi van harte en hebben daarbij behoefte aan structureel overleg met de gemeente. Wellicht zijn er daarnaast mogelijkheden om op andere vlakken samen te werken, bijvoorbeeld bij het opslaan van museale en archeologische objecten (depot). 4 Zie

21 Hart voor Erfgoed in 11 punten Wijs jaarlijks een aantal gemeentelijke monumenten aan. Erfgoed is méér dan alleen monumenten: ook cultuurhistorische elementen als verkavelingspatronen en historische structuren moeten worden vastgelegd op een digitale cultuurhistorische waardenkaart. Erfgoed is geen rem op ontwikkeling, maar een belangrijke inspiratiebron. De wettelijke archeologische taken worden nu uitgevoerd door de Omgevingsdienst. Creëer formatieruimte voor een gemeentelijk archeoloog die binnen de eigen organisatie als spin in het web archeologische zaken kan begeleiden, afstemmen en/of zichtbaar/bereikbaar maken voor een breed publiek. Ook financiële steun is onontbeerlijk om Alphen erfgoedrijk te houden: onderzoek de mogelijkheden voor een restauratiefonds en stel een onderhoudsfonds in voor gemeentelijke monumenten. Zorg dat het erfgoed in Alphen aan den Rijn beter zichtbaar en beleefbaar wordt, samen met de lokale erfgoedorganisaties. Zorg dat de archeologische en landschappelijke waarden in onze gemeente op een uniforme wijze in kaart worden gebracht. Alphen aan den Rijn verdient een zelfstandige Erfgoed-/ Monumentencommissie. Wéét wat je in huis hebt: zorg dat alle monumenten in de gemeente op uniforme en heldere wijze worden beschreven. Betere voorlichting aan en ondersteuning van eigenaren van monumenten is van groot belang. Zet Alphen aan den Rijn op de kaart: maak, samen met de lokale erfgoedorganisaties, de bijzondere geschiedenis beter zichtbaar en beleefbaar. Voor inwoners, recreanten én toeristen

22 Over erfgoedveld Alphen aan den Rijn Het erfgoedveld Alphen aan den Rijn bestaat uit de volgende organisaties: Stichting Open Monumentendag Alphen aan den Rijn De Rijnlandse Molenstichting (namens 6 molens in de nieuwe gemeente Alphen aan den Rijn, te weten de Hondsdijkse molen, de Groenendijkse molen, de Lagewaardse molen, De Blauwe Wip, De Rietveldse molen en de Vrouwengeestmolen ) Stichting molen De Haas Benthuizen Stichting molen De Rooie Wip Hazerswoude-Dorp Stichting korenmolen Nieuw Leven Hazerswoude-Dorp Stichting Rijnenburgermolen Hazerswoude-Rijndijk Stichting molen De Eendracht Alphen aan den Rijn Stichting molenviergang Aarlanderveen (vier molens). Stichting tot behoud van Alphens Erfgoed Stichting Boomkwekerijmuseum Boskoop Vereniging Benthuizer Molenaars Stichting Historisch Museum Hazerswoude* Historische Vereniging Boskoop* Historisch Genootschap Koudekerk aan den Rijn* Historische Vereniging Alphen aan den Rijn* Historische Kring Benthuizen* Historische Werkgroep Zwammerdam* Stichting Vrienden Scheepjeskerk, Hazerswoude-Rijndijk Culturele Stichting Cornelis de Vlaming Bond Heemschut (regionale vertegenwoordiging) Stichting Gilde Alphen aan den Rijn Archeologische Werkgemeenschap Nederland, afdeling Rijnstreek (regionale vertegenwoordiging) Archeon * Per werken deze organisaties samen in het Historisch Platform Alphen aan den Rijn 42 43

23 COLOFON Hart voor Erfgoed is samengesteld door het erfgoedveld in Alphen aan den Rijn, ondersteund door het Erfgoedhuis Zuid-Holland, februari-mei 2016 TEKST Erfgoedhuis Zuid-Holland, Marc Laman, Marloes Wellenberg en Janneke van Haver-Plas FOTO S Jules de Keuning, Pieter Verkade, Marloes Wellenberg, Centrum Architectuur en Stedenbouw Alphen aan den Rijn (CAS), Gemeente Alphen aan den Rijn. VORMGEVING Mirjam Wilbrink, studioboven