WERKGROEP risico-evaluatie BENEKEMPEN EINDRAPPORT

Transcriptie

1 WERKGROEP risico-evaluatie BENEKEMPEN EINDRAPPORT Project met financiële steun van de Europese Unie

2 Documentbeschrijving 1. Titel publicatie Werkgroep risico-evaluatie BeNeKempen eindrapport 2. Verantwoordelijke uitgever 3. Aantal blz. Henny De Baets, OVAM, Stationsstraat 110, 2800 Mechelen Wettelijk depot nummer 5. Aantal tabellen en figuren D/2008/5024/119 4 tabellen en 1 figuur 6. Publicatiereeks 7. Datum publicatie 10 juni Trefwoorden BeNeKempen, zware metalen, risico-evaluatie, gezondheidsrisico's, harmonisatie, biobeschikbaarheid, blootstellingsonderzoek, milieumetingen 9. Samenvatting In dit rapport wordt beschreven hoe de risico s die uitgaan van de zware metalen verontreiniging in de Kempen zullen worden beoordeeld. We kunnen drie soorten risico s onderscheiden: risico s voor de menselijke gezondheid, risico s voor het ecosysteem en risico s op verspreiding van de contaminatie. Een gemeenschappelijke methode voor het beoordelen van gezondheidsrisico's van bodemverontreiniging met zware metalen werd uitgewerkt door de werkgroep risico-evaluatie. Deze methodiek dient als ondersteuning om de bevolking op eenduidige wijze te informeren over gezondheidsrisico's, en over mogelijke maatregelen om deze risico's te vermijden. Daarnaast werden bijkomende milieumetingen uitgevoerd in de regio, die werden gebruikt voor een geïntegreerde risicobeoordeling. Tot slot wordt een prioriteitenlijst van te nemen maatregelen gegeven. 10. Begeleidingsgroep en/of auteur Harma Albering (Provincie Nederlands Limburg), Christa Cornelis (VITO), Mirja Vanholderbeke (VITO), Patrick Berghmans (VITO), Karen Van Campenhout (LNE dienst Milieu en Gezondheid), Henk Jans (GGD), Griet Van Gestel (OVAM), Eric Kessels (ABdK), Sara Benoy (Toezicht Volksgezondheid Provincie Antwerpen), Vera Nelen (PIH), Bart Bautmans (Toezicht Volksgezondheid Provincie Limburg), Frank Swartjes (RIVM), Mieke De Boer (Provincie Noord-Brabant), Jan Weisscher (VROM), Koen Wynants (OCI vzw MMK), Mart Verlaek (OCI vzw MMK), Natacha Claeys (VMM) 11. Contactperso(o)n(en) Griet Van Gestel, Daneel Geysen 12. Andere titels over dit onderwerp Ontwikkeling van een geharmoniseerde methodiek voor beoordeling van gezondheidsrisico s door

3 bodemverontreiniging in de Kempenregio (VITO, RIVM); Cadmium in de Kempen: een statistische analyse van kanderincidenties (IKZ); Cadmium in de Kempen: een integrale risicobeoordeling (RIVM); Review of the soil ingestion pathway in human exposure assessment (VITO); Uitvoeren van milieumetingen voor het bepalen van de externe belasting aan zware metalen in de Noorderkempen (VITO); Bepaling van de bioaccessibility en de relatieve orale biobeschikbaarheid van lood en arseen uit bodem en zinkassen van de Nederlandse Kempen, Deel 1 (RIVM); Bepaling van de bioaccessibility en de relatieve orale biobeschikbaarheid van lood en arseen uit bodem en zinkassen van de Nederlandse Kempen, Deel 2 (RIVM); Gegevens uit dit document mag u overnemen mits duidelijke bronvermelding. De meeste OVAM-publicaties kan u raadplegen en/of downloaden op de OVAM-website:

4 Risico s zware metalen in de Kempen OVAM-ABdK Een rapport van het project BeNeKempen Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 1 van 33

5 Inhoudstafel 1 Inleiding Risico s voor de menselijke gezondheid De werkgroep Risico-evaluatie Harmonisatie beoordelingsmethodiek humane risico s van Cd, Pb en As Aanpak Resultaten en conclusies Aanbevelingen voor verder onderzoek: Cadmium opnieuw in de media Statistische analyse van kankerincidenties Doelstelling Aanpak en methode Conclusie Blootstellingsonderzoek en integrale risicobeoordeling in Nederland Doelstelling en aanpak Conclusies Blootstellingsonderzoek en integrale risicobeoordeling in Vlaanderen Inleiding Doelstelling Stand van zaken Blootstellingsonderzoek Noorderkempen Milieumetingen in Vlaanderen Literatuuronderzoek naar ingestie van bodem en stof Inleiding Samenvatting van de resultaten Aanbeveling voor verdere acties en onderzoek Relatieve biobeschikbaarheid van Pb en As in zinkassen Adviezen voor groententeelt door particulieren Conclusies Ecotoxicologische risico s Verspreidingsrisico s Prioriteitenlijst Referenties Bijlagen Samenvatting Harmonisatie beoordelingsmethodiek Een geharmoniseerde methodiek Uitwerking Blootstellingsroutes Intercompartimentele relaties Vergelijk met risicogrenzen en bodemnormen in Vlaanderen en Nederland Informatie nodig voor het uitvoeren van een locatiespecifieke risicoanalyse of het berekenen van locatiespecifieke risicogrenswaarden...33 Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 2 van 33

6 1 Inleiding De Nederlandse en Vlaamse Kempen zijn verontreinigd met zware metalen zoals cadmium, lood, arseen en zink. Deze verontreiniging is het gevolg van de non-ferro industrie uit de vorige eeuw, waarbij metalen door smelten uit ertsen werden gewonnen. Gangbare technieken voor sanering en beheer van de verontreiniging bleken moeilijk toepasbaar of ontoereikend. Omwille van de gelijkaardige problematiek in beide regio s, besloten Nederland en Vlaanderen samen te werken om een oplossing te zoeken. Het grensoverschrijdend project BeNeKempen werd opgestart om een gemeenschappelijke strategie uit te werken voor het oplossen en beheersen van de problematiek van zware metalen in de Kempen. De partners van dit project zijn Actief Bodembeheer de Kempen (ABdK) voor Nederland en de Openbare Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) voor Vlaanderen. Het project wordt mee gefinancierd door het Europese programma INTERREG III voor de grensregio Vlaanderen- Nederland, deelgebied Euregio Benelux Middengebied. In dit rapport wordt beschreven hoe de risico s die uitgaan van de zware metalen verontreiniging in de Kempen zullen worden beoordeeld. We kunnen drie soorten risico s onderscheiden: (1) risico s voor de menselijke gezondheid, (2) risico s voor het ecosysteem, en (3) risico s op verspreiding van de contaminatie. De beoordeling van de risico s voor de menselijke gezondheid werd uitgewerkt in de werkgroep Risico-evalatie. Omdat het moeilijk te verantwoorden is dat de bevolking in naburige gemeenten langs weerszijden van de landsgrens op een verschillende wijze over risico s wordt geïnformeerd, is het noodzakelijk dat de nationale en regionale beoordelingssystematieken worden geharmoniseerd. Ook de communicatie naar de bevolking dient te worden afgestemd tussen de twee landen. Daarnaast bleek het noodzakelijk bijkomende milieumetingen uit te voeren in de regio. De resultaten van de harmonisatie, van de milieumetingen en de verdere uitwerking worden beschreven in hoofdstuk 2. De risico s voor ecosystemen werden behandeld in de werkgroep Natuur, en zijn samengevat in hoofdstuk 3. De risico s op verspreiding van de contaminatie worden besproken in hoofdstuk 4. Onder verspreidingsrisico s wordt begrepen de verspreiding via het grondwater, en de verspreiding via de lucht door de opwaai van stof. De verspreidingsrisico s via grondwater werden behandeld in de werkgroep Water. Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 3 van 33

7 2 Risico s voor de menselijke gezondheid In dit hoofdstuk wordt een samenvatting gemaakt van wat er in het project BeNeKempen werd gedaan om de humane risico s beter in te schatten. De resultaten (samenvattingen) van volgende rapporten zijn hierin verwerkt: Rapporten: Ontwikkeling van een geharmoniseerde methodiek voor beoordeling van gezondheidsrisico s door bodemverontreiniging in de Kempenregio (VITO/RIVM) Cadmium in de Kempen: een statistische analyse van kankerincidenties (IKZ) Cadmium in de Kempen: een integrale risicobeoordeling (RIVM) Uitvoeren van milieumetingen voor het bepalen van de externe belasting aan zware metalen in de Noorderkempen (VITO) Review of the soil ingestion pathway in human exposure assessment (VITO) Bepaling van de bioaccessibility en relatieve orale biobeschikbaarheid van lood en arseen uit bodem en zinkassen van de Nederlandse Kempen Deel 1 (2006) (RIVM) Bepaling van de bioaccessibility en relatieve orale biobeschikbaarheid van lood en arseen uit bodem en zinkassen van de Nederlandse Kempen Deel 2 (2007) (RIVM) 2.1 De werkgroep Risico-evaluatie De werkgroep Risico-evaluatie is de werkgroep die het onderzoek naar de humane gezondheidsrisico s van de zware metalen verontreiniging in de Kempen coördineert en begeleidt. De werkgroep staat onder leiding van projectleiders van OVAM en AbdK. Vanuit volgende organisaties nemen vertegenwoordigers deel aan de werkgroep: Vanuit Vlaanderen: Vanuit Nederland: Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, dienst Milieu & Gezondheid Provinciaal Instituut voor Hygiëne/Provincie Antwerpen OCI vzw Medisch Milieukundigen MMK s Toezicht Volksgezondheid Provincie Antwerpen Provincie Limburg Vlaamse Milieumaatschappij VMM Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek VITO Provincie Limburg Provincie Noord-Brabant Gemeentelijke Gezondheidsdienst GGD Ministerie van Volksgezondheid, Ruimtelijke Ordening en Milieu VROM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu RIVM Een eerste doelstelling is het opstellen van een gemeenschappelijke methodiek voor het beoordelen van gezondheidsrisico s van bodemverontreiniging met zware metalen. Deze methodiek dient als ondersteuning om de bevolking op eenduidige wijze te informeren over gezondheidsrisico s, en over mogelijke maatregelen om deze risico s te vermijden. Een tweede doelstelling van de werkgroep is het opmaken van een prioriteitenlijst van maatregelen voor de aanpak van de zware metalen problematiek. Bij aanvang van het project BeNeKempen werd deze taak toegewezen aan de werkgroep die de humane risico s behandelt omdat algemeen wordt aanvaard dat het verminderen van risico s voor de menselijke gezondheid prioritair is. Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 4 van 33

8 2.2 Harmonisatie beoordelingsmethodiek humane risico s van Cd, Pb en As Aanpak VITO/RIVM Ontwikkeling van een geharmoniseerde methodiek voor beoordeling van gezondheidsrisico s door bodemverontreiniging in de Kempenregio Voor de beoordeling van gezondheidsrisico s van bodemverontreiniging worden standaard rekenkundige modellen gebruikt die de blootstelling van mensen aan bodemverontreiniging berekenen om die dan te vergelijken met algemeen aanvaarde gezondheidscriteria. In Nederland word het model CSOIL gebruikt, dat werd ontwikkeld door RIVM, en in Vlaanderen het model Vlier- Humaan, dat werd opgesteld door VITO. Deze beide modellen hebben een gemeenschappelijke basis, maar veel invoerparameters verschillen of werden op een verschillende manier geïmplementeerd. Aan VITO en RIVM werd gevraagd om de beoordelingsmethodieken zo ver als mogelijk te harmoniseren. In een eerste fase werd nagegaan welke parameterwaarden en mathematische relaties verschillend zijn in de Vlaamse en Nederlandse standaard rekenmodellen. Daarna werd voor deze parameters en relaties consensus gezocht door overleg en gebaseerd op actuele literatuurgegevens. Indien nodig werden bijkomende metingen en experimenteel onderzoek uitgevoerd Resultaten en conclusies De harmonisatie heeft geleid tot een gemeenschappelijke beoordelingsmethodiek, waarvan veel aspecten werden herzien en aangepast aan de meest recente wetenschappelijke data. De methodiek is bruikbaar voor de beoordeling van risico s van bodemverontreiniging met cadmium, lood en arseen. Met de geharmoniseerde methodiek zijn twee verschillende opties te beoordelen: (1) de blootstelling op basis van de bodemkwaliteit (optie beoordeling bodemkwaliteit ), met als uitgangspunt de huidige concentratie in de bodem; de concentraties in de overige milieucompartimenten worden berekend uitgaande van de concentratie in bodem; deze optie laat toe de effectiviteit van bodemsaneringsmaatregelen te evalueren; (2) de blootstelling op basis van de milieukwaliteit (optie beoordeling milieukwaliteit ), met als uitgangspunt niet alleen de bodemkwaliteit, maar ook de gemeten concentraties in de verschillende milieucompartimenten; in het laatste geval weerspiegelen de gemeten concentraties potentieel meerdere bronnen. Voor arseen werd geen consensus gevonden voor de te gebruiken toxicologische criteria. Voor de orale inname van arseen ontbreken eenduidige toxicologische data. Slechts voor een beperkt aantal parameters wordt in de geharmoniseerde methodiek informatie gebruikt die specifiek is voor de Kempen. In bijlage is een meer uitgebreide samenvatting opgenomen, waarin een beknopte beschrijving van het model en indicatief berekende risicogrenswaarden worden gegeven. De risicogrenswaarden werden berekend met de optie bodemkwaliteit, en zijn indicatief omdat gemiddelde gegevens voor de Kempen werden gebruikt. Voor een meer locatiespecifieke beoordeling dienen zo veel als mogelijk lokale meetgegevens te worden gebruikt. De rekenbladen van het model zullen ter beschikking worden gesteld. Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 5 van 33

9 2.2.3 Aanbevelingen voor verder onderzoek: Aanbevolen wordt nader onderzoek in de toekomst te richten op: De hoeveelheid ingenomen bodem- en stofdeeltjes buiten- en binnenshuis, waar bij aandacht wordt besteed aan de diverse vormen van bodemgebruik. Dit onderzoek werd opgestart in kader van het BeNeKempen project. Zie 2.7 Literatuuronderzoek naar ingestie van bodem en stof. De hoeveelheid zwevende bodemdeeltjes buitenshuis. Specifieke aandacht dient uit te gaan naar de invloed van activiteiten op de opwaai van bodemdeeltjes, zoals de activiteit op de locatie (buitenshuis). De relatie tussen het bodemaandeel in stof en de concentratie van contaminanten in zwevend stof, binnenshuis en buitenshuis (aanrijkingsfactor zwevend stof). De metingen in en rondom woningen in Nederland en Vlaanderen (zie 2.5 en 2.6) kunnen hierover bijkomende informatie geven. De relatie tussen het bodemaandeel en de concentratie van contaminanten in afgezet stof binnenshuis en buitenshuis (aanrijkingsfactor afgezet stof) De metingen in en rondom woningen in Nederland en Vlaanderen (zie 2.5 en 2.6) kunnen hierover bijkomende informatie geven. De wetenschappelijke onderbouwing van de groenteconsumptiehoeveelheden. De aandacht dient vooral te worden gericht op de totale groenteconsumptiehoeveelheden en de bijdragen hiervan uit eigen groenteteelt. Intussen zijn er voor Vlaanderen nieuwe gegevens over consumptiehoeveelheden voor volwassenen beschikbaar via de Belgische voedselconsumptiepeiling. De relatie tussen de concentratie in bodem en die in groenten. Voor cadmium wordt aanbevolen de beschikbare data in Vlaanderen en Nederland, maar wellicht ook daarbuiten, samen te voegen en zodoende de bodem plant relaties te verbeteren. Voor lood en arseen wordt aanbevolen de gevolgde procedure te evalueren en te verbeteren. Hierbij dient met name aandacht te zijn voor een mogelijk gebrek aan een relatie tussen de concentratie in groenten en die in bodem en op de invloed van bodemkenmerken op de relatie. Dit onderzoek werd opgestart voor cadmium (teeltadviezen, opgevolgd door de werkgroep landbouw), en voor lood (in het kader van de convenant Umicore OVAM). De evaluatie van de effecten van orale blootstelling van arseen op kinderen en de vertaling hiervan naar TDI-waarden en risicotoetsing. 2.3 Cadmium opnieuw in de media Begin 2006 verscheen een wetenschappelijke publicatie ( Environmental exposure to cadmium and risk of cancer: a prospective population-based study Nawrot et al., verschenen in The Lancet januari 2006) waarin voor een Vlaamse populatie woonachtig in de directe nabijheid van (voormalige) non-ferro bedrijven een verhoogd risico op longkanker wordt gerapporteerd. Voor een deel van de inwoners van 3 gemeenten, die eind jaren 80 in het meest vervuilde gebied verbleven, werd een verhoogd risico (Relatief Risico=3.5, 95% betrouwbaarheidsinterval ) gevonden op longkanker. Naar aanleiding van het bekend maken van deze resultaten, was er bij de bevolking in Vlaanderen en Nederland ongerustheid gerezen. In Nederland gaf de gedeputeerde van milieu in Noord- Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 6 van 33

10 Brabant, Annemarie Moons, opdracht aan twee onderzoekinstellingen om na te gaan of de resultaten van de studie van Nawrot et al. (2006) mogelijks ook van toepassing waren voor de met cadmium verontreinigde Nederlandse Kempen en met name in de directe omgeving van de (voormalige) zinkfabriek in Budel-Dorplein. Aan het Integraal Kankercentrum Zuid (IKZ) werd gevraagd na te gaan door analyse van kankerregistratiegegevens of er in de depositiegebieden voor bepaalde vormen van kanker een verhoogd risico bestaat. Aan het RIVM werd gevraagd na te gaan aan de hand van milieumetingen en integrale risicobeoordeling hoe hoog de huidige orale en inhalatoire belasting aan cadmium is en welke gezondheidsrisico s hiermee samenhangen. In Vlaanderen lanceerden de Minister van Leefmilieu Kris Peeters en zijn collega Inge Vervotte op 13 februari 2006 het Actieplan Cadmium. (Voor een uitgebreide beschrijving van de acties zie actieplan cadmium - De resultaten uit de Lancet-studie hebben betrekking op de periode Uit deze gegevens kunnen geen conclusies worden getrokken met betrekking tot de huidige situatie. Daarom werd in het Actieplan Cadmium Actie 17 (Opstarten van een nieuw biomonitoringsonderzoek) en Actie 9 (Linken van stofmetingen aan het biomonitoringsprogramma) opgenomen. Meer in het bijzonder was het de bedoeling na te gaan: de interne cadmiumbelasting bij de plaatselijke bevolking, de aanwezigheid van cadmium in het leefmilieu en voeding, en het verband tussen beide. 2.4 Statistische analyse van kankerincidenties IKZ Cadmium in de Kempen: een statistische analyse van kankerincidenties Doelstelling De doelstelling van het onderzoek is nagaan of het risico op bepaalde vormen van kanker in het Nederlandse depositie-gebied van de zinkfabrieken in België en in Budel is verhoogd Aanpak en methode Het onderzoek is gefaseerd uitgevoerd. In de eerste fase werd gekeken naar het absolute aantal gevallen van kanker in het genoemde gebied per gemeente, maar ook op het niveau van een kleinere geografische eenheid: de 4 cijfers van de postcode. In fase twee werden de absolute cijfers beschouwd in relatie met de opbouw van de achtergrond bevolking en de hoeveelheid kankergevallen die op basis daarvan verwacht zou kunnen worden. De derde fase omvatte een samenwerking met de onderzoeksgroep gelieerd aan het Kankerregister van Belgisch Limburg en de Universiteit van Hasselt, waarbij gebruikt gemaakt werd van de door hen ontwikkelde techniek van het bestuderen van geografische verschillen in incidentie. De volgende tumoren werden bestudeerd: long, nier (adenocarcinomen), nierbekken gecombineerd met urineleider en urinebuis, urineblaas (onderscheid naar oppervlakkige en invasieve tumoren), prostaat en zaadbal. Ook werd het totaal van alle voorkomende tumoren bestudeerd. Analyses vonden plaats apart voor mannen en vrouwen en er werd onderscheid gemaakt naar leeftijd (gegroepeerd: 0-29, en 60+ jaar). Omdat het IKZ beschikt over een indicator van sociaal-economische status (SES) op postcode niveau, werd ook gekeken naar mogelijke verbanden tussen incidentie en SES. Verder registreert de kankerregistratie van het IKZ sinds 1993 Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 7 van 33

11 alle overige ernstige aandoeningen waaraan een patiënt bij diagnose lijdt. Omdat als gevolg van de blootstelling ook cardiovasculaire problemen kunnen ontstaan, werd ook bekeken of er een verhoogde prevalentie is van cardiovasculaire aandoeningen bij de kankerpatiënten in het depositiegebied Conclusie Op grond van de uitgevoerde analyses is niet aangetoond dat er sprake is van een cluster van kanker in het algemeen of een aan blootstelling met cadmium gerelateerde vorm van kanker in het bijzonder in de gebieden die zich direct in de omgeving van de Belgische of Budelse zinkfabrieken bevinden. 2.5 Blootstellingsonderzoek en integrale risicobeoordeling in Nederland RIVM Cadmium in de Kempen: een integrale risicobeoordeling Doelstelling en aanpak Dit onderzoek heeft als doel een integrale risicobeoordeling te maken van de blootstelling van mensen aan stof met een mogelijk verhoogd gehalte aan cadmium en/of lood in de Nederlandse Kempen. Hiertoe werden milieumetingen uitgevoerd. Het doel van het meetprogramma is om een actuele risicobeoordeling te kunnen maken van cadmium en enkele andere metalen voor bewoners van de Nederlandse Kempen. Hierbij wordt de blootstelling aan bewoners van de Nederlandse Kempen via verschillende routes gekwantificeerd en gekoppeld aan een risico. Daarnaast is het mogelijk een vergelijking te maken met resultaten van een studie in de Belgische Kempen, en om relaties proberen te leggen tussen de verschillende blootstellingsroutes. Tauw heeft lucht- en stofmetingen uitgevoerd in 15 woningen in Budel-Dorplein (direct bij de zinkfabriek), 15 woningen in Maarheeze (15 kilometer van de zinkfabriek) en 15 woningen in Liempde (30 kilometer van de zinkfabriek) Conclusies Samengevat luiden de conclusies: zowel de concentratie van lood als van cadmium is in het neergeslagen huis-, straat- en bodemstof in Budel-Dorplein significant hoger dan in Maarheeze en Liempde. Daartegenover werd geen significant verschil gevonden tussen de cadmiumconcentratie in de lucht in en rondom de huizen in Budel-Dorplein, Maarheeze en Liempde. Voor wat betreft de cadmiumconcentratie in de lucht kan geconcludeerd worden dat de maximale concentraties die in de drie plaatsen gevonden zijn geen onaanvaardbaar gezondheidsrisico opleveren (ook niet bij levenslange inademing). De kans op het krijgen van longkanker, puur toe te schrijven aan het inademen van cadmium met de in de Kempen aanwezige lucht, is voor het gehele projectgebied van ABdK vrijwel gelijk aan de Nederlandse norm van het verwaarloosbaar risico (kans één op een miljoen). De blootstelling aan cadmium in de lucht in en nabij woningen in de Nederlandse Kempen brengt geen extra risico voor de volksgezondheid met zich mee. Dat concludeert het RIVM op basis van de uitgevoerde metingen. De aangetroffen concentraties veroorzaken nagenoeg geen extra risico voor Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 8 van 33

12 longkanker. De totale hoeveelheid cadmium die mensen in het onderzochte gebied binnenkrijgen via voeding, bodem, huisstof en lucht leidt ook niet tot een onacceptabel risico op nierschade door cadmium. Het onderliggende onderzoek omvat ook metingen van andere metalen in en nabij woningen in de Nederlandse Kempen. Ook voor deze metalen blijft de totale blootstelling onder de geldende gezondheidslimieten. Wel zijn verhoogde concentraties van lood in huisstof waargenomen in enkele woningen in het meest verontreinigde gebied (Budel-Dorplein) en in één woning in een matig verontreinigd gebied (Maarheeze). Deze verontreiniging is echter waarschijnlijk voor slechts een beperkt deel afkomstig uit het milieu. Mogelijk zijn huiselijke bronnen hiervan de oorzaak, zoals in één geval een bewoner die als hobby soldeert. Meer gedetailleerde conclusies zijn hieronder opgelijst: Cadmium: 1. Uitgevoerde metingen in de Nederlandse Kempen laten een significant verhoogde cadmiumconcentratie zien in de directe omgeving van een zinkfabriek (locatie Budel- Dorplein) in bodem, huisstof en buitenstof ten opzichte van een locatie op 15 km van de zinkfabriek (Maarheeze) en een controlegebied (Liempde). De cadmiumconcentraties in de lucht waren niet significant verschillend tussen de locaties. 2. De gevonden cadmiumconcentraties in de binnen- en buitenlucht zijn in alle gevallen en op alle locaties (Budel-Dorplein, Maarheeze en Liempde) aanzienlijk lager dan de EUgrenswaarde van 5 ng/m 3. Deze grenswaarde wordt geacht bescherming te bieden tegen zowel nierschade als longkanker door cadmium. 3. Uitgaand van levenslange blootstelling aan de hoogst gemeten cadmiumconcentratie in de lucht van 1,4 ng/m 3, kan een additioneel longkankerrisico van 3,2-5,8 per miljoen levenslang blootgestelden berekend worden. Dit risiconiveau ligt dicht bij het verwaarloosbare niveau dat is gedefinieerd als een additioneel risico van één op de miljoen. Hierbij dient rekening gehouden te worden met het worst case-karakter van de onderliggende kwantificering van het carcinogene risico voor cadmium. De uiteindelijke conclusie luidt dat de huidige blootstelling aan cadmium in de lucht tot een nagenoeg verwaarloosbaar risico leidt. 4. De huidige totale cadmiumblootstelling in de Kempen als gevolg van voedselinname, ingestie van bodem en huisstof en inhalatie zou maximaal kunnen resulteren in een cadmiumconcentratie in de niercortex van gemiddeld 10 mg/kg. Dit is ruim beneden de kritische grens van 50 mg/kg voor nierschade door cadmium. Dit betekent dat op basis van de huidige blootstelling aan cadmium geen gezondheidsrisico wordt verwacht voor een normale populatie. 5. Voor de geschatte totale lichaamsbelasting aan cadmium in de Kempen (locatie Budel- Dorplein) op basis van de uitgevoerde metingen, is voedsel veruit de belangrijkste bron: 99% van de totale blootstelling in termen van cadmiumbelasting van de nieren. Inhalatie van lucht draagt voor slechts 0,3% bij en ingestie van bodem en huisstof 0,8%. 6. De extra inname van cadmium via het voedsel in de Kempen ten opzichte van de Nederlandse achtergrond in voedsel, is beperkt. In termen van cadmiumbelasting van de nieren bij levenslange expositie komt dit overeen met gemiddelde concentraties van respectievelijk 8,5 en 10,0 mg/ kg in de niercortex. 7. Met het toxicokinetische model van Nordberg-Kjellström kunnen ook cadmiumconcentraties in nieren berekend worden voor gevoelige subpopulaties. Binnen een extreem gevoelige subpopulatie van individuen die sinds hun 20 e levensjaar gemiddeld 20 sigrareten per dag roken en tevens anemisch zijn vanaf hun 14 e tot 45 e levensjaar, overschrijdt 6% van de populatie de kritsische grens in de niercortex van 50 mg/kg. 8. De hier gerapporteerde metingen geven slechts een beeld van de huidige blootstelling aan cadmium. Gezien de langetermijneffecten die typerend zijn voor het metaal, is niet uit te sluiten dat door hogere expositieniveaus in het verleden alsnog bij blootgestelden Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 9 van 33

13 gezondheidseffecten tot uiting komen. Dit kan met name voor inhalatie van cadmium en mogelijk ontstaan van longkanker het geval zijn. Wel wijzen de nu uitgevoerde metingen erop dat de huidige blootstellingssituatie geen gezondheidsrisico met zich meebrengt. Overige metalen: 9. Uitgevoerde metingen voor de overige metalen (lood, nikkel, chroom, arseen, kobalt, zink) in de Kempen (locatie Budel-Dorplein) in bodem, huisstof, buitenstof en luchtstof laten in een aantal media verhogingen zien ten opzichte van de controlelocaties. Dit is met name het geval voor lood en zink, die in Budel-Dorplein significant zijn verhoogd ten opzicht van Liempde. 10. De totale geschatte blootstelling aan nikkel, chroom, arseen, kobalt en zink op basis van de metingen, gecombineerd met hun reguliere inname via voedsel, blijft beneden de voor deze metalen beschikbare toxicologische grenswaarden. Dit wijst op afwezigheid van een gezondheidsrisico voor deze metalen. 11. De loodconcentratie in huisstof was in enkele woningen (4 in Budel-Dorplein en 1 in Maarheeze) verhoogd (>530 mg/kg, de interventiewaarde van lood in bodem). In één woning was de concentratie in huisstof dusdanig hoog dat dit leidt tot een overschrijding van de toxicologische grenswaarde van 25 µg/kg/week. Hier is sprake van een potentieel humaan risico. Het lood in dit huisstof is waarschijnlijk voor een beperkt deel afkomstig uit het milieu, omdat de overige metingen geen hoge loodconcentraties toonden. Voor de desbetreffende woning en de overige woningen met een verhoogde loodconcentratie in het huisstof is het raadzaam de loodbron te identificeren en zo mogelijk te elimineren. 2.6 Blootstellingsonderzoek en integrale risicobeoordeling in Vlaanderen Inleiding Het Actieplan Cadmium integreert naast nieuwe acties ook initiatieven die reeds opgestart waren, nl. in het kader van de convenant Umicore-OVAM en het INTERREG-project Benekempen. Hiertoe behoren de acties 17 (opstarten van een nieuw biomonitoringsonderzoek) en actie 9 (linken van stofmetingen aan biomonitoringsonderzoek). Voor het uitvoeren van deze acties waren verschillende administraties verantwoordelijk: Departement LNE, OVAM, afdeling Toezicht Volksgezondheid, VMM en MMK s. Het volledige project Onderzoek naar het huidig blootstellingsniveau aan zware metalen in de Noorderkempen (BONK) omvat verschillende deelprojecten : Deel A: Rekrutering en staalname deelnemers Deel B: Analyse bloed- en urinestalen Deel C: Statistische verwerking en ondersteuning Deel D: Uitvoeren van milieumetingen voor het bepalen van de externe belasting aan zware metalen in de Noorderkempen Deel E: Geïntegreerde risico-analyse van de cadmium- en arseenbelasting in de Noorderkempen Deel F: Perceptieonderzoek Het project werd begeleid en gecoördineerd door een technische werkgroep bestaande uit vertegenwoordigers van de verschillende administraties en van de uitvoerders van de verschillende deelopdrachten. Deelopdracht D Uitvoeren van milieumetingen voor het bepalen van de externe belasting aan zware metalen in de Noorderkempen kadert in het project BeNeKempen. Voor de deelopdracht E Geïntegreerde risico-analyse van de cadmium- en arseenbelasting in de Noorderkempen werd gebruik gemaakt van het geharmoniseerde model voor risicobeoordeling opgesteld in het kader van het BeNeKempen model (zie paragraaf 2.2 Harmonisatie beoordelingsmethodiek humane risico s Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 10 van 33

14 van Cd, Pb en As). Deze deelopdracht wordt uitgevoerd in opdracht van het departement LNE (Van Holderbeke et al., 2008) Doelstelling Het doel van deze studie is tweeledig: (1) De huidige lichaamsbelasting aan cadmium, arseen en lood bij de inwoners van de Noorderkempen bepalen, en nagaan of de interne metaalbelasting (bepaald in bloed en urine) nog steeds aanleiding geeft tot een verhoogd gezondheidsrisico. (2) De huidige lichaamsbelasting interpreteren op basis van concentraties aan zware metalen in de verschillende milieucompartimenten waaraan de mens is blootgesteld, en het relatieve belang van de verschillende blootstellingsroutes (bv. inademing van stofdeeltjes, orale inname via bodem en stof, via eigengekweekte groenten, ) inschatten. Aan de hand hiervan kan het beleid, indien nodig, gepaste en gerichte maatregelen nemen. De inschatting van de externe blootstelling dient zo veel mogelijk gebaseerd te zijn op meetgegevens, waarbij het van belang is dat ze worden uitgevoerd voor (een subgroep) van dezelfde individuen als deze waarvoor de interne lichaamsbelasting wordt bepaald. Aan de hand van dergelijke gekoppelde data kunnen immers gemakkelijker significante verbanden tussen externe en interne blootstelling worden aangetoond. Voor de interpretatie van de verbanden tussen interne en externe blootstelling is een berekeningsmodel nodig waarmee, vertrekkend van cadmiumconcentraties in diverse milieucompartimenten en voeding, de concentratie in bloed en urine kan worden berekend, en dan vergeleken met de gemeten waarden. Modellen waarmee externe blootstelling wordt berekend dienen te worden uitgebreid met een farmacokinetisch model waarmee verdeling in het lichaam kan worden berekend Stand van zaken Blootstellingsonderzoek Noorderkempen Bij de opmaak van dit rapport zijn de resultaten van het Blootstellingsonderzoek in de Noorderkempen (BONK) nog niet bekend gemaakt. Deze publieke bekendmaking is gepland voor half juni 2008, een week voor de eindconferentie van het project BeNeKempen. (Voor meer info, zie en Hier wordt alleen een samenvatting gegeven van de milieumetingen die in het kader van het project BeNeKempen werden uitgevoerd (zie volgende paragraaf). Op 14 mei 2008 werd een vergadering georganiseerd met gezondheids- en milieu-experten voor de bespreking en interpretatie van de resultaten van het Blootstellingsonderzoek in de Noorderkempen. Op deze meeting werden ook de Nederlandse experten en partners van het project BeNeKempen uitgenodigd. Zij leverden een waardevolle bijdrage aan de interpretatie van het Vlaamse onderzoek. Door deelname aan dit overleg kunnen de Nederlandse partners zich ook beter voorbereiden op mogelijke reacties in Nederland wanneer de resultaten van het Vlaamse onderzoek zullen worden bekend gemaakt Milieumetingen in Vlaanderen VITO Uitvoeren van milieumetingen voor het bepalen van de externe belasting aan zware metalen in de Noorderkempen Samenvatting van de resultaten Voor het blootstellingsonderzoek Noorderkempen in 2007 zijn milieumetingen uitgevoerd bij 100 woningen en bij 14 publieke plaatsen verspreid over de gemeenten Mol, Balen, Lommel, Overpelt, Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 11 van 33

15 Neerpelt, Eksel en Hechtel. Het studiegebied is opgedeeld in drie deelgebieden: het referentiegebied HE (Hechtel-Eksel), het onderzoeksgebied S (overeenkomend met het onderzoeksgebied van de studie van Nawrot et al. (2006)) en het onderzoeksgebied R, de resten van de gemeente rond het onderzoeksgebied S. Met de resultaten van de milieumetingen is een databank opgesteld die als basis dient voor de geïntegreerde risico-analyse (deelopdracht E) die ook wordt uitgevoerd door VITO. De woningen voor de milieumetingen zijn geselecteerd uit de lijst van de deelnemers van de biomonitoring die door het het Provinciaal Instituut voor Hygiëne (PIH) werd uitgevoerd (deelopdracht A Rekrutering en staalname). De milieumetingen bestaan uit zwevend stof metingen binnen (PM2,5 en TSP) en buiten (PM2,5, PM10 en TSP), metingen van bodem, depositiestof (veegstof, stofzuigerzakken, kruiken, dakbeschot en straatstof), groenten en handbelading. Voor de verschillende milieucompartimenten zijn de concentraties arseen, cadmium en lood bepaald. Bij 3 woningen (in Mol, Lommel en Hechtel- Eksel) is een biomonitoring uitgevoerd met culturen van spinazie, sla en andijvie, om de effecten van atmosferische depositie na te gaan (uitgevoerd door CODA). De resultaten van de milieumetingen zijn in eerste instantie bedoeld om gekoppelde data aan te leveren samen met de humane biomonitoringmetingen en hebben bijgevolg een beperkte bruikbaarheid voor de beoordeling van de algemene milieukwaliteit in de onderzochte regio. Nochtans worden hierna de resultaten van de drie onderzoeksgebeiden samengevat en onderling vergeleken. Deze vergelijking is indicatief: er werd niet nagegaan of de verschillen tussen de gebieden statistisch significant zijn, omdat dit niet de opzet van de studie was. Voor het onderzoeksgebeid S zijn de loodconcentraties in straatstof, veegstof, kruiken, stofzuigerzakken en in de bodem 2,4 tot 3 maal hoger dan in het referentiegebied HE. De cadmiumconcentraties in straatstof, veegstof, kruiken, stofzuigerzakken en in de bodem zijn 2 tot 4,5 maal hoger dan in het referentiegebied HE. De arseenconcentraties in straatstof, veegstof, stofzuigerzakken en in de bodem zijn 2 maal hoger dan in het referentiegebied HE. De drinkwaternorm van cadmium is overschreden in het putwater op 1 locatie en de drinkwaternorm van arseen is overschreden in het putwater op 1 locatie in het onderzoeksgebied S. Voor het onderzoeksgebied R zijn de loodconcentraties in straatstof, veegstof, kruiken, stofzuigerzakken en in de bodem in het onderzoeksgebied R zijn 1,5 tot 2 maal hoger dan in het referentiegebied HE. De cadmiumconcentraties in straatstof, veegstof, kruiken, stofzuigerzakken en in de bodem zijn 0,8 tot 2,4 maal de concentraties in het referentiegebied HE. De arseenconcentraties in straatstof, veegstof, stofzuigerzakken en in de bodem zijn 1,3 tot 2 maal hoger dan in het referentiegebied HE. De drinkwaternorm van lood is overschreden in het putwater op 1 locatie en de drinkwaternorm van cadmium is overschreden in het putwater op 1 locatie in het onderzoeksgebied R. De arseenconcentratie in de cultuur met andijvie is sterk verhoogd (5 maal) t.o.v. referentiegebied HE. De depositie van cadmium, lood en arseen in het studiegebied is vooral vastgesteld in Mol en slechts sporadisch in Lommel. Ook in Hechtel-Eksel kan nog een lichte vervuiling worden gemeten. Hoewel de atmosferische depositie van cadmium biologisch nauwelijks detecteerbaar is, zorgt dit element voor overschrijdingen van de Europese norm voor wortelen. Het is dan wel vooral een geval van opname van het element uit de bodem. Voor het element arseen zijn er nauwelijks problemen te verwachten. Opvallend zijn de hoge concentraties van As, Cd en Pb in het dakbeschot van de onderzoeksgebieden R en S. De arseenconcentraties in het dakbeschot van de woningen zijn tot 40 maal hoger dan de concentraties in het veegstof. De cadmiumconcentraties in het dakbeschot van de woningen zijn tot 5 maal hoger dan de concentraties in het veegstof. De loodconcentraties in het dakbeschot van de woningen zijn tot 4 maal hoger dan de concentraties in het veegstof. De hoogste concentraties zijn gemeten in het dakbeschot van de kerk van Wezel Aanbevelingen voor verdere acties en onderzoek De resultaten van de milieumetingen in Vlaanderen dienen nog verder te worden geïnterpreteerd. Ondermeer dienen ze te worden vergeleken met de lucht- en stofmetingen in Nederland. Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 12 van 33

16 2.7 Literatuuronderzoek naar ingestie van bodem en stof VITO Review of the soil ingestion pathway in human exposure assessment Inleiding Bij de opdracht Harmonisatie beoordelingsmethodiek (zie paragraaf 2.2) bleek dat er nader onderzoek nodig is naar de hoeveelheden ingenomen bodem- en stofdeeltjes buiten- en binnenshuis, waar bij aandacht wordt besteed aan de diverse vormen van bodemgebruik. Voor de risicobeoordeling van bodemverontreiniging maakt men gebruik van ingestiegetallen (i.e. geschatte hoeveelheden bodem (en stof) die per dag worden ingenomen). Deze getallen zijn schattingen van een zeer variabele parameter, en zijn meestal gebaseerd op (schaarse) wetenschappelijke data afkomstig van tracerstudies, waarmee een totale ingestie kan worden bepaald. Hoewel de ingestiegetallen sterk bepalend zijn voor risicogrenswaarden, zijn de gebruikte waarden erg onzeker. Vandaar dat opdracht werd gegeven een literatuurstudie uit te voeren om de ingestie van bodem en stof beter te onderbouwen, waarbij ook wordt nagegaan hoe onderscheid kan worden gemaakt tussen inname van bodemdeeltjes, en inname van stofdeeltjes afkomstig van meer diverse bronnen Samenvatting van de resultaten In deze studie werden een aantal onderzoekslijnen verkend die kunnen helpen bij het kwantificeren van bodem- en stofingestie. Deze onderzoekslijnen zijn: de tracerstudies en hun interpretatie ; data met betrekking tot handbelading, transferefficiëntie, hand/mondcontact, en analyse van deze data; een analyse van validatiestudies waarin gemodelleerde en gemeten blootstelling met elkaar vergeleken worden; een analyse van empirische relaties tussen biomonitoringsdata en concentraties in het milieu. Handbeladingsstudies kunnen in theorie de meest accurate bodemingestiewaarden geven voor individuen, maar door gebrek aan data voor Vlaanderen was het in deze studie niet mogelijk om lokale bodemingestiewaarden te berekenen. De analyses gebaseerd op de biomonitoringsstudies en de empirische relaties bevestigen de resultaten van de tracerstudies, maar door belangrijke onzekerheden zoals de bijdrage van bodem, stof en de biobeschikbaarheid in bodem en stof zijn deze wellicht minder betrouwbaar dan de tracerstudies. Verschillende invalshoeken worden samengebracht en vergeleken. Hieruit blijkt dat de verschillende routes data voor bodemingestiegetallen voor kinderen geven die van dezelfde grootteorde zijn: van 30 (mediaan) tot 60 (gemiddeld) mg/dag op basis van tracer studies, 7 tot 60 mg/dag op bais van handbeladingscenario s onder verschillende aannames, 50 tot100 mg/dag via gemodeleerde biomonitoring data en 20 tot70 mg/dag uitgaande van empirische relaties. De data suggereren dat de gemiddelde bodem/stofingestie voor kinderen lager is dan 100 mg/dag, wellicht tussen 40 en 80 mg/dag. Bodemingestiewaarden voor volwassenen kunnen enkel afgeleid worden uit de tracerstudies en de handbeladingsstudies. Omdat de handbeladingsstudies zeer variabel en specifiek zijn, en omdat gegevens voor Vlaanderen ontbreken, kunnen geen getallen specifiek voor Vlaanderen afgeleid worden. Op basis van de analyse van de tracerstudies kunnen we bodemingestiegetallen voor volwassen afleiden tussen 25 (mediaan) en 45 (gemiddeld) mg/dag. Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 13 van 33

17 Daarnaast worden de bodemingestiegetallen uit de tracerstudies verder opgesplitst in stof- en bodemingestie binnen en buiten. Omdat het wegens gebrek aan Vlaamse data niet mogelijk is om basis van de handbeladingsstudies bodemingestiegetallen te berekenen voor specifieke omstandigheden in Vlaanderen, worden op basis van de tracerstudies stof- en bodemingestie getallen doorgerekend voor kinderen en volwassenen in een residentiële omgeving met tuin of moestuin uitgaande van verschillende en leeftijdsafhankelijke activiteitenpatronen en blootstelling Aanbeveling voor verdere acties en onderzoek Implementatie van de herziene bodemingestiegetallen in de methodiek voor risicobeoordeling. 2.8 Relatieve biobeschikbaarheid van Pb en As in zinkassen RIVM Bepaling van de bioaccessibility en relatieve orale biobeschikbaarheid van lood en arseen uit bodem en zinkassen van de Nederlandse Kempen Deel 1 (2006) RIVM Bepaling van de bioaccessibility en relatieve orale biobeschikbaarheid van lood en arseen uit bodem en zinkassen van de Nederlandse Kempen Deel 2 (2007) Op veel plaatsen in de regio werden zinkassen gebruikt voor de verharding van wegen, opritten, paden, Ook rond particuliere woningen zijn deze assen vaak nog aanwezig. Deze assen bevatten hoge concentraties aan zware metalen, zoals Cd, Pb en As, en vormen een bedreiging voor mens en milieu. Voor humane risicobeoordeling is de matrix waarin contaminanten zich bevinden van belang voor de biobeschikbaarheid in het lichaam. Voor de Nederlandse Kempen werd onderzoek gedaan naar de relatieve biobeschikbaarheid van lood en arseen uit bodems en zinkassen. De staalname gebeurde door Adviesbureau CSO. De fracties < 2mm werden beschouwd als bodem, de fracties > 2mm als zinkassen. RIVM heeft aan de hand van metingen met een in vitro digestiemodel de relatieven orale biobeschikbaarheid (rel F) bepaald. De bepaalde relatieve biobeschikbaarheidsfactoren voor lood waren verschillend voor de bodems (fractie < 2 mm) t.o.v. de zinkassen (fractie > 2 mm). De rel Fs was gemiddeld respectievelijk 0,83 ± 0,11 (n=13) en 0,56 ± 0,18 (n=6). Het is mogelijk een algemene rel F voor lood uit bodems en zinkassen af te leiden. Een algemene rel F is een conservatieve beschrijvende waarde die kan worden toegepast op vergelijkbare bodem- of zinkasmonsters zonder additionele experimenten. Verschillende voorstellen zijn gedaan voor de algemene rel F van lood uit bodems en zinkassen op basis van het 80- tot 95-percentiel van de in deze studie gevonden waarden. Het 80-, 85-, en 90- percentiel van de rel F s voor de bodems (fractie < 2 mm) was respectievelijk 0,91, 0,92, en 0,95. Het 80- en 95-percentiel van de rel F s van de zinkassen (fractie > 2 mm) was respectievelijk 0,68 en 0,80. De rel F van arseen van de monsters < 2 mm verschilde niet significant van de fractie > 2 mm. Er was wel een trend dat de rel F s van de bodemmonsters (fracties < 2 mm) een hogere waarde hadden, namelijk 0,15 ± 0,13 (n=12), dan de zinkasmonsters (fractie > 2 mm, gemiddelde rel F 0,10 ± 0,11, n=6). Deze trend heeft dezelfde richting als was gevonden voor lood; een hogere biobeschikbaarheid bij de bodems dan bij de zinkassen. Voor arseen is het 80-, 85-, 90- en 95- percentiel van de rel F s respectievelijk 0,12, 0,16 en 0,18 en 0,29. In het tweede deel van de RIVM-studie werden pure zinkassen bestudeerd. Deze experimenten tonen aan dat de rel F voor lood uit zinkassen gemiddeld 0,35 ± 0,15 (n=17 zinkassen) was. Het is mogelijk een algemene rel F voor lood uit zinkassen af te leiden. Een algemene rel F is een Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 14 van 33

18 conservatieve, beschrijvende waarde die kan worden toegepast op vergelijkbare monsters zonder additionele experimenten. Het 80-, 85-, 90-, en 95-percentiel van de rel F was respectievelijk 0,40, 0,41, 0,44 en 0,53. De rel F van arseen uit de zinkasmonsters kwam gemiddeld uit op 0,02 ± 0,01 (n=11 zinkassen). Voor arseen uit zinkassen is 80-, 85-, 90- en 95-percentiel van rel F s afgeleid op respectievelijk 0,03, 0,04, 0,04 en 0,05. Met CSOIL zijn verschillende blootstellingsscenarios uitgewerkt. Voor lood blijken de berekende risico-indices grotendeels groter dan 1 te zijn; voor arseen waren ze in alle gevallen kleiner dan 1. Onaanvaardbare gezondheidsrisico s voor mensen woonachtig op de met zinkassen verontreinigde bodems kunnen op basis hiervan niet worden uitgesloten. Echter, de gebruikte CSOIL parameters zijn niet specifiek voor zinkassen en hebben daarom beperkte geldigheid voor de opname van lood en arseen door planten uit zinkassen. Hierdoor dienen de berekende risico-indices als indicatief voor het daadwerkelijke risico te worden beschouwd. Voor een juiste interpretatie van de risico s zijn de volgende overwegingen van belang: - De zinkassen zullen waarschijnlijk een gedeelte van het oppervlak van de percelen bedekken (oprit, tuinpad e.d.). Hierdoor vindt, m.b.t. de totale blootstelling, een zekere verdunning plaats. Bij de risicobeoordeling is hiermee geen rekening gehouden. - Bij een beoordeling van bodemverontreiniging wordt uitgegaan van de gemiddelde concentratie binnen de interventiewaarde contour. De gemiddelde concentratie van lood en arseen in bodem zal waarschijnlijk lager zijn dan de concentraties in de zinkassen. - De concentratiebepaling in bodem richt zich op de fractie kleiner dan 2 mm. Vooral deze fijne fractie is belangrijk voor de mate van blootstelling (bijv. door ingestie van grond). - De BCF-waarden die in CSOIL worden gebruikt zijn niet van toepassing op zinkassen. De werkelijke opname van metalen door planten uit de zinkassen zal zeer waarschijnlijk lager zijn dan bij licht verontreinigde bodems. 2.9 Adviezen voor groententeelt door particulieren Cadmium in de bodem wordt gemakkelijk opgenomen door planten. Voor mensen die in een met cadmium verontreinigd gebied wonen, levert het eten van groenten uit eigen tuin een belangrijke bijdrage aan de totale blootstelling aan cadmium. Bepaalde gewassen nemen gemakkelijker cadmium op dan andere. Zo blijken wortelgewassen (wortelen, schorseneren, knolselder), prei, selder en bladgewassen (sla, andijvie, spinazie, witloof) gevoeliger te zijn voor de opname dan komkommers, kolen, erwten, uien en aardappelen. Ook de zuurtegraad van de bodem speelt een rol: een verhoogde verzuring zorgt voor een grotere opname van cadmium in het gewas. In Nederland en in Vlaanderen worden teeltadviezen verspreid bij de bevolking voor een veilige groententeelt in particuliere tuinen. Deze adviezen gaan over: - gewaskeuze; - het voorkomen van een te grote verzuring van de grond door een aangepaste bekalking; - grondig wassen van de groenten voor gebruik. Voor groenten die in de handel verkrijgbaar zijn, gelden er Europese maximumgehaltes voor cadmium (en ook voor lood). Een overschrijding van deze norm houdt geen onmiddellijk risico in voor de gezondheid maar geeft aan dat voorzichtigheid geboden is bij het regelmatig consumeren op lange termijn. De groenten geteeld in de eigen tuin zijn dan van mindere kwaliteit dan de vergelijkbare groenten die in de handel te verkrijgen zijn. Hoewel er geen onmiddellijke gezondheidsrisico s zijn, wordt in die gevallen aangeraden deze groenten uit eigen tuin niet overmatig te gebruiken en ze voldoende af te wisselen met andere groenten. De werkgroep Landbouw (Eindrapport WG Landbouw BeNeKempen, 2008) heeft voor verschillende gewassen relaties opgesteld tussen het cadmiumgehalte in de plant en het cadmiumgehalte in de bodem, om de kans op overschrijdingen van de Europese gewasnormen te kunnen voorspellen. Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 15 van 33

19 2.10 Conclusies Er werd een gemeenschappelijke methodiek opgesteld die kan worden gebruikt voor de beoordeling van gezondheidsrisico s van cadmium en lood. Ook voor arseen kan de methodiek worden toegepast, maar er kon geen consensus worden gevonden voor de te gebruiken toxicologische criteria. Met de geharmoniseerde methodiek zijn twee verschillende opties te beoordelen: (1) de blootstelling op basis van de bodemkwaliteit (optie beoordeling bodemkwaliteit ), met als uitgangspunt de huidige concentratie in de bodem; (2) de blootstelling op basis van de milieukwaliteit (optie beoordeling milieukwaliteit ), met als uitgangspunt niet alleen de bodemkwaliteit, maar ook de gemeten concentraties in de verschillende milieucompartimenten; in het laatste geval weerspiegelen de gemeten concentraties potentieel meerdere bronnen. Indicatieve risicogrenswaarden werden berekend met de optie bodemkwaliteit voor een situatie die algemeen geldt voor de Kempen. Deze risicogrenswaarden zijn van dezelfde grootteorde of hoger dan de geldende normen voor bodem. Als gevolg van het bekendmaken van de resultaten van een studie over kanker en cadmium en de bij de bevolking onstane ongerustheid, was het noodzakelijk andere onderzoeken op te starten die de gezondheidsrisico s van cadmium in het milieu nagaan. In Nederland werden in het kader van het project BeNeKempen gegevens van de kankerregistratie geanalyseerd, en werd een geïntegreerde risico-analyse uitgevoerd aan de hand van lucht- en stofmetingen. In Vlaanderen werd een biomonitoringsonderzoek opgestart waarbij cadmium in urine en bloed van de bevolking werd onderzocht. Het project BeNeKempen participeerde in dit onderzoek door het uitvoeren van milieumetingen in 100 woningen en een aantal publieke plaatsen. In Nederland wijzen de recent uitgevoerde metingen erop dat de huidige blootstellingssituatie geen gezondheidsrisico met zich meebrengt. In Vlaanderen zijn de resultaten nog niet bekend. Algemeen kan worden gesteld dat het uitgevoerde onderzoek er niet op wijst dat er gezondheidsrisico s uitgaan van de huidige verhoogde concentraties zware metalen in het milieu. Dit sluit echter niet uit dat in specifieke situaties een verhoogde blootstelling voor individuen kan zijn. Voorbeelden van deze specifieke situaties zijn: aanwezigheid van andere bronnen, eenzijdige consumptie van groenten geteeld in de eigen tuin of elders in de regio; aanwezigheid van zinkassen. Werkgroep Risico-evaluatie Benekempen Eindrapport Pagina 16 van 33