De aankomende grootschalige decentralisaties zijn bedenkelijk vanuit het beginsel van decentralisatie

Transcriptie

1 324 de stelling In deze rubriek wordt een stelling besproken door een voor- en tegenstander. Deze keer wordt de stelling opgeworpen of de aankomende decentralisaties zich al dan niet goed verhouden met het beginsel van decentralisatie. Remco Nehmelman (hoogleraar Publiek organisatierecht, Universiteit Utrecht) plaatst enkele vraagtekens bij de aankomende decentralisaties en is voorstander van de hiernavolgende stelling. Job Cohen (bijzonder hoogleraar van de Thorbeckeleerstoel, Universiteit Leiden) is voorstander van de decentralisaties en tegenstander van de volgende stelling. De aankomende grootschalige decentralisaties zijn bedenkelijk vanuit het beginsel van decentralisatie R. Nehmelman* 1. Inleiding * Prof. mr. R. Nehmelman is hoogleraar Publiek organisatierecht, in het bijzonder op het gebied van het waterbeheer, Universiteit Utrecht en lid van de Raad voor het Openbaar Bestuur. 1 Op de website van de VNG is de laatste stand van zaken raadpleegbaar ten aanzien van alle wetsvoorstellen die worden ingevoerd voor de bewerkstelliging van de overheveling van taken; (laatst geraadpleegd op 19 augustus 2014). In 2015 zullen de taken voor de Nederlandse gemeenten aanzienlijk worden uitgebreid. Dan zullen gemeenten tevens verantwoordelijk worden voor jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen. 1 Een aantal van deze taken hebben gemeenten nu ook al, maar zij zullen worden aangepast en uitgebreid. Een ander deel van deze taken is nieuw en nemen gemeenten over van andere overheden. De bedoeling is dat vanuit de gemeente één persoon ondersteuning en begeleiding zal bieden op voornoemde taken aan mensen die dat nodig hebben. Voor één huishouden wordt één basisplan gemaakt. De gedachte achter deze decentralisaties is dat gemeenten dichter bij de inwoners staan en daarom de zorg effectiever en met minder bureaucratie en goedkoper zullen kunnen leveren. Een streven van de decentralisaties is voorts om de regeldruk voor inwoners tot een minimum te beperken; de regels moeten zo eenvoudig mogelijk zijn. Ingewikkelde problemen moeten samenkomen bij één gemeentelijk loket. Bovendien moeten de geldstromen aan gemeenten voor de taken in het sociaal domein eenvoudiger en eenduidiger worden ingericht. Gemeenten zullen daarom uiteindelijk één budget, waarover straks meer, krijgen met als doelstelling de participatie in de maatschappij te bevorderen. Gelet op de omvang van de nieuwe decentrale taken zullen veel gemeenten op bestuurlijk, ambtelijk en financieel gebied moeten samenwerken of zelfs, al dan niet vrijwillig, moeten fuseren. Uitgangspunt is bovendien dat het Rijk beleidsvrijheid aan gemeenten biedt bij de uitvoering van hun taken.

2 TVCR OKTOBER 2014 De stelling 325 Bovenstaande samenvatting van de aanstaande decentralisaties is afkomstig van de website van de Nederlandse regering. 2 Op grond van de argumenten op de website kan eigenlijk niemand tegen deze decentralisatieoperatie zijn. Op een aantal terreinen van de decentralisaties valt de overheveling dan ook zeker toe te juichen. Gemeenten staan dichter bij de burger en een meer klantvriendelijke en efficiënte, waaronder financiële, benadering is dan ook een voordeel dat kan worden behaald. Toch zijn er bedenkingen tegen deze enorme overheveling van taken naar gemeenten te plaatsen vanuit het beginsel van decentralisatie en een aantal elementen die daaruit voortvloeien. Alvorens deze bedenkingen te bespreken is het noodzakelijk om eerst kort aandacht te besteden aan de vraag wat het decentralisatiebeginsel inhoudt. Daarmee zal dan ook eerst worden aangevangen waarna vervolgens enkele kritiekpunten volgen. Deze bijdrage wordt afgesloten met enkele concluderende opmerkingen. Tot slot van deze inleiding nog een opmerking voor wat betreft de beperkingen van deze bijdrage. De aankomende decentralisaties zijn zo omvangrijk en gedetailleerd dat het onmogelijk is om hier alle nuancering aan te brengen. Volstaan wordt met algemene bedenkingen die vrijwel altijd op de loer liggen bij de overheveling van taken van Rijk naar gemeenten. Niettemin is en blijft het van groot belang hierop te (blijven) wijzen. de stelling 2. Beginsel van decentralisatie In de kern is het decentralisatiebeginsel te omschrijven als het beginsel dat alle overheidsbevoegdheden die aan provincie- en gemeentebesturen (en overige gedecentraliseerde overheidsorganisaties) kunnen worden toevertrouwd, ook aan hen moeten worden toevertrouwd, en wel met zo veel mogelijk beleidsvrijheid, waarbij de gemeente de eerste voorkeur heeft. 3 Kernachtig zou men dit beginsel kunnen omschrijven als: decentraal wat kan, centraal wat moet. In 2002 heeft de Raad voor het Openbaar Bestuur dit beginsel meer specifiek omschreven als het gegeven dat publieke taken in beginsel aan de meest gedecentraliseerde en volledig democratisch gelegitimeerde bestuurslaag worden overgelaten en zodoende de autonomie van deze eenheden wordt behartigd. 4 Daarbij moet de betrokken bestuurslaag zoveel mogelijk beleidsvrijheid worden gelaten en moet zijn voorzien in voldoende financiële middelen om deze taakbehartiging te kunnen waarmaken. In eerste instantie moet dan worden gedacht aan een eigen belastinggebied. Konijnenbelt duidt het decentralisatiebeginsel ook wel als het staatsrechtelijk subsidiariteitsbeginsel onderwerpen/gemeenten/decentralisatie-van-overheidstakennaar-gemeenten (laatst geraadpleegd op 22 juli 2014). 3 Vgl. Zijlstra 2009, p Vgl. Rob Konijnenbelt 1995, p

3 326 De stelling Het decentralisatiebeginsel is nooit als zodanig in het geschreven Nederlandse recht gecodificeerd. Elementen van dit beginsel treft men niettemin aan in art. 124 Grondwet (de autonome en medebewindsbevoegdheden voor gemeenten en provincies) en de artikelen 116 en 117 Gemeentewet 6 (bevordering decentrale taken door de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties). 7 Het sterkst is het beginsel te herkennen in het Europese Handvest inzake lokale autonomie van de Raad van Europa. Naast een aantal bepalingen (art. 2 en 3 lid 1), waarin wordt verankerd dat autonomie van decentrale overheden het uitgangspunt dient te zijn, is het decentralisatiebeginsel in art. 4 lid 3 en 4 van het Handvest te herkennen. Deze bepalingen luiden: Art. 4 lid 3 en 4 Europees Handvest inzake lokale autonomie 3. Overheidsverantwoordelijkheden dienen in het algemeen bij voorkeur door die autoriteiten te worden uitgeoefend die het dichtst bij de burgers staan. Bij toekenning van verantwoordelijkheid aan een andere autoriteit dient rekening te worden gehouden met de omvang en de aard van de taak en de eisen van doelmatigheid en kostenbesparing. 4. Bevoegdheden die aan lokale autoriteiten zijn toegekend dienen in de regel volledig en uitsluitend te zijn. Zij mogen niet worden aangetast of beperkt door een andere, centrale of regionale autoriteit, behalve voor zover bij de wet is bepaald. Van belang is hier voorts art. 9 van het Europees Handvest inzake lokale autonomie waarin over de financiële middelen van lokale overheden onder andere het volgende is bepaald: 6 Vgl. tevens art. 114 en 115 Provinciewet. 7 Ten slotte kan in dit verband worden gewezen op Aanwijzing 16 (Aanwijzingen voor de regelgeving) waarin is vervat dat de taken en bevoegdheden op decentraal niveau worden gelegd, tenzij het onderwerp van zorg niet op doelmatige en doeltreffende wijze door decentrale organen kan worden behartigd. De Aanwijzingen voor de Regelgeving zijn vervat in een (interne) Circulaire afkomstig van de minister-president en zijn bindend voor alle rijksambtenaren, in het bijzonder degenen die met wetgeving zijn belast. Art. 9 lid 1, 2, 3 en 4 Europees Handvest inzake lokale autonomie 1. De lokale autoriteiten hebben binnen het kader van het nationale economische beleid, recht op voldoende eigen financiële middelen, waarover zij vrijelijk kunnen beschikken bij de uitoefening van hun bevoegdheden. 2. De financiële middelen van de lokale autoriteiten dienen evenredig te zijn aan de bevoegdheden zoals die zijn vastgelegd in de grondwet of de wet. 3. Ten minste een deel van de financiële middelen van de lokale autoriteiten dient te worden verkregen uit lokale belastingen en heffingen waarover zij, binnen de grenzen bij de wet gesteld, de bevoegdheid hebben de hoogte vast te stellen. 4. De financieringsstelsels op basis waarvan lokale autoriteiten middelen ter beschikking krijgen, dienen voldoende gevarieerd van aard te zijn en groeicapaciteit te hebben om hen in staat te stellen gelijke tred te houden, zoveel als in de praktijk mogelijk is, met de werkelijke groei van de kosten van het uitvoeren van hun taken.

4 TVCR OKTOBER 2014 de stelling 327 Het Europees Handvest inzake lokale autonomie biedt dus belangrijke aanknopingspunten voor het uitgangspunt van decentralisatie. Een probleem is echter dat de bepalingen in dit Handvest niet kunnen worden gekwalificeerd als een ieder verbindende verdragsbepalingen in de zin van art. 94 Grondwet. Een vordering bij de rechter met een beroep op het Handvest heeft dan ook geen zin. Dit blijkt onder meer uit een geruchtmakende zaak uit 2007 waarin de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en vier gemeenten een zaak aanspanden tegen de Staat der Nederlanden vanwege het beperken van het eigen belastinggebied (beperking van de onroerend zaaksbelasting). De Rechtbank Den Haag bepaalde in deze zaak dat art. 9 lid 3 van het Handvest, bezien in samenhang met het eerste lid, geen een ieder verbindende verdragsbepaling is. 8 Ook in hoger beroep werd de vordering van de VNG c.s. afgewezen. 9 Dit betekent overigens niet dat de Nederlandse Staat niettemin gehouden is om de bepalingen van het Handvest na te leven. Een vordering bij de Nederlandse rechter met een beroep op het Handvest inzake lokale autonomie zal echter als gezegd vooralsnog geen effect sorteren. 3. Bedenkingen bij de grootschalige decentralisaties Voor zover men het decentralisatiebeginsel enkel omschrijft als: decentraal wat kan, centraal wat moet, vallen de komende decentralisaties alleen maar toe te juichen. Het waren dan ook gemeenten zelf die bij monde van de VNG destijds hebben gepleit voor vergaande decentralisaties in de Jeugdwet, de Participatiewet en de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (in de praktijk ook wel de 3D s genoemd). Het decentralisatiebeginsel moet echter nader worden ingevuld met meer concrete elementen. In de literatuur valt in dit verband te wijzen op drie meer inhoudelijke elementen die voortvloeien uit het beginsel van decentralisatie. 10 Deze zijn achtereenvolgens: a. De eigen democratische legitimatie (via de lokale volksvertegenwoordiging); b. De zelfstandigheid ten opzichte van het Rijk zowel vanuit beleids- als vanuit financieel perspectief (deze laatste toevoeging is van de auteur); c. De zelfstandigheid ten opzichte van andere gemeenten of provincies. Vanuit deze drie elementen zijn er de nodige bedenkingen te plaatsen bij de aanstaande decentralisaties in het sociale domein. Ik zal deze hier kort behandelen aan de hand van deze zojuist genoemde elementen. 8 Rechtbank s-gravenhage van 18 april 2007, ECLI:NL:RBSGR:2007:BA Gerechtshof s-gravenhage, 10 juli 2008, nr /01 (civiele kamer). 10 Vgl. Dölle & Elzinga 2004, p en tevens Hennekens, Van Geest & Fernhout 1993.

5 328 De stelling 11 Kamerstukken II 2013/14, , nr Ad. a. Een eigen democratische legitimatie voor de nieuwe gemeentelijke taken Decentralisatie betekent dat publieke taken worden uitgeoefend door andere overheden dan de rijksoverheid. Bij de uitoefening van deze gemeentelijke taken behoort een afdoende democratische legitimatie via de lokale volksvertegenwoordiging. De gemeenteraad dient erop toe te zien dat de uitvoering van de nieuwe taken op het gebied van het sociale domein op een efficiënte en rechtsstatelijke wijze wordt uitgeoefend. De komende decentralisaties zullen echter leiden tot een afname van de lokale democratische controle. Dit komt omdat veel gemeenten onderling zullen (moeten) gaan samenwerken waardoor het leerstuk van de gemeentelijke samenwerking om de hoek komt kijken. Ook de regering heeft aangegeven dat samenwerking tussen gemeenten (en andere overheden) onderling waarschijnlijk onontkoombaar zal zijn vanwege de kleine omvang van gemeenten en vanuit het oogpunt van efficiency gemeenten moeten samenwerken en in het uiterste geval zelfs moeten fuseren (gemeentelijke herindeling). Nu is deze samenwerking tussen gemeenten veelal noodzakelijk vanuit het oogpunt van efficiency, alleen leert de praktijk dat de democratische controle bij gemeentelijke samenwerking veel te wensen overlaat. Gemeenten hebben daarbij de keuze tussen gebruikmaking van de Wet gemeenschappelijke regelingen of privaatrechtelijke arrangementen zoals het in het leven roepen van een stichting. Er is in de afgelopen jaren veel kritiek geweest op het gebrek aan democratische controle op deze samenwerkingsverbanden. De gemeentelijke praktijk, waarin gebruik wordt gemaakt van deze publiek- of privaatrechtelijke samenwerkingsverbanden, laat zien dat de gemeenteraden geen zicht meer hebben op de gemeentelijke taken waarmee de democratische controle ernstig in het gedrang komt. Dit kan mijns inziens voorkomen worden door in de eerste plaats te stellen dat in de regel eerst de publiekrechtelijke weg moet worden gevolgd bij intergemeentelijke samenwerking en de privaatrechtelijke arrangementen eerder uitzondering dan regel mogen zijn. In de tweede plaats zou de (publiekrechtelijke) Wet gemeenschappelijke regelingen nog eens goed moeten worden doordacht en worden bezien of vereenvoudiging en verbetering van de democratische controle door de participerende gemeenten (en derhalve gemeenteraden) kan worden bewerkstelligd. Inmiddels is de Tweede Kamer hierover ook bezorgd aangezien zij onlangs de motie-bergkamp (D66) heeft aangenomen. 11 Daarin wordt gesteld dat door de decentralisaties in het sociaal domein een stapeling van regionale samenwerkingsverbanden dreigt en voorts wordt geconstateerd dat zeven van de tien gemeenteraadsleden van mening zijn dat regionale samenwerkingsverbanden een bedreiging vormen voor de lokale democratie. In deze motie wordt dan ook gevraagd om te bezien hoe de

6 TVCR OKTOBER 2014 de stelling 329 democratische legitimiteit kan worden gewaarborgd bij de (onvermijdelijke) samenwerkingsarrangementen in het kader van de grootschalige decentralisaties in het sociale domein. Ad. b. Zelfstandigheid ten opzichte van het Rijk Een tweede punt van zorg is de vraag of het Rijk daadwerkelijk ruimte aan gemeenten zal laten om de nieuwe taken naar eigen inzicht uit te voeren. Op het eerste gezicht laat de nieuwe wetgeving op het terrein van de decentralisaties ruimte voor voldoende beleidsvrijheid. Het verleden bewijst echter dat loslaten niet het sterkste punt is van het centraal gezag. 12 Het Rijk zal moeten bewijzen dat het ruimte laat aan lokale overheden om zelfstandig invulling te geven aan de nieuwe taken. 13 Dat kan gevolgen hebben voor het gelijkheidsbeginsel; zo kan de beleidsvrijheid betekenen dat in de ene gemeente bepaalde sociale voorzieningen wel worden vergoed en in de andere gemeente niet. Vanuit eenheidsstatelijk perspectief is dat bedenkelijk, vanuit het beginsel van decentralisatie een noodzakelijk gevolg. Ook zal de regering terughoudend moeten zijn met de algemene toezichtarrangementen waarvan zij gebruik kan maken. Als voorloper van de decentralisaties is het interbestuurlijk toezicht een aantal jaar geleden herzien waarbij veel speciale toezichtbepalingen werden geschrapt ten faveure van de generieke toezichtinstrumenten, namelijk de schorsings- en vernietigingsbevoegdheid van de Kroon en de wettelijke taakverwaarlozingsinstrumenten. Terughoudendheid bij de inzet van deze instrumenten blijft uiteraard het devies bij de komende decentralisaties. Een aanpalende vraag is bovendien wat de zogeheten stelsel- of systeemverantwoordelijkheid van het Rijk, in het bijzonder van de minister van Binnenlandse Zaken op dit gebied zal betekenen. Het leerstuk van deze specifieke verantwoordelijkheid is nooit goed doordacht en het zou goed zijn om nog eens te bezien wat deze verantwoordelijkheid van het centrale gezag in het licht van de komende decentralisaties inhoudt. Wanneer moet het Rijk ingrijpen indien blijkt dat bepaalde elementen van de decentralisaties niet goed gaan uitwerken in een groot aantal gemeenten? Naast dit gevaar van de beperking van beleidsvrijheid vanuit bestuurlijk perspectief bestaat er een nog groter risico voor wat betreft de financiële armslag van gemeenten in het licht van de komende decentralisaties. De overheveling van taken van het Rijk naar gemeenten zijn niet in de laatste plaats getroffen vanuit het oogpunt van bezuiniging. In de toekomst zullen gemeenten voor de drie decentralisaties kunnen rekenen op een bedrag van ruim 15,6 miljard Euro vanuit het Rijk. Vergeleken met het budget dat thans voor deze taken beschikbaar is, 21,1 miljard Euro, betekent dit een bezuiniging van 5,5 miljard Euro. Daarbij komt dat 12 Vgl. Munneke Zie hierover ook Rob 2012.

7 330 De stelling gemeenten afhankelijk blijven voor wat betreft hun financiële armslag van het Rijk.; het Centraal Planbureau heeft de wetgever opgeroepen om in het licht van de komende omvangrijke decentralisaties gemeenten meer ruimte te geven om zelfstandig belastingen te heffen. 14 Het huidige kabinet wil hier echter niet van weten. 15 Plaatst men daarbij de gedachte dat een gemeentelijke begroting altijd sluitend moet zijn, en niet zoals de rijksbegroting kan worden aangevuld door middel van suppletoire begrotingswetten, dan valt te bezien of met een aanzienlijk beperkter budget dan voorheen gemeenten financieel kunnen rondkomen bij de uitvoering van de nieuwe taken in het sociale domein. Ook hier zou het goed zijn om het advies van het Centraal Planbureau nog eens goed te doordenken en te bezien of niet moet worden overgegaan tot een uitbreiding van het zelfstandig belastinggebied voor gemeenten. De financiering van het Rijk aan gemeenten voor de nieuwe taken zijn bovendien aan te duiden als specifieke uitkeringen. Het betreft hier anders gezegd geoormerkte bedragen waarbij niettemin een zekere ruimte voor gemeenteraden en bestuurders wordt gelaten om invulling te geven aan de uitvoering van de nieuwe taken CPB 2014, p. 6 e.v. 15 Zie (laatst geraadpleegd 22 juli 2014). 16 Zie hierover uitvoerig Van Nijendaal Ad. c. Zelfstandigheid ten opzichte van andere overheden Ten slotte rijst de vraag hoeveel zelfstandigheid gemeenten zullen krijgen of houden bij de uitvoering van de nieuwe en aangepaste taken. Voor wat betreft de verhouding ten opzichte van het Rijk zijn onder punt b al de nodige bedenkingen geuit. Hoeveel ruimte zal Den Haag laten ten aanzien van de beleidsvrijheid die gemeenten krijgen vanuit bestuurlijk en financieel perspectief? Deze vraag rijst vooral bij het financiële plaatje dat gepaard gaat met de decentralisaties. Vrijwel alle taken worden immers bekostigd vanuit gelden die afkomstig zijn uit Den Haag. Uit het hiervoor weergegeven punt a, te weten de vermoedelijk grootschalige samenwerkingsverbanden tussen gemeenten op de terreinen waar zal worden gedecentraliseerd, is tevens een risico van een te grote inbreuk op de zelfstandigheid van de gemeenten ten opzichte van elkaar. De overheveling van de decentralisatietaken zal leiden tot omvangrijke samenwerkingsverbanden waardoor individuele gemeenteraden niet meer volledig zelfstandig controle houden over de uitoefening van de taken en de besteding van de daarvoor benodigde financiële middelen. Dat hoeft uiteraard niet altijd bedenkelijk te zijn, maar niet ontkend kan worden dat ook hier een risico in schuilt voor wat betreft de zelfstandige positie die gemeenten hebben ten opzichte van het Rijk maar ook ten opzichte van elkaar. Weliswaar zijn deze samenwerkingsverbanden als vrijwillig aan te duiden, maar afgevraagd kan worden in hoeverre sprake is van vrijwilligheid als men als gemeente niet anders kan dan samenwerken indien voor

8 TVCR OKTOBER 2014 de stelling 331 een zelfstandige uitvoering van de nieuwe taken simpelweg geen financiën aanwezig zijn. 4. Conclusie Vanuit de gedachte dat bepaalde publieke taken in beginsel door decentrale overheden, primair door gemeenten, moeten worden geregeld en uitgevoerd (het decentralisatiebeginsel) zijn de komende decentralisaties toe te juichen. Voor een goede uitoefening van de nieuwe taken bestaan er mijns inziens niettemin een aantal reële risico s die niet mogen worden onderschat. In de eerste plaats betreft dat de vraag of de hoogstwaarschijnlijk omvangrijke samenwerkingsverbanden niet een te grote inbreuk betekenen op de democratische legitimatie van de gemeenteraden. In dit verband heb ik gesteld dat het goed zou zijn om de publiekrechtelijke weg, te weten de mogelijkheden die de Wet gemeenschappelijke regelingen biedt, de voorkeur te geven boven privaatrechtelijke arrangementen. Bovendien zou de Wet gemeenschappelijke regelingen nog eens goed tegen het licht moeten worden gehouden waardoor een vereenvoudiging en democratisering van de samenwerkingsverbanden wellicht kan worden bewerkstelligd. In de tweede plaats rijst de vraag hoeveel bestuurlijke en financiële beleidsvrijheid voor gemeenten ontstaat. Is het centrale gezag bereid om schaars gebruik te maken van de algemene toezichtinstrumenten zoals de schorsing- en vernietigingsbevoegdheid die de Kroon heeft? Moet niet nagedacht worden over een groter lokaal belastinggebied waardoor gemeenten minder afhankelijk zijn van de financiële middelen die Den Haag aan hen verstrekt? Ook deze vraag kan niet worden ontweken; overheveling van taken naar gemeenten waardoor tevens een grootschalige bezuiniging wordt beoogd, kan op termijn waarschijnlijk niet zonder vergroting van een groter lokaal belastinggebied. Dit laatste heeft bovendien een naar alle waarschijnlijkheid gunstig neveneffect voor de opkomst bij lokale verkiezingen. Er valt daadwerkelijk iets te kiezen waardoor burgers werkelijk geprikkeld worden om de gang naar de gemeentelijke stembus te maken. Decentralisatie moet, maar doe het goed!

9 332 De stelling Literatuur CPB 2014 Centraal Planbureau, Vervolgrapportage decentralisaties in het sociaal domein, juni 2014 Dölle & Elzinga 2004 A.H.M. Dölle & D.J. Elzinga, Handboek van het Nederlandse gemeenterecht, Deventer: Kluwer 2004 Hennekens, Van Geest & Fernhout 1993 H.Ph.J.A.M. Hennekens, H.J.A.M. van Geest & R. Fernhout, Decentralisatie, Nijmegen: Ars Aequi 1993, p. 1-2 Konijnenbelt 1995 Willem Konijnenbelt, De Grondwet en het openbaar bestuur, uitgebreide versie van de rede uitgesproken op het Thorbecke-symposium op 19 januari 1995 te Den Haag, Bestuurswetenschappen 1995, nr. 1, p Munneke 2013 S.A.J. Munneke, Decentralisatie op grote schaal, Aandachtspunten en uitgangspunten voor de decentralisaties in het sociale domein, Regelmaat, 2013 nr. 5, p. 296 e.v. Van Nijendaal 2014 G.A. van Nijendaal, Drie decentralisaties in het sociale domein, in: J.H.M. Donders en C.A. de Kam (red.), Jaarboek Overheidsfinanciën 2014, Wim Drees Stichting voor Openbare Financiën p Rob 2002 Raad voor het openbaar bestuur, Provincies en gemeenten in de Grondwet, Advies modernisering hoofdstuk 7 van de Grondwet deel II, december 2002 Rob 2012 Raad voor het openbaar bestuur rapport: Loslaten in vertrouwen, 2012 Zijlstra 2009 S.E. Zijlstra, Bestuurlijk organisatierecht, Deventer: Kluwer 2009

10 372 boeken boek is speciaal aan dat onderwerp gewijd. The problem of epistemic or knowledge-related discretion arises whenever knowledge of what is commanded or prohibited by the constitution is unreliable. (p. 109). Deze onbetrouwbaarheid van kennis speelt volgens Klatt en Meister een belangrijke rol bij de balancing of constitutional rights (maar wat is dat? De beoordeling van de toelaatbaarheid van beperkingen? Of de belangenafweging die nodig is bij botsing van grondrechten, en/of bij reikwijdteoverlap? En is dit altijd een taak voor de rechter?). Zij sluiten bij de epistemische problematiek echter expliciet de beoordeling van waarschijnlijkheden en dus, naar het lijkt, risico-inschatting uit (Klatt en Meister, p. 111). Nader onderzoek blijft hier nodig.