Bas Verschoor, Merel Visser en Samantha Visser

Transcriptie

1 Samenvatting Onderzoeksrapport Mind-Spring Om dit rapport beschikbaar te maken voor iedereen hebben wij een versie gemaakt die makkelijker te downloaden is. (0.5 Mb groot) Dit is dus een verkorte uitgave van het origineel onderzoeksrapport. Deze versie geeft vooral de bevindingen over de opzet en effectiviteit vanhet project weer. Delen uit de hoofdstukken over de mogelijke rol van Vluchtelingenwerk en bijlagen zijn weggelaten. In de ook te downloaden volledige versie zijn deze wel terug te vinden. (deze is 1,9 Mb groot) Bas Verschoor, Merel Visser en Samantha Visser Mei 2010 HvU

2 Voorwoord Dit is een verkorte uitgave van het origineel onderzoeksrapport. Deze versie geeft vooral de bevindingen over de opzet en effectiviteit vanhet project weer. De hoofdtukken over de mogelijke rol van Vluchtelingenwerk zijn weggelaten. Voor de uitgebreidere versie verwijzen wij u naar de website. Deze samenvatting is vooral bedoeld om mensen te laten kennismaken met de theoretische achtergronden, opzet en mogelijke effectiviteit van het project. Dit is een deel van het onderzoeksrapport over Mind-Spring. Dit onderzoek is uitgevoerd in het kader van het afstuderen voor de opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening aan de Hogeschool Utrecht. Voor dit rapport zijn verantwoordelijk: Bas Verschoor, Merel Visser en Samantha Visser. De opdrachtgever van dit onderzoek is het Landelijk Bureau VluchtelingenWerk Nederland. Mind- Spring is een vorm van psycho-educatie in groepsverband, waarbij een opgeleide vluchteling in samenwerking met de GGz een training geeft aan andere vluchtelingen. De hoofdvraag van dit onderzoek luidt: Wat zijn de mogelijkheden om Mind-Spring binnen de lokale afdelingen van VluchtelingenWerk lingenwerk Nederland te implementeren? Bas Verschoor Merel Visser Samantha Visser Utrecht, 27 mei 2010 Doelstellingen De doelstellingen van dit onderzoek zijn te onderscheiden in doelstellingen die voortkomen uit de belangen van het Landelijk Bureau VluchtelingenWerk en doelstellingen die wij als onderzoekers hebben geformuleerd. De belangen van het Landelijk Bureau VluchtelingenWerk en onze doelstellingen bij dit onderzoek zijn hieronder omschreven. Deze zes doelstellingen zullen ons onderzoek deels richting geven. Belangen van het Landelijk Bureau Vluchtelingenwerk bij dit onderzoek: 1. Mogelijkheden tot implementatie van Mind-Spring binnen lokale afdelingen van VluchtelingenWerk Nederland in kaart brengen. Dit is het hoofddoel van dit onderzoek. 2. De mogelijkheden van financiering in kaart brengen. De gemeenten waar Mind-Spring aangeboden wordt, financieren dit op verschillende manieren. Wij zullen bekijken op welke manieren zij Mind-Spring financieren en op welke wijze Mind-Spring gefinancierd kan worden in de regio s waar Mind-Spring nog van de grond moet komen. Wij zullen ons niet richten op mogelijkheden voor landelijke of Europese financiering. 3. Een aanzet geven om lokaal goedlopende projecten te implementeren binnen verschillende regionale afdelingen van VluchtelingenWerk. Mind-Spring is een project dat binnen een aantal lokale afdelingen van VluchtelingenWerk reeds goed van de grond is gekomen. Door te onderzoeken hoe het binnen andere VluchtelingenWerk locaties geïmplementeerd kan worden, kan dit een aanzet zijn om andere succesvolle projecten op meerdere locaties plaats te laten vinden. 2

3 1.2 Probleemstelling Mind-Spring Mind-Spring is een laagdrempelige, preventieve vorm van hulpverlening. Mind-Spring is gericht op psycho-educatie of opvoedingsondersteuning in groepsverband, geboden door vluchtelingen en asielzoekers aan vluchtelingen en asielzoekers. Tijdens de cursussen wordt veel aandacht besteed aan het integreren in de Nederlandse maatschappij en het omgaan met traumatische ervaringen. Door de traumatische ervaringen en de daaruit voortkomende psychische problemen, integreren en participeren vluchtelingen moeizamer dan andere groepen nieuwkomers 1, wat onder meer te zien is aan de hoge werkloosheid onder vluchtelingen. Een van de doelstellingen van Mind-Spring is dat vluchtelingen beter leren omgaan met hun traumatische ervaringen, waardoor ze sneller en beter zullen integreren. De maatschappij is gebaat bij een betere integratie van nieuwkomers; snelle integratie bespaart kosten en zorgt voor betere participatie. Wanneer de vluchtelingen ondersteund worden in het omgaan met hun problematiek, is de kans groot dat de integratie beter verloopt. Wanneer Mind-Spring niet plaatsvindt, wordt een mogelijkheid om vluchtelingen beter te laten integreren niet benut. Hieruit is vast te stellen dat een maatschappelijk probleem in ieder geval blijft bestaan bij het niet implementeren van Mind-Spring. Een vergelijkbare preventieve vorm van hulpverlening aan deze doelgroep in Nederland is ons niet bekend 2. Verwijzen naar gespecialiseerde hulp Mind-Spring is een coproductie die wordt uitgevoerd door de opgeleide Mind-Spring trainer en een medewerker van de GGz. Ieder levert vanuit zijn eigen professionaliteit een bijdrage. Voor de Mind- Spring trainer is dit de ervaringsdeskundigheid en de eigen taal en cultuur. Voor de GGz medewerker is dit de kennis van psychosociale processen. De GGz medewerker kan bij de deelnemers mogelijke psychische ziektebeelden signaleren en deze mensen tijdig doorverwijzen naar gespecialiseerde hulpverlening. Door tijdig te signaleren en door te verwijzen kan escalatie van psychische ziektebeelden - met alle gevolgen van dien - voorkomen worden. Doelgroep Mind-Spring is in eerste instantie ontwikkeld voor asielzoekers. Het project loopt reeds goed op meerdere asielzoekerscentra (AZC s) in Nederland. Vluchtelingen worden bereikt in de verschillende regio s en gemeenten waar VluchtelingenWerk actief is. Momenteel is er sprake van samenwerking tussen Mind-Spring en VluchtelingenWerk. Deze samenwerking beperkt zich echter tot de regio Noordwestholland. Een doel van Mind-Spring is vluchtelingen door heel het land te bereiken, zodat die in de toekomst ook profijt kunnen hebben van Mind-Spring. Om deze vluchtelingen te bereiken ligt een landelijke samenwerking tussen VluchtelingenWerk Nederland en Mind-Spring voor de hand. Implementatie van Mind-Spring via het Landelijk Bureau De Mind-Spring cursussen vonden in Nederland voor het eerst plaats op AZC s in 2002 (P. Sterk, 2010). In het jaar 2006 is er een samenwerking tussen Mind-Spring en het Landelijk Bureau van VluchtelingenWerk Nederland tot stand gekomen. Zoals ook in de aanleiding van dit onderzoek staat beschreven, is er vanuit het Landelijk Bureau subsidie aangevraagd via het Europees Integratie Fonds (EIF), om Mind-Spring via VluchtelingenWerk Nederland uit te voeren. Deze subsidieaanvraag is afgewezen, waarna het Landelijk Bureau geen pogingen meer heeft gedaan om Mind-Spring van de grond te krijgen binnen de regio s van VluchtelingenWerk. Het Landelijk Bureau VluchtelingenWerk Er bestaat wel een laagdrempelig aanbod van psychotherapie in groepsverband (Centrum 45) gericht op mensen met psychische problemen waarvoor therapie nodig is. Voor de doelgroep van Mind-Spring is psychotherapie niet van toepassing. 3

4 Nederland ziet het als probleem dat VluchtelingenWerk geen hulpverleningstrajecten aanbiedt aan haar cliënten. Bij aanvang van dit onderzoek wilde het Landelijk Bureau VluchtelingenWerk Nederland zich actief gaan inzetten voor de implementatie van Mind-Spring binnen de lokale afdelingen van de veertien regio s van VluchtelingenWerk, aldus J. Winter, (2009). Regio Noordwestholland De meeste gemeenten waar Mind-Spring plaatsvindt, liggen in de regio van VluchtelingenWerk Noordwestholland. Één van de redenen dat Mind-Spring hier goed loopt, is dat Mind-Spring georganiseerd wordt door GGz Noord-Holland-Noord. De medewerkers van GGz Noord-Holland- Noord hebben een opleiding Mind-Spring gehad van GGz Dijk en Duin uit dezelfde regio. Een andere reden is dat de directeur en regiocoördinator van de regio Noordwestholland zich al langere tijd inzetten om Mind-Spring uit te voeren. Voor de implementatie van Mind-Spring in meerdere regio s van VluchtelingenWerk Nederland kan geleerd worden van de succesfactoren en valkuilen in de regio Noordwestholland. 1.3 Onderzoeksvraag en deelvragen Met deze probleemanalyse komen we tot de volgende onderzoeksvraag, die we willen beantwoorden met behulp van onderstaande deelvragen: Onderzoeksvraag Wat zijn de mogelijkheden om Mind-Spring binnen de lokale afdelingen van VluchtelingenWerk Nederland te implementeren? Deelvragen 1. Wat kan er gezegd worden over de effectiviteit van Mind-Spring? 2. Wat zijn de voorwaarden onder welke Mind-Spring van de grond is gekomen bij verschillende lokale afdelingen van VluchtelingenWerk? 3. Welke succesfactoren zijn bruikbaar om Mind-Spring binnen andere lokale afdelingen van VluchtelingenWerk te implementeren en met welke valkuilen moet men rekening houden? 1.4 Begrippenlijst Mind-Spring: Preventieve interventie voor vluchtelingen waarbij een vluchteling door de GGz opgeleid wordt tot trainer om psycho-educatie te geven aan vluchtelingen. Deze methode is ontwikkeld door GZ psycholoog en orthopedagoog Drs. Paul Sterk, werkzaam is bij GGz Dijk en Duin. Hij wil de landelijke coördinatie van Mind-Spring overdragen aan VluchtelingenWerk Nederland. GGz Dijk en Duin: Tijdens de start van dit onderzoek heet de vestiging van de GGz in Zaandam GGz Dijk en Duin. In dit rapport wordt deze naam gebruikt. Het is belangrijk om te vermelden dat GGz Dijk en Duin nu Parnassia Bavo Groep heet. Mind-Spring viel binnen GGz Dijk en Duin onder de afdeling Preventie, welke nu Context genoemd wordt. Mind-Spring wordt landelijk gecoördineerd vanuit GGz Dijk en Duin. Mind-Spring valt hier onder de afdeling Preventie, waar de methodiek ontwikkeld wordt en de cursussen Train-de-trainers gegeven worden. Tevens worden hier medewerkers van andere vestigingen van de GGz opgeleid tot coach voor de Mind-Spring trainers. 4

5 Vereniging VluchtelingenWerk Nederland 3 : Vereniging VluchtelingenWerk Nederland bestaat uit veertien regionale afdelingen en een landelijk bureau. Elke regionale afdeling is als onafhankelijke stichting lid van de Vereniging VluchtelingenWerk Nederland. Onder de regionale afdelingen vallen de lokale afdelingen. Landelijk Bureau VluchtelingenWerk Nederland: Het Landelijk Bureau ondersteunt het werk van de regionale afdelingen met scholing, advies en actuele informatie. Regionale afdelingen VluchtelingenWerk Nederland: Iedere regionale afdeling bestrijkt (een deel van) een provincie en ondersteunt de medewerkers die bij de lokale afdelingen van VluchtelingenWerk Nederland werken. Ons onderzoek zal voornamelijk plaatsvinden in de regio Noordwestholland, daarnaast in de regio s Midden Nederland, Midden Gelderland en Noord Nederland. Lokale afdelingen VluchtelingenWerk Nederland De lokale afdelingen van VluchtelingenWerk Nederland bestrijken ongeveer 93% van de Nederlandse gemeenten. Hier werken betaalde en onbetaalde medewerkers die zich inzetten voor de maatschappelijke begeleiding van vluchtelingen in de desbetreffende gemeente. Meestal is er één betaalde werkbegeleider werkzaam die de lokale afdeling coördineert en leiding geeft aan de vrijwilligers. Bij sommige lokale afdelingen zijn er meerdere betaalde krachten in dienst. Implementeren:...0.1(een plan) tot uitvoering brengen verwezenlijken, effectueren...(een nieuw systeem) invoeren, in gebruik nemen (Van Dale, 1996). Dit onderzoek richt zich op de implementatie van Mind-Spring binnen verschillende lokale afdelingen van VluchtelingenWerk Nederland. Effectiviteit van de methodiek van Mind-Spring: Onder de effectiviteit van de methodiek van Mind-Spring verstaan wij het effect van het programma op de deelnemers en de trainers. Mogelijke effecten zijn een beter integratieproces en het vroegtijdig signaleren van een posttraumatische stressstoornis. Voorwaarden waaronder Mind-Spring van de grond kan komen: Onder voorwaarden verstaan wij in dit geval de acties die ondernomen moeten worden en aanpassingen die gedaan moeten worden, rekening houdende met verschillende factoren, om Mind- Spring te implementeren binnen de verschillende regio s van VluchtelingenWerk. Succesfactoren: Binnen sommige lokale afdelingen van VluchtelingenWerk Nederland is het gelukt om Mind-Spring van de grond te krijgen. Dit betekent dat er succesfactoren zijn die van invloed zijn op het implementatieproces. Deze succesfactoren zijn overdraagbaar naar andere lokale afdelingen van VluchtelingenWerk, om het implementatieproces van Mind-Spring te bevorderen. Valkuilen: Binnen sommige gemeenten is Mind-Spring na een verloop van tijd gestopt. Dit kan te maken hebben met valkuilen waarmee rekening gehouden moet worden voor een gedegen implementatie. Ook binnen 3 Voor meer informatie over VluchtelingenWerk Nederland, zie het organisatieverslag in bijlage A. 5

6 de gemeenten waar het wel is gelukt Mind-Spring van de grond te krijgen, zal sprake zijn geweest van valkuilen. Deze valkuilen zijn overdraagbaar te maken, waardoor men er rekening mee kan houden. 1.6 Betrokken partijen bij de implementatie van Mind-Spring VluchtelingenWerk; Gemeenten (mogelijke subsidieverstrekkers en samenwerkingspartner van VluchtelingenWerk en Mind-Spring); Zorgverzekeraars Mind-Spring (1. De cursussen, 2. De organisatie GGz Dijk en Duin: oprichters, opleiders en trainers); GGz medewerkers (coaches tijdens Mind-Spring bijeenkomsten); Doelgroep (vluchtelingen en asielzoekers). o o o o o o De rol van de partijen: VluchtelingenWerk: VluchtelingenWerk is nauw betrokken bij de doelgroep en daardoor een logische partner voor Mind-Spring. VluchtelingenWerk kan signaleren of er bij de cliënten behoefte is aan Mind-Spring en kan de coördinatie ervan op zich nemen. Tevens kan VluchtelingenWerk een grote rol spelen in de werving van cliënten en het aanvragen van subsidie. Gemeenten: Mind-Spring zal bijdragen aan een betere integratie van vluchtelingen in de maatschappij, waarbij de gemeenten gebaat zijn. Daarnaast is de gemeente een voor de hand liggende subsidieverstrekker Mind-Spring: Een preventief interventieprogramma gericht op vluchtelingen en asielzoekers, opgezet vanuit GGz Dijk en Duin te Zaandam. De projectontwikkelaar wil dit project graag implementeren binnen VluchtelingenWerk. GGZ: Levert medewerkers (psychologen) die als coach de Mind-Spring cursussen ondersteunen. Doelgroep: De doelgroep bestaat uit vluchtelingen en asielzoekers. Naar inzicht van de projectontwikkelaar van Mind-Spring (P. Sterk), betreft dit een groep met een verhoogd risico om psychosociale problemen te ontwikkelen, ten gevolge van hun vluchtgeschiedenis. Wij zullen ons in dit onderzoek richten op de doelgroep vluchtelingen. 1.7 Relevantie van het onderzoek De vluchtelingen en asielzoekers nemen een aparte plaats in binnen de maatschappij. Het is tevens een groep met een unieke problematiek. Als asielzoeker heb je alles achtergelaten in het land van herkomst en gaat het leven in Nederland gepaard met de grote onzekerheid over of je mag blijven of moet terugkeren. Vaak duurt het een aantal jaar voordat je als asielzoeker een verblijfsstatus krijgt, wat betekent dat je een aantal jaren in onzekerheid leeft. Daar komt nog bij dat je niet mag werken en moet leven op een asielzoekerscentrum; je staat letterlijk buiten de maatschappij. Wanneer je als asielzoeker de status vluchteling krijgt en een (voorlopige) verblijfsvergunning ontvangt, heb je het recht om deel te nemen aan de maatschappij; je kunt gaan wonen in een Nederlandse gemeente, hebt recht op sociale zekerheid en de plicht tot inburgering. Dit alles maakt dat je als vluchteling aardig wat te verduren krijgt, zelfs na de trauma s die je hebt meegemaakt en de psychische schade die veroorzaakt is in de loop der jaren. De vluchtelingen en asielzoekers behoren met hun problematiek tot een groep in de maatschappij die wellicht meer hulp 6

7 nodig heeft dan de gemiddelde autochtoon. Ook vraagt deze doelgroep om een specifieke vorm van hulpverlening, waarbij van de hulpverlener veel kennis en ervaring over de doelgroep en problematiek wordt gevraagd. 4 Dit wil niet zeggen dat elke vluchteling hetzelfde is, integendeel. Dè vluchteling bestaat niet. Vluchtelingen verschillen van taal, afkomst, scholing, politieke en religieuze betrokkenheid en oriëntatie en zij komen vaak uit gemeenschappen die weinig multi-etnisch en multicultureel zijn. Dat betekent dat zij vreemd tegenover elkaar staan, terwijl zij wel een gelijke achtergrond van gedwongen migratie en vaak traumatisering hebben. Deze laatste gemeenschappelijke noemers zijn de basis voor de psychotherapeutische behandeling van vluchtelingen in groepsverband 5. Mind-Spring is een preventief interventieprogramma. Er zijn verschillen tussen reguliere hulpverlening zoals psychotherapie in groepsverband en Mind-Spring. Zo is deelname aan Mind-Spring zeer laagdrempelig, er is geen indicatie of doorverwijzing van een arts nodig en de werving is zeer persoonlijk. Dit maakt Mind-Spring tot een uniek project binnen de Nederlandse hulpverlening aan vluchtelingen en asielzoekers. Mind-Spring helpt mensen met het vinden van een nieuwe, positieve identiteit. Dit gebeurt door de cursussen te richten op het leren omgaan met trauma s en praktische zaken in het dagelijks leven als vluchteling in Nederland. Deze vorm van preventie kan veel ondersteuning bieden bij de integratie en participatie van vluchtelingen en asielzoekers. In haar notitie Integratie en Gezondheid vluchtelingen en nieuwkomers schrijft Nina de Ruuk (Pharos, 2005): De lichamelijke en psychische klachten waar vluchtelingen mee te maken hebben werken door in het integratieproces en kunnen een grote belemmering vormen tijdens het doorlopen van de keten. Eén van de conclusies die uit het rapport voortkomt is: Het vergroten van de zelfredzaamheid van vluchtelingen en nieuwkomers op het gebied van gezondheid, is mogelijk door: (...) Het versterken van de eigen coping strategieën. (...) Door de kracht van de vluchteling zelf te benadrukken en uit te gaan van wat hij of zij nog wel kan, wordt de vicieuze cirkel van weinig zelfvertrouwen en passiviteit doorbroken en kunnen gezondheidsproblemen op een actieve manier worden aangepakt. Eén van de doelstellingen van Mind-Spring is de coping strategieën te vergroten, wat gebeurt door de kracht en mogelijkheden van de deelnemers te benadrukken. Gelet op bovenstaande, sluit Mind-Spring goed aan op de bevindingen van Nina de Ruuk en zullen niet alleen de vluchtelingen, maar zal ook de rest van de maatschappij gebaat zijn bij het landelijk plaatsvinden van dit project. De voornaamste reden hiervoor is dat de integratie en participatie van vluchtelingen bevorderd worden door deelname aan Mind-Spring. 4 Fargadi, A. (1999), Multiculturele samenleving en psychoanalyse, Assen: Van Gorcum 5 Rohlof, H. e.a. (2005), Groepstherapie met vluchtelingen, Transculturele praktijk, Houten: Bohn Stafleu van Loghum 7

8 Hoofdstuk twee Mind-Spring 2.1 Mind-Spring Wat is Mind-Spring? Mind-Spring staat voor een veerkrachtige geest en het proberen opnieuw te beginnen. Mind-Spring is een preventief interventieprogramma voor en door vluchtelingen en asielzoekers. Vluchtelingen worden geschoold in het geven van psycho-educatie en opvoedingsondersteuning aan vluchtelingen en asielzoekers in de eigen taal en cultuur. De cursus psycho-educatie en/of opvoedingsondersteuning geeft de Mind-Spring trainer in samenwerking met een GGz medewerker. Volgens P. Sterk (2009) is het doel tweedelig: Enerzijds krijgen vluchtelingen de mogelijkheid een opleiding tot trainer psychoeducatie te volgen, werkervaring op te doen en zich te profileren binnen de Nederlandse gezondheidszorg. Anderzijds wordt een moeilijk bereikbare groep van vluchtelingen en asielzoekers met psychosociale klachten beter geholpen. Deelnemers van Mind-Spring worden geworven door de trainers zelf, in samenwerking met buurthuizen, VluchtelingenWerk, migrantenorganisaties en de Medische Opvang op Asielzoekerscentra (MOA). De opvoedingsondersteuning- en psycho-educatie cursussen worden uitgevoerd volgens de draaiboeken van Mind-Spring. De benadering van Mind-Spring is cognitief, gericht op empowerment, her- en erkenning - van het aanpassen aan de nieuwe situatie - en het vinden van een positieve ( nieuwe ) identiteit. Daarnaast wordt informatie en inzicht gegeven in veelvoorkomende psychosociale en psychische problematiek waar vluchtelingen mee te maken hebben. Verder worden er vaardigheden aangeleerd om hiermee om te gaan (coping). Mindspring maakt gebruik van de ervaringen van lotgenoten, eigen taal en cultuur en het vertrouwen dat trainers in de eigen gemeenschap genieten. De methodiek en inhoud zijn samen met asielzoekers en vluchtelingen ontwikkeld. De GGz levert voor elke cursus een coach voor de trainer. Deze bewaakt de kwaliteit en voegt extra deskundigheid toe aan het geheel, aldus P. Sterk (2009) Initiatie Mind-Spring Een aanleiding voor de initiatie van Mind-Spring was het gemis van verschillende onderwerpen in bestaande psycho-educatie programma s, zoals: Het betrekken van de eigen doelgroep; Een cultureel aspect in psycho-educatie; Het voorkomen van afhankelijkheid van de vluchteling; Het vergroten van de positieve identiteit; Ondersteuning in moeilijke opvoedingssituatie; Empowerment eigen oplossend vermogen; Vertrouwen in de hulpverlening. De projectontwikkelaar van Mind-Spring is Paul Sterk, werkzaam bij de GGZ Dijk en Duin, regio Zaanstreek/Waterland. Paul Sterk heeft Mind-Spring deels in vluchtelingenkampen in het buitenland ontwikkeld. Dit is deels mogelijk gemaakt door EVF subsidie. Het was voor de projectontwikkelaar een logische stap om deze projecten in Nederland voort te zetten. In 2002 is het programma Mind-Spring in Nederland mede geïnitieerd door een groepje asielzoekers, de Medische Opvang Asielzoekers (MOA) en medewerkers van het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers (COA) in AZC Assendelft. Het programma is verder ontwikkeld door de afdeling Preventie 8

9 van GGZ Dijk en Duin te Zaandam, regio Zaanstreek/Waterland, aldus projectontwikkelaar Paul Sterk. waar de eerste cursussen in asielzoekerscentra plaatsvonden. Het programma werd mede ondersteund door een klankbordgroep waarin MOA, COA Rijswijk, GGz Nederland, GGZ Dijk en Duin en Pharos deelnamen Aanleiding samenwerking VluchtelingenWerk Voor projectontwikkelaar Paul Sterk was het een logische stap om te gaan samenwerken met VluchtelingenWerk, aangezien vluchtelingen en asielzoekers de doelgroep zijn van Mind-Spring. In april 2009 legde de regiodirecteur van VluchtelingenWerk Noordwestholland, Tineke Parson, contact met projectontwikkelaar Paul Sterk. Er is een samenwerking ontstaan tussen Mind-Spring en VluchtelingenWerk in die regio, waarna Mind-Spring in steeds meer gemeenten werd aangeboden door lokale afdelingen van VluchtelingenWerk (Parson, 2009) De verschillende onderdelen van Mind-Spring Mind-Spring richt zich op verschillende gebieden: - Mind-Spring voor asielzoekers binnen de asielzoekerscentra; - Mind-Spring voor vluchtelingen vanuit het perspectief van de preventie binnen de GGz, die zich richt op mensen met geïndiceerde klachten; - Mind-Spring als onderdeel van een zorg op maat aanbod, ter ondersteuning van integratie en participatie. (P. Sterk, 2010) Deze gebieden komen terug in de onderdelen psycho-educatie en opvoedingsondersteuning. Deze onderdelen staan los van elkaar en kennen beide een andere benadering (zie paragraaf ). 9

10 2.2 De methodiek van Mind-Spring De formule van Mind-Spring Mind-Spring is een preventief interventieprogramma. Door het volgen van de Mind-Spring cursus, leren de deelnemers omgaan met hun traumatische ervaringen en bijkomende (psychosociale) problematiek. Hiermee wordt voorkomen dat vluchtelingen met traumatische klachten in een negatieve spiraal terecht komen. Het bewustmaken van de eigen problemen is een belangrijk deel van Mind-Spring. Het leert de deelnemers dat bijvoorbeeld stress, pijn en slaapproblemen een normale reactie op een abnormale situatie zijn. Deze bewustwording maakt de vluchtelingen sterker. Dit alles heeft een positieve invloed op de familie, kinderen en maatschappij. (trainer Hafidi, 2010) Mind-Spring wordt gegeven voor en door vluchtelingen. De doelgroep van Mind-Spring bestaat uit asielzoekers en vluchtelingen. Sociaal vaardige en zo mogelijk hoogopgeleide vluchtelingen worden door middel van de Train-de-trainers (zie paragraaf ) geschoold om psychoeducatie en eventueel opvoedingsondersteuning te geven. Het uitgangspunt van Mind-Spring is dat de Mind-Spring trainer dezelfde culturele achtergrond heeft als de deelnemers en dat de cursus in de eigen taal gegeven wordt. Mind-Spring is gericht op empowerment van vluchtelingen en asielzoekers. Empowerment betekent letterlijk: het verlenen van kracht of macht of eigenmachtig maken. Kracht wordt opgevat als het regie voeren over het eigen leven. Onder macht verstaan we het beschikken over hulpbronnen die daarvoor nodig zijn, zoals kennis, vaardigheden en sociale contacten (Penninx & Scholten, 2005). De volgende vormen van empowerment, zoals omschreven door Penninx en Scholten (2005), komen aan bod in het Mind-Spring programma: Helpen bij het behoud van de regie over het eigen leven; Sociale vaardigheden trainen; Het sociale netwerk sterker maken; Maatschappelijke participatie stimuleren; Eigen initiatieven van cliënten ondersteunen. Mind-Spring bestaat uit de onderdelen psycho-educatie en opvoedingsondersteuning. In paragraaf is terug te vinden wat de doelstellingen en de doelgroep van deze cursussen zijn Mind-Spring van begin tot eind Werving Werven van deelnemers Een belangrijke voorwaarde voor het implementeren van Mind-Spring is het werven van de deelnemers. De werving van deelnemers wisselt per regio. Het gebeurt soms via VluchtelingenWerk; de medewerkers werven dan zelf de deelnemers. Maar meestal gebeurt het werven van deelnemers via de trainer of tolk, ROC s en/of sociale dienst. Het is eigenlijk een principe van ons kent ons, aldus T. Parson ( ). A. Azizi (coördinator en trainer Mind-Spring en medewerker VluchtelingenWerk Noordwestholland) vindt het belangrijk te investeren in het geven van goede informatie. Hij stuurt eerst een informatieve folder naar potentiële deelnemers. De folder van Mind-Spring is in twaalf talen beschikbaar. In deze folder staat aangegeven wat Mind-Spring is en waar het de deelnemers bij kan helpen. Vervolgens krijgen de potentiële deelnemers een uitnodiging om kennis te maken met elkaar. De kennismaking 10

11 gebeurt aan de hand van een voorlichtingsbijeenkomst. In deze bijeenkomst wordt verder ingegaan op de inhoud van Mind-Spring. Er wordt bijvoorbeeld uitgelegd dat Mind-Spring handvatten biedt en praktische informatie geeft over het leven in Nederland. Trainer A. Abdulrazzaq ( ) geeft aan dat het belangrijk is toekomstige deelnemers te motiveren tot deelname aan Mind-Spring door middel van een persoonlijke benadering. Hij vertelt dat hij nu en dan samenwerkt met actieve vluchtelingen binnen de gemeenschap om toekomstige deelnemers te motiveren tot deelname. Eveneens maakt de trainer gebruik van een uitnodigingsbrief. Voor de werving van deelnemers is het volgens trainer A. Azizi ( ) belangrijk om rekening te houden met praktische punten als reiskosten en reistijd. Als de deelnemers vanuit verschillende plaatsen moeten komen is aan te raden de deelnemers te faciliteren met reiskostenvergoeding, omdat ze anders vaak niet de mogelijkheden hebben deel te nemen. Werven van trainers Vluchtelingen en asielzoekers met ervaring in de hulpverlening, sociaal en/of maatschappelijk werk, worden door middel van de Train-de-trainers opgeleid om psycho-educatie en/of opvoedingsondersteuning te geven aan vluchtelingen en asielzoekers. De werving van de trainers gebeurt voornamelijk via mond-op-mond reclame. Het gebeurt wel eens dat de tolk, welke aanwezig is bij de Mind-Spring bijeenkomsten, enthousiast is en tevens geschikt blijkt om tot trainer opgeleid te worden. Toen Mind-Spring net startte, werden trainers vooral via VluchtelingenWerk, asielzoekerscentra en vacatures geworven. Tegenwoordig worden de trainers vooral via, via geworven (B. Kieft, ). Zo is trainer A. Abdulrazzaq via zijn vrouw in aanraking gekomen met Mind-Spring en enthousiast geworden om zelf cursussen te gaan geven. Het werven van trainers gebeurt tevens via instanties die een nauwe samenwerking hebben met vluchtelingen. Zo is trainer D. Twagirayezu via de Stichting voor Interculturele Bedrijfsaspecten Sibio in contact gekomen met Mind-Spring. Sibio helpt medici en paramedici die willen herintreden of integreren in de Nederlandse gezondheidszorg. Verschillende Mind-Spring trainers hebben ook een betaalde baan bij VluchtelingenWerk. Enkelen worden door hun werkgever in de gelegenheid gesteld Mind-Spring cursussen uit te voeren. Anderen doen dit naast hun reguliere werk in de eigen tijd. (P. Sterk, ) De cursussen In deze paragraaf wordt beschreven waarom de cursussen psycho-educatie en opvoedingsondersteuning worden gegeven, wat de doelstellingen van deze cursussen zijn en voor welke doelgroep ze bedoeld zijn. Verder zal worden beschreven waarop de cursus is gebaseerd en hoe de samenstelling van de groepen eruit ziet. Draaiboek Tijdens de Train-de-trainers krijgen alle trainers een draaiboek uitgereikt voor de cursus psychoeducatie en/of opvoedingsondersteuning. In de draaiboeken staat de inhoud van alle bijeenkomsten beschreven. Tevens is erin terug te vinden welke theorieën en oefeningen tijdens de bijeenkomsten behandeld kunnen worden. Trainer D. Twagirayezu geeft aan 80% van het draaiboek te gebruiken. Hij tracht de stof van het draaiboek zoveel mogelijk aan te passen naar de wensen van de doelgroep. Dit geldt ook voor trainer A. Abdulrazzaq ( ): Iedere trainer heeft zijn eigen manier van 11

12 werken. Ik gebruik zelf veel visuele hulpmiddelen. Ik volg het draaiboek wel, alleen wil ik vanwege de zwaarte het thema rouw niet bespreken. De deelnemers hebben zoveel meegemaakt dat het risico te groot is dat het te dramatisch wordt. Ik vertel wel kort de hoofdpunten van het thema. Tevens pas ik de volgorde van de bijeenkomsten aan. Ik ben van mening dat het hoofdstuk Identiteit aan het begin van de cursus aan bod moet komen. De cursus psycho-educatie Waarom psycho-educatie? Veel asielzoekers en vluchtelingen willen niet met hun trauma geconfronteerd worden. De dagelijkse strijd, die veel tijd en energie kost, is op de meeste momenten belangrijker. Het verwerken van trauma s komt pas later, als er meer duidelijkheid is over de toekomst. Door de dagelijkse beslommeringen en grote onderzekerheid over de toekomst, kan men suggereren dat asielzoekers en vluchtelingen slachtoffers zijn. Mind-Spring gaat ervan uit dat iedereen, in elke situatie, een weg moet vinden om met slachtofferschap om te gaan. Hiervoor is het nodig dat asielzoekers en vluchtelingen de kracht in zichzelf vinden om met hun problemen te kunnen leven. De bedoeling van de cursus psycho-educatie is om deelnemers bewust te maken van de aard van hun problemen en de keuzes en oplossingen die voor hen beschikbaar zijn. In het handboek voor trainers (P. Sterk, 2009) wordt omschreven dat de sociale en psychische problemen van vluchtelingen niet verdwijnen met het verkrijgen van een verblijfsvergunning. De ervaring leert dat vluchtelingen pas toekomen aan de verwerking van eventuele trauma s en verdriet, wanneer zij een verblijfsvergunning krijgen waarmee ze een veiligere basis hebben om te leven. Vluchtelingen vinden vaak moeilijk of niet de weg naar de reguliere hulpverlening. Psycho-educatie in de eigen taal en cultuur biedt een nieuwe sociale structuur en maakt psychische en sociale problemen beter hanteerbaar. Indien doorverwijzing nodig is, maakt dit de drempel voor de reguliere hulpverlening lager. Doelstelling van het onderdeel psycho-educatie: Her- en erkenning bieden aan de moeilijke situatie waarin een asielzoeker of vluchteling zich bevindt en het onderling steunen door lotgenoten die zich in dezelfde situatie bevinden. Doelgroep voor psycho-educatie De doelgroep bestaat uit asielzoekers en vluchtelingen die last hebben van stressklachten, depressieklachten, slaapproblemen, drugs- en alcoholgebruik, ontbreken van dagstructuur, rouw of (niet pathologische) angsten en acculturatieproblemen en een behandeling kunnen ondergaan. De cursus is geen therapeutische setting, maar mensen die een therapeutische behandeling krijgen kunnen naast hun behandeling mogelijk wel aan de cursus deelnemen. 6 De cursus Psycho-educatie In dit deel zal de inhoud van de cursus psycho-educatie, zoals is vastgelegd in het draaiboek, beschreven worden. Daarbij is het belangrijk om aan te geven dat iedere bijeenkomst sluit met een ontspanningsoefening en wat korte reacties van de deelnemers. - Bijeenkomst één De normale reactie op de abnormale situatie Deze bijeenkomst begint met een kennismaking en de trainer zal verdere uitleg geven over Mind-Spring. Vervolgens wordt er ingegaan op de volgende theorie: traumatisering en ontworteling, normale reacties op abnormale situaties. Daarbij wordt vooral verteld wat 6 Sterk, P.A.M. (2009), psycho-educatie voor en door asielzoekers en vluchtelingen. Handboek voor trainers, Mind-Spring, Zaandam: GGz Dijk en Duin 12

13 een traumatische gebeurtenis voor gevolgen kan hebben met betrekking tot lichamelijke en/of emotionele reacties en sociale- en gedragsproblemen. - Bijeenkomst twee Stress en stressreductie Het doel van deze bijeenkomst is het vergroten van het inzicht in stress en stress situaties. De bijbehorende theorie gaat over stress symptomen en somatiseren. Er wordt besproken hoe men het beste met stress om kan gaan en welke persoonlijke vaardigheden hiervoor nodig zijn. Ook wordt uitgelegd wat psychosomatische klachten zijn en hoe je deze kan herkennen. Her- en erkenning van angst- en paniekklachten zijn vooral belangrijk als je leert hoe deze zelf weer de baas te komen. - Bijeenkomst drie Positiebepaling, hoe gaat het met je? Deze bijeenkomst gaat dieper in op het thema stress en stressreductie. Er wordt besproken hoe de deelnemers tegen dit thema aankijken. Het doel is de deelnemers bewust te maken van de gebieden die belangrijk voor ze zijn, te kijken of ze er de juiste energie in steken en kennis te maken met coping gedrag. Veel deelnemers hebben de neiging erg negatief over hun situatie te oordelen en de positieve lichtpunten niet meer te zien. - Bijeenkomst vier Rouwverwerking en het natuurlijke proces Het doel van deze bijeenkomst is de deelnemers het natuurlijke rouwproces en het belang van het verwerken van verdriet uit te leggen. - Bijeenkomst vijf Identiteit en veranderde identiteit (zelfbeeld, zelfwaardering en zelfevaluatie) Deze bijeenkomst staat in het teken van identiteitsverlies, verandering van identiteit en het nieuwe zelfbeeld dat daarbij zou kunnen passen. Een doel is om mensen bewust te maken van het gevaar van kiezen voor een negatieve identiteit. Een voorbeeld is om als nieuwe identiteit slechts vluchteling aan te nemen, wat van negatieve invloed is op het zelfbeeld. Door middel van een interactief proces wordt geïnventariseerd wat de deelnemers vanuit wisselend cultureel perspectief onder de begrippen identiteit en zelfbeeld verstaan. Als theorie wordt er uitgelegd wat de verschillende aspecten van identiteit zijn en wat de begrippen zelfbeeld, zelfwaardering en zelfevaluatie inhouden. In de groep wordt gezocht naar een nieuwe, positieve identiteit, gebruikmakend van de kracht van de mens. - Bijeenkomst zes Balans (onze gedachten bepalen ons leven) Deze bijeenkomst gaat over het hervinden van lichamelijke en emotionele stabiliteit. De samenhang tussen onze lichamelijke en emotionele vitaliteit wordt behandeld. Het doel is om de deelnemers bewust te maken over hoe ze hun denken en handelen kunnen beïnvloeden. Dit wordt gedaan middels uitleg van de Rationeel-emotieve therapie (RET). - Bijeenkomst zeven Energiebronnen (de kracht van overlevingsstrategieën) Het doel van deze bijeenkomst is om de deelnemers bewust te maken van en zicht te geven op hun eigen energiebronnen. Bijvoorbeeld: Wat doe je wanneer je in de put zit? Helpt dat?. Als theorie worden er verschillende bronnen behandeld waar men energie uit kan halen. Er wordt verteld wat de kracht van verschillende overlevingsstrategieën is. - Optioneel Gedurende dit onderzoek is Mind-Spring in ontwikkeling. Dit betekent dat het aanbod van 13

14 de cursus verandert. Op dit moment wordt bijeenkomst zeven losgelaten. Het thema van deze bijeenkomst is verweven in de andere bijeenkomsten. In het toekomstige handboek (P. Sterk, 2010) kan ervoor gekozen worden de zevende bijeenkomst te richten op kennis over verslaving, misbruik van middelen en/of huiselijk geweld. De cursus opvoedingsondersteuning Waarom opvoedingsondersteuning? Vluchtelingen en asielzoekers vinden het vaak moeilijk om hun kinderen binnen de Nederlandse en de eigen cultuur op te voeden. Men wil graag vasthouden aan de eigen waarden en normen, maar kinderen verwesteren veel sneller dan ouders vaak willen. Tevens is iedere organisatie die met kinderen en/of ouders werkt vanaf januari 2011 verplicht om met een meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling te werken. 7 RAAK (Reflectie- en Actiegroep Aanpak Kindermishandeling) heeft het onderdeel opvoedingsondersteuning van Mind-Spring aangewezen om kindermishandeling bij asielzoekers te signaleren. De doelstelling van het onderdeel opvoedingsondersteuning In de Module opvoedingsondersteuning voor asielzoekers en vluchtelingen (P. Sterk, 2009) staat over de doelstelling het volgende beschreven: De essentie van de Mind-Spring benadering is de ondersteuning van de rol als ouder: Welke keuzes maak je? Welke uitgangspunten hanteer je bij het kiezen van een opvoedingsstijl en ben je bewust van je achterliggende angsten en motieven om op een bepaalde manier op te voeden? Wordt je opvoedingsstijl beïnvloed door je eigen angsten, keuzes (...) Kernbegrippen zijn: bewustwording, keuzes maken en zelfevaluatie. Deze cursus is geen therapie voor probleemgezinnen, maar heeft puur een ondersteunende functie voor ouders. De cursus gaat er vanuit dat iedereen probeert afstand te nemen van een eventuele probleemsituatie. De trainer probeert mensen hierop aan te spreken. De doelgroep voor opvoedingsondersteuning Volgens het draaiboek (P. Sterk, 2009) bestaat de doelgroep zowel uit vluchtelingen met kleine kinderen als vluchtelingen met tieners. Om aan de cursus opvoedingsondersteuning deel te nemen, gelden de volgende voorwaarden: Deelnemers willen zich verdiepen in hun rol als opvoeder en staan open voor verhalen en problemen van andere deelnemers aan de cursus. Indien iemand niet open staat om naar andermans verhaal te luisteren, wordt er een individueel contact aangeboden. Ouders van kinderen die psychiatrische problemen hebben blijken in deze cursus meestal niet te vinden wat zij zoeken. Met hen wordt besproken of deelname het zinvol is. De cursus opvoedingsondersteuning In iedere bijeenkomst worden twee onderdelen behandeld: 1. Een inhoudelijk cognitief onderwerp dat bedoeld is om de deelnemers bewust te maken van hun rol als opvoeder en de keuzes die ze daarbij moeten maken. 2. Het leren van een opvoedingsvaardigheid als ondersteuning bij het opvoeden. Verder wordt de theorie ondersteund door verschillende oefeningen, welke zijn terug te vinden in het draaiboek voor opvoedingsondersteuning. 7 Expertisecentrum voor Jeugd, Samenleving en Opvoeding (JSO) 14

15 - Bijeenkomst één Cultuurspecifiek opvoeden, opvoeden binnen twee culturen Deze bijeenkomst begint met het kennismaken met elkaar, tevens vertelt de trainer over de opzet van de cursus. Vervolgens wordt ingegaan op het maken van keuzes. Er wordt stilgestaan bij de ik- en wij cultuur en gekeken naar de verschillen en overeenkomsten. Het tweede deel van deze bijeenkomst gaat over de opvoedingsvaardigheden actief luisteren, conflict oplossen, de ik-boodschap en gewoon doen. De kern van deze bijeenkomst is: bewust worden van wat jij wilt, waarom jij dat wilt en vanuit welke keuzes je wilt opvoeden. - Bijeenkomst twee Opvoedingsrollen Deze bijeenkomst heeft als doel de deelnemers bewust te maken van het feit dat je als opvoeder verschillende rollen kan kiezen en dat de gekozen rol deels de leerstijl van een kind bepaalt. Er wordt geprobeerd duidelijk te maken dat verschillende situaties verschillende rollen kunnen verlangen. Uitgelegd wordt dat leeftijd een belangrijke factor is als je bepaalt hoe je je kind iets wilt (laten) leren. In de theorie worden de verschillende opvoedingsrollen behandeld. In het tweede deel van deze bijeenkomst wordt de opvoedingsvaardigheid actief luisteren behandeld. - Bijeenkomst drie De wij-cultuur en de ik-cultuur In deze bijeenkomst wordt de theorie over de wij- en ik-cultuur uitgebreid behandeld. Er wordt verteld wat het verschil is tussen beide culturen en hoe kinderen met deze twee verschillen kunnen omgaan. In het tweede deel van deze bijeenkomst wordt de opvoedingsvaardigheid de ik-boodschap behandeld. - Bijeenkomst vier Vertrouwen versus Wantrouwen In deze bijeenkomst wordt onder andere besproken dat verschillende tegenstellingen het gedrag en de manier van opvoeden beïnvloeden. Vertrouwen versus wantrouwen staat voor onze angst of onbekendheid met de nieuwe omgeving. Dit kan kinderen beperken in hun groei naar zelfstandigheid. In het tweede deel van deze bijeenkomst wordt de opvoedingsvaardigheid straffen en belonen behandeld. - Bijeenkomst vijf Jezelf in de weg zitten (is je emotie baas over jou? Of ben jij je eigen emotie de baas?) In deze bijeenkomst wordt er teruggekomen op de verschillende ouderrollen met behulp van de Roos van Leary. Vervolgens wordt er gekeken naar welke rol mensen meestal kiezen in bepaalde situaties. Daarna wordt er gekeken wat het effect is van deze rol, welke rol ouders als alternatief kunnen kiezen en hoe doe je dit aanpakt. Het doel hiervan is om de angsten en emoties van de deelnemers binnen proporties te houden of krijgen, zodat ze rustiger en reëler kunnen opvoeden. - Overige bijeenkomsten De cursus opvoedingsondersteuning bestaat uit zes tot acht bijeenkomsten. Dit is afhankelijk van de vraag van de ouders. De overige bijeenkomsten kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld. Bijvoorbeeld door thema s te behandelen waar de ouders nog vragen over hebben. Het is ook mogelijk om in deze bijeenkomsten in te gaan op de volgende thema s: Runners, Pushers & Loverboys, Alcohol, Drugs en Verslaving en/of Huiselijk 15

16 Geweld en Kindermishandeling. De trainers kunnen over deze thema s in het handboek voor opvoedingsondersteuning meer informatie vinden Samenstelling groep Bij de Mind-Spring bijeenkomsten zijn altijd de deelnemers, de trainer, een GGz-psycholoog en een tolk aanwezig. In deze paragraaf zal worden toegelicht wat de rollen van deze betrokkenen zijn. Als laatste zal worden ingegaan op de groepscohesie. Deelnemers Een groep bestaat uit minimaal zes en maximaal vijftien deelnemers. De leeftijd van de deelnemers varieert. De keuze is gemaakt om geen seksespecifieke groepen te maken; de deelnemers bestaan zowel uit mannen als vrouwen. Bij Mind-Spring worden algemene onderwerpen besproken. Onderwerpen waar zowel mannen als vrouwen tegenaan lopen. Er wordt zelden over hele intieme onderwerpen (zoals verkrachting) gepraat. Mind-Spring houdt rekening met de risico s van gemengde groepen. Signalen die betrekking hebben op de veiligheid in bijvoorbeeld de asielzoekerscentra, kunnen soms niet gezien worden in gemengde groepen. Ook zullen vrouwen minder snel heel diep op onderwerpen ingaan als er mannen aanwezig zijn (B. Kieft, 2010) Hans Roden (2005) geeft aan dat een ervaringsfeit is, dat er regelmatig dader- en slachtofferschap voorkomt in theoriegroepen. De doelgroep van Mind-Spring bestaat uit vluchtelingen en asielzoekers. Het kan voorkomen dat deelnemers om persoonlijke en/of politieke redenen niet goed met elkaar overweg kunnen, maar bij Mind-Spring toch in dezelfde groep terecht komen. Soms besluiten de deelnemers bij de werving al dat zij door bovenstaande reden niet mee willen werken aan Mind-Spring. Volgens B. Kieft (2010) is het tijdens Mind-Spring bijeenkomsten weleens voorgekomen dat mensen elkaar niet goed lagen om persoonlijke en/of politieke redenen. Dit wordt meestal in de groep zelf besproken. Tijdens de Train-de-trainers wordt uitgelegd dat er geen politieke kwesties behandeld moeten worden in de bijeenkomsten. Trainer De trainer zal tijdens de bijeenkomsten de theorie behandelen en bijbehorende oefeningen uitvoeren. Dit doet hij aan de hand van het draaiboek. Tevens bewaakt de trainer de sfeer binnen de groep. GGz-psycholoog De trainer en de GGz-psycholoog verdelen de theorie, verduidelijken de stof en vullen elkaar aan tijdens de bijeenkomsten van Mind-Spring. De GGz-psycholoog vult de trainer aan met zijn professionele kennis. Dit houdt in dat de GGz-psycholoog inhoudelijk aanvullingen geeft op de stof die de trainer behandelt. Indien nodig, verwijst de GGz-psycholoog de vluchteling en/of asielzoeker door naar de GGz. In de praktijk komt dit niet vaak voor (P. Sterk, ). De GGz-psycholoog evalueert de bijeenkomsten samen met de trainer en geeft ondersteunende feedback. Tolk De tolk vertaalt de bijeenkomsten voor de GGz-psycholoog. Wanneer de cursus in het Nederlands wordt gegeven, vertaalt de tolk de bijeenkomst in de taal van de groep. De groepscohesie Een belangrijk deel van het Mind-Spring concept zijn de trainers. Zij hebben dezelfde ervaringen als de deelnemers en zijn daardoor erg toegankelijk. Er is voor gekozen om vluchtelingen en asielzoekers als trainers op te leiden om vertrouwen te geven aan de deelnemers. De sfeer in de groep is erg afhankelijk van de trainer en het vertrouwen dat hij uitstraalt. Maar voor de ene trainer is dit 16

17 makkelijker dan voor de andere trainer. De juiste aansluiting met de doelgroep zorgt voor de meeste openheid. Groepscohesie is een belangrijk element van Mind-Spring. Het komt ook wel eens voor dat de deelnemers erg wantrouwig zijn richting de trainer. Ze denken dan dat hij is ingehuurd om hen in de gaten te houden. (B. Kieft, 2010) Tijdens de eerste bijeenkomst worden de sociale en zakelijke regels uitgelegd. Een zakelijke regel is dat de deelnemers zich moeten afmelden als ze niet komen. Een sociale regel is dat als er iets persoonlijks door een deelnemer in de bijeenkomst verteld wordt, het de bedoeling is dat dit in de groep blijft. Verder worden afspraken gemaakt over wie de thee/koffie/koekjes regelt. Deze regels zijn opgesteld om de groepscohesie van de groep te bewaken. Je moet een sfeertje maken en de goede sfeer stimuleren. Een goed begin is belangrijk. Ik gebruik hierbij mijn gevoel en enthousiasme (trainer M. Hafidi, ) Afronding en evaluaties Afronding Tijdens de laatste bijeenkomst wordt de gehele cursus met de deelnemers geëvalueerd. Aan het eind ontvangen de meeste deelnemers een certificaat van hun deelname aan Mind-Spring. Wanneer een deelnemer te vaak afwezig is geweest (meer dan twee keer), ontvangt hij geen certificaat. Evaluaties De ontwikkeling van draaiboeken en trainingen van Mind-Spring vindt plaats aan de hand van evaluaties. Na iedere cursus wordt de voortgang van de cursus met een beoordelingsformulier geëvalueerd door de trainer, de GGz-psycholoog en één van de coördinatoren van Mind-Spring. Daarbij wordt gekeken naar eventuele verbeteringen. De eerste keer dat hij trainingen geeft, krijgt de trainer feedback aan het einde van alle bijeenkomsten. Dit gebeurt met behulp van een beoordelingsformulier (zie bijlage D), dat de GGzpsycholoog zal invullen. De uitkomst van deze beoordeling wordt besproken met de trainer, GGzpsycholoog en mijzelf als projectcoördinator. (B. Kieft, 2010) Door middel van deze evaluatie en de bijbehorende feedback kan de trainer werken aan zijn deskundigheid. In het draaiboek voor psycho-educatie is ook een checklist terug te vinden waarin de trainers hun vaardigheden kunnen controleren Train-de-trainers Mind-Spring biedt vluchtelingen en asielzoekers de mogelijkheid zich professioneel verder te ontwikkelen. Middels een training aan potentiële trainers, de Train-de-trainers, een korte stage en coaching vanuit de GGz doet men relevante werkervaring, contacten en vaktaal binnen de GGz op. Deelname aan het programma is kosteloos. Een voorwaarde is dat de vluchteling het gehele programma doorloopt, van opleiding tot en met korte stage. In deze paragraaf zal worden beschreven wat de voorwaarden zijn om deel te nemen aan de Train-detrainers en hoe de opleiding eruit ziet. Voorwaarden deelname - De deelnemer moet een vluchtelingenachtergrond hebben; - De deelnemer moet minimaal de Nederlandse of Engelse taal beheersen; - De deelnemer heeft bij voorkeur (para)medische, sociaal-maatschappelijke of didactische werkervaring, of een opleiding op een van deze gebieden als achtergrond; 17

18 - De deelnemer heeft belangstelling voor het helpen van mensen; - De deelnemer moet voldoende afstand kunnen nemen van de eigen problemen zodat hij/zij oog heeft voor de problemen van anderen. Het verloop van de opleiding Deelname aan het programma wordt beoordeeld middels een intakegesprek. Het eerste deel van de opleiding bestaat uit acht trainingen van ieder acht uur, gedurende twee maanden. In deze bijeenkomsten wordt theorie behandeld en wordt intensief geoefend met praktijkvoorbeelden. Het tweede deel van de opleiding bestaat uit een praktijkstage. Dit houdt in dat de trainer twee volledige cursussen uitvoert in samenwerking met en onder supervisie van een toegewezen GGz psycholoog. Soms blijkt tijdens de opleiding dat mensen niet geschikt zijn om een groep te leiden. Zij krijgen geen certificaat. Inhoud van de opleiding De opleiding bestaat uit zowel theorie als praktijk (stage). In de opleiding worden de volgende thema s behandeld: - Trauma; - De verwerkingsprocessen stress, depressie en rouw; - Herkennen van normale en abnormale reacties op trauma; - Stressreductie en omgaan met stress; - Acculturatie; - Empowerment van asielzoekers en vluchtelingen; - Rationeel Emotieve Therapie (RET); - Invloed van cultuur op traumaverwerking; - Vaardigheden in luisteren en vragen stellen; - Individuele- en groepsprocessen; - Herkennen wanneer iemand verwezen moet worden voor verdere professionele hulp; - Kennis van de verwijsmogelijkheden (sociale kaart); - Werving van deelnemers; - Planning van een groep; - Werken met groepen (groepsdynamica en non-verbale oefeningen). 18

19 Hoofdstuk drie Theoretische voorbeschouwing Deze theoretische voorbeschouwing begint met een korte schets van de definiëring van de vluchteling en de plaats in de maatschappij. Vervolgens wordt onder andere ingegaan op verschillende aspecten van de hulpverlening aan vluchtelingen en asielzoekers. Bij hulpverlening aan vluchtelingen moet rekening worden gehouden met verschillende aspecten vanuit de interculturele hulpverlening. Daarnaast is het vaak traumatische verleden, dat verstoringen aan het psychisch evenwicht kan geven, een belangrijk punt om rekening mee te houden. De thema s die in dit hoofdstuk behandeld worden, zijn van toepassing op de methodiek van Mind-Spring. Na elk thema wordt dit beschreven. 3.1 De vluchteling Definiëring vluchteling Het vluchtelingenverdrag van Genève 8 definieert de vluchteling als volgt: Een vluchteling is iemand die uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging, zich bevindt buiten het land waarvan hij de nationaliteit bezit, en die de bescherming van dat land niet kan of, uit vrees voor vervolging, niet wil vragen. Aan de hand van deze definiëring beslist de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND) of de vluchteling voldoet aan de voorwaarden om erkend te worden als vluchteling. Tijdens de asielprocedure gaat het om het al dan niet krijgen van een status als vluchteling. De IND bepaalt of iemand wel of geen vluchteling is en wel of niet in Nederland mag blijven. De IND valt onder het Ministerie van Justitie. Pas wanneer de IND heeft bepaald of je erkend wordt als vluchteling, heb je recht op huisvesting in Nederland. Wanneer je niet erkend wordt als vluchteling is er sprake van afwijzing en is de kans groot dat je uitgezet wordt 9. In Nederland wonen op dit moment ruim erkende vluchtelingen, waarvan er tussen 1 januari 1998 en 1 januari 2008 status hebben ontvangen 10. In 2008 hebben nog eens ruim asielzoekers 11 in Nederland asiel aangevraagd. De asielprocedure duurt lang, dus asielzoekers verblijven vaak lange tijd in een AZC. Nadat een asielzoeker is erkend als vluchteling, heeft hij recht op een woning. Hij zit echter soms nog jarenlang in het AZC omdat er geen woning beschikbaar is. Deze vaak uitzichtloze situatie, samen met de traumatische ervaringen die vluchtelingen hebben opgedaan in het land van herkomst en tijdens de vlucht, maken dat vluchtelingen grote kans hebben psychische en/of psychosociale problemen te ontwikkelen. Deze problemen zijn meestal niet zelfstandig te verhelpen en er wordt weinig aandacht aan besteed binnen de Nederlandse hulpverlening. Dit maakt veelal dat vluchtelingen moeite ondervinden met integreren; voor een goede integratie is het creëren van en kunnen omgaan met de eigen identiteit noodzakelijk. Van de vluchteling wordt verwacht dat hij inburgert en mee gaat draaien in de maatschappij, maar zoals eerder staat beschreven gaat het proces van inburgeren vaak moeizaam. Volgens trainer M. Hafidi ( ) zou dit beter gaan wanneer de vluchteling de eigen identiteit vindt en leert omgaan met alle herinneringen en trauma s die hij met zich meedraagt. Mind-Spring richt zich op vluchtelingen die problemen ervaren na hun migratie. Alle deelnemers hebben schokkende en ingrijpende gebeurtenissen meegemaakt voor of tijdens hun vlucht naar (vluchtelingen in getallen) 19

20 Nederland. Psychosociale klachten kunnen het gevolg zijn van deze gebeurtenissen. Tijdens Mind- Spring wordt aandacht geschonken aan deze klachten, maar Mind-Spring kan niet als psychotherapie gezien worden. In hoofdstuk twee is de methodiek van Mind-Spring verder beschreven Psychosociale problematiek bij vluchtelingen H. de Mönnink (2000) schrijft over de problemen die ontstaan door migratie: Migratie kent onmiskenbaar een element van ontworteling, van verlies, van loslaten en achterlaten. Het gemis van geliefden, van een omringend sociaal netwerk, van het oude vertrouwde kan zich op allerlei manieren uiten. De onvermijdelijke ontworteling betekent niet alleen het achterlaten van huis en haard, maar ook van familie en vrienden, van land en cultuur van herkomst. Als zodanig ondervinden migranten in allerlei opzichten verlies: verlies van naasten, verlies van identiteit, verlies van taal, verlies van status en verlies van doelen. Bovengenoemde elementen kunnen grote gevolgen hebben voor de gezondheid van vluchtelingen. Van Willigen en Hondius (1992) halen een onderzoek aan over klachten van asielzoekers en vluchtelingen. Zij schrijven dat vluchtelingen over het algemeen veel specifieke gezondheidsklachten hebben. Wanneer asielzoekers en vluchtelingen een beroep doen op de GGz is er sprake van een grote hoeveelheid lichamelijke, psychologische en psychosomatische klachten. Meestal treden deze klachten in aspecifieke combinaties op. Traumagerelateerde klachten, depressie, aanpassingsstoornissen en psychiatrische gezondheidsklachten (schizofrenie, verslaving) zijn belangrijke psychische gezondheidsklachten. De intensiteit en complexiteit van deze klachten wisselt, psychiatrische stoornissen vormen een minderheid. Het zal niemand verbazen dat het meemaken van een ingrijpende gebeurtenis die niet alle dagen voorkomt, verstoringen van het psychisch evenwicht kan teweegbrengen. ( ) Als gevolg daarvan lijdt men vaak aan extreme angst, die weer gepaard kan gaan met depressieve gevoelens en vermijden van situaties waarin de ingrijpende gebeurtenis (het psychotrauma) plaatsgevonden heeft. (Van der Feltz- Cornelis en Van der Ras, 2003) Deze angsten en gevoelens kunnen leiden tot een posttraumatische stressstoornis (PTSS). PTSS komt vaak voor binnen groepen mensen die te maken hebben gehad met traumatische gebeurtenissen. Onder vluchtelingen komt PTSS beduidend vaak voor. 12 De wegwijzer (2010) beschrijft dat wanneer iemand een schokkende gebeurtenis of trauma heeft meegemaakt, dit grote gevolgen kan hebben voor het geestelijk en lichamelijk evenwicht. Het trauma of de gebeurtenis kan ervoor zorgen dat iemand grip en controle verliest op het dagelijks leven en zich daardoor machteloos voelt. Er blijft een constante alertheid voor een gevaar wat er niet meer is. Dit heeft vaak chronische stress, grote waakzaamheid en allerlei lichamelijke klachten tot gevolg. PTSS beperkt het dagelijks functioneren. De klachten van PTSS zijn altijd terug te voeren naar een trauma of schokkende gebeurtenis. Kenmerken van PTSS zijn het telkens opspelen van onaangename herinneringen aan het trauma, nare dromen met betrekking tot het trauma en lichamelijke reacties op herinneringen aan het trauma. Wanneer iemand langer dan één maand last heeft van verschijnselen die bij PTSS horen, en wanneer het werk en sociaal functioneren er ernstig onder leidt, spreekt men van PTSS. Bij behandeling van PTSS wordt geprobeerd het verwerkingsproces met betrekking tot het trauma alsnog op gang te brengen. Rohlof en Haans (2005) schrijven de volgende beweringen: