MINISTERIE VAN ONDERWIJS, WETENSCHAP EN CULTUUR (MINOWC) UNIFORM HEREXAMEN HAVO 2015

Transcriptie

1 MINISTERIE VAN ONDERWIJS, WETENSCHAP EN CULTUUR (MINOWC) UNIFORM HEREXAMEN HAVO 2015 Vak: Nederlands (Tekstanalyse) Datum: dinsdag 28 juli 2015 Tijd: uur Aantal bladzijden tekst: 3. Aantal vragen en opdrachten: 25. Totaal aantal bladzijden: 7. Controleer zorgvuldig of alle pagina s in de goede volgorde zijn. Neem in geval van een afwijking onmiddellijk contact op met een surveillant. Hulpmiddel: woordenboek Snoep goed Wat begint met trek in een snoepje eindigt vaak met een lege zak. Hoe komt dat? En is het erg om een zak snoep in één keer leeg te eten? I Eén keer is het gelukt, maar toen was de pot ook wel heel erg groot. Onze vroegere hoofdredacteur Karlijn van Overbeek was terug na haar zwangerschapsverlof en om dat te vieren zette ze een enorme snoeppot op de redactie, tot over de rand gevuld met zoetigheid. Wat niemand ooit voor mogelijk had gehouden gebeurde toch: s avonds zat er nog een bodempje in. Terwijl snoep dat op de redactie belandt doorgaans een bijzonder kort leven beschoren is. Er gaat een mailtje rond, een hunkerende meute stort zich op de weerloze prooi en nog voordat de laatste collega het bericht gelezen heeft is er van het suikerwerk niets anders over dan een lege zak en een paar verloren suikerkorrels. Hier op de redactie is het dus simpel: je moet wel meteen aanvallen, want anders doen je collega s het en uit een lege pot valt niet te snoepen. Maar, zo vertellen die collega s, thuis gaan de zakken net zo goed in razend tempo richting prullenbak. Waarom is het bijna niet te doen om het bij één snoepje te houden? II Eerst maar een andere vraag beantwoorden: waarom willen we snoepen? Wat is er mis met een wortel of een stuk komkommer? De eenvoudigste verklaring is dat snoep je trek bevredigt, zegt Kees de Graaf, hoogleraar sensoriek en eetgedrag aan Wageningen University. Een wortel doet dat niet echt. De Graaf legt uit dat groenten weliswaar veel belangrijke voedingsstoffen bevatten, maar dat je er amper energie uit haalt. En dat is toch wat je lijf graag wil als je honger hebt. Waarom krijgen we dan geen onstilbare trek in aardappelen, brood of pasta, wat wel energierijke producten zijn? Dat komt door hun samen- stelling. Je spijsvertering moet de koolhydraten in die producten eerst kapot knippen. Pas dan komt de energie vrij die erin zit. De suiker in snoep neemt je lichaam veel makkelijker en sneller op. Het komt snel in je bloed terecht en zit vol energie. Dat moet je dus hebben om snel van je trek af te komen. Bovendien zitten er in aardappelen, brood en pasta ook nog vezels, andere voedingsstoffen en een heleboel vocht. Snoepjes zijn daarentegen kleine suikerbommen, barstend van de energie. III Het lijkt erop dat je brein maar al te goed weet dat snoep goed werkt tegen de honger en dat je daarom graag snoep eet. 1

2 Met zijn onderzoeksgroep heeft De Graaf eens een aantal proefpersonen een eiwittekort laten oplopen. Die mensen kregen trek in eiwitrijke voedingsmiddelen, vertelt de hoogleraar. Het gaat dan met name om hartige hapjes. Oude kaas en vleeswaren bijvoorbeeld. Op dezelfde manier kan je lijf er ook op aansturen dat je bij energiegebrek naar iets zoetigs grijpt. Hoe dat werkt? De Graaf legt uit dat je smaaksysteem eiwitten, vetten en suikers signaleert wanneer je iets eet. Je lichaam weet daardoor wat je zo ongeveer binnenkrijgt als je een lapje vlees of een rolletje drop eet. Het smaaksysteem kan ook regelen dat je de nutriënten binnenkrijgt die je nodig hebt: door ergens zin in te krijgen, bepaalt het hoeveel hartige of juist zoete tussendoortjes je gaat nemen. IV Voor eiwitgebrek hoef je niet bang te zijn. Daar moesten De Graafs proefpersonen een apart ontworpen dieet voor aanhouden. Tekort aan energie is een ander verhaal. Dan gaat je buik snel knorren. We hebben in een andere studie gekeken naar het patroon van eetlust over de dag. Trek in zoet was ge- durende de dag heel constant, zegt De Graaf. Volgens hem hebben we een aangeboren voorkeur voor zoetigheid. Want zoet betekent suiker en suiker betekent energie. Die hebben we nodig om te bewegen, na te denken en in leven te blijven. Suiker is zo belangrijk dat het beloningssysteem in ons brein in actie komt als we wat zoets gevonden hebben. De hersenen reageren op suiker door dopamine te maken, vertelt Tanja Adam. Aan Maastricht University doet zij onderzoek naar obesitas, waarbij zij vooral geїnteresseerd is in de effecten van hormonen in de hersenen. De dopamine die vrijkomt als je op een winegum of een dropsleutel kauwt, is het zelfde stofje dat voor intens genot zorgt bij druggebruikers en dat vrijkomt bij een vrijpartij. Het beloningssysteem motiveert ons om dat lekkere vooral nog eens te doen Best logisch dus dat je na een eerste snoepje gauw nog een tweede, derde en vierde neemt. V Dopamine is niet de enige stof die vrijkomt als je suiker binnenkrijgt. Je alvleesklier brengt het hormoon insuline in je bloed. De concentratie insuline maakt de hersenen duidelijk hoe je energietoestand is. Zijn er nog reserves? Heb je eten nodig? Of ben je juist verzadigd? Dat soort dingen komt je brein te weten dankzij insuline, zegt Adam. Een laag insulinepeil zorgt ervoor dat je trek krijgt. De laatste jaren is gebleken dat insuline daarnaast een rol speelt in het beloningscircuit. Er zijn receptoren in de beloningsgebieden ontdekt waar insuline aan kan binden. Maar waar dopamine een fijn gevoel geeft, is het de rol van insuline om het belonende gevoel weer te dempen. Je hebt je lievelingsmaal gekookt. Oeh lekker, denk je dan. Dat komt door de dopamine die vrijkomt in je hersenen, begint Adam. Dat gaat heel snel. Maar in de loop van de maaltijd maak je meer en meer insuline aan. Dat gaat naar de hersenen en brengt de boel weer in balans. Door insuline voel je bevrediging en uiteindelijk verzadiging. Je hebt genoeg gegeten. Ook door snoep gaat je insuline stromen, alleen trek je je daar weinig van aan als je snoept. Als je naar verzadiging zou luisteren, zou je na drie snoepjes best kunnen ophouden, legt Adam uit. Alleen luister je naar je beloningssysteem. Het gaat niet meer om honger hebben, het gaat om nog meer lekkers eten. VI Naast insuline zorgt nog een andere stof voor verzadiging. Bij muizen werd in de jaren vijftig ontdekt dat ze alsmaar blijven eten als ze niet reageren op het hormoon leptine. Ze raken dan niet verzadigd en worden obees. Normaal wordt ook leptine door de beloningsgebieden in de hersenen herkend en net als insuline geeft het een voldaan gevoel. Als het meezit tenminste. Dan zorgen dopamine, insuline en leptine er samen voor dat je op tijd wat gaat eten als een 2

3 energietekort dreigt, maar ook dat je ophoudt zodra je genoeg hebt gehad. Ongevoeligheid voor insuline en leptine kan problematisch zijn, zegt Adam. Het idee is dat je minder snel een verzadigd gevoel krijgt als je minder gevoelig bent voor de hormonen. En je gevoeligheid daalt naarmate je meer lichaamsvet verzamelt. Mensen die obees zijn, raken vaak helemaal niet meer bevredigd, vervolgt Adam, die als klinisch psychologe ook patiënten met een eetstoornis heeft behandeld. Het goede nieuws is dat het fijne verzadigde gevoel wel terug kan komen. VII Het hele verhaal van honger krijgen en wel of niet bevredigd raken is eigenlijk nog ingewikkelder, met opioїeden die net als dopamine een lekker gevoel geven en andere stoffen naast insuline en leptine die helpen om de balans te herstellen. De maagwand speelt daarbij ook een belangrijke rol. Wordt die ver opgerekt, dan krijgt je brein het signaal dat je verzadigd bent, vertelt Adam. Een bord frieten met een schnitzel, dat vult je maag al snel. Maar snoep is compacter. Het duurt wel even voordat je maagwand daarop reageert met een nu-ishet-genoeg-signaal. De basis voor veeleterij zal duidelijk zijn. Je blijft gemotiveerd om te eten, want dopamine geeft zo n lekker gevoel. En anders blijf je wel proppen omdat je niet verzadigd raakt. Is het met al die genotsopwekkende stoffen nou ook mogelijk om verslaafd te raken aan snoepen? Daar- over zijn de meningen verdeeld. Heikel punt in het onderzoek naar voedselverslaving is het ontbreken van hard bewijs voor afkickverschijnselen als veeleters stoppen met veel eten. De een wordt onrustig, de ander futloos. Het ontbreekt aan eenduidige ontwenningsverschijnselen, legt Adam uit, wat het lastig maakt om van een snoep-, chocolade- of eetverslaving te spreken. Op de redactie mogen we graag een flinke snoeppot plunderen, maar een dag zonder zoetigheid overleven we wel, zonder rillen, hyperactiviteit of depressie. VIII Hoe erg is het om een zak snoep in één keer te laten verdwijnen? Natuurlijk, je moet zorgen dat je niet te dik wordt. Belangrijk is hoeveel energie je binnenkrijgt en hoeveel je verbruikt, stelt Adam. Zijn die twee in balans, dan blijf je op gewicht. Het probleem met snoep is dat het lege calorieën zijn. Behalve dat er aardig wat energie binnenkomt, schiet je lichaam er niets mee op. Zoetigheid stilt je honger wel, maar wie alleen op snoep leeft zal er door gebrek aan vitaminen, eiwitten en andere voedingsstoffen wel op achteruit gaan. Om dat te voorkomen heb je groenten, wat vlees en fruit nodig. In de praktijk haal je je dagelijkse dosis energie uit brood, aardappelen, pasta en rijst. Kom je na de gebruikelijke maaltijden nog wat calorieën tekort, dan kun je die aanvullen met wat snoep. Adam: Er is niets tegen snoepen met mate. De behoefte aan een beloning in de vorm van lekker eten hebben we van nature. Daar hoef je niet mee te stoppen. Maar misschien is het toch goed om de zak eens half vol te laten. Door: Paul Serail Uit: Quest, februari

4 MINISTERIE VAN ONDERWIJS, WETENSCHAP EN CULTUUR (MINOWC) UNIFORM HEREXAMEN HAVO 2015 Vak: Nederlands (Tekstanalyse) Datum: dinsdag 28 juli 2015 Tijd: uur Vragen en opdrachten bij de tekst Snoep goed (4 bladzijden) -Geef niet meer antwoorden (zinnen, redenen, voorbeelden, argumenten enz.) dan er worden gevraagd. Als er van bovenstaande één wordt gevraagd en je schrijft meer dan één op, dan wordt alleen de eerste in de beoordeling meegeteld. -Bij de multiple choice vragen noteer je alleen de letter van je keuze. Let op: Er zijn 6 open vragen en 19 multiple choice vragen Score Inhoud 2p. 1. Het onderwerp van de tekst is: A. Het risico van snoepen B. Het belang van snoepgoed C. De werking van snoep D. De functie van snoep 2p 2. Kies het juiste antwoord De hoofdgedachte van de tekst is: A. Zoetigheid bevredigt wel je trek, maar is een bron van calorieën. B. Zoetigheid geeft energie, maar dat is niet genoeg voor het lichaam. C. Zoetigheid is goed tegen honger, maar om te leven heb je vitaminen, eiwitten en andere voedingsstoffen nodig. D. Zoetigheid doet eten, maar geeft het lichaam niet de juiste hoeveelheid koolhydraten. 1p. 3. Het deelonderwerp van alinea III is: A. Functie smaaksysteem B. Belang snoepgoed C. Functie nutriёnten D. Functie eiwitten 1p. 4. Het deelonderwerp van alinea IV is: A. Gevolg energietekort B. Gevolg eiwitgebrek C. De neiging tot doorsnoepen D. Minder eetlust 4

5 1p. 5. Vul aan. Wat is juist? Volgens hoogleraar sensoriek en eetgedrag, Kees de Graaf, bevredigt snoep je trek maar groenten of aardappelen niet, want A. uit groenten haal je veel energie. B. aardappelen bevatten geen koolhydraten. C. koolhydraten worden snel opgenomen. D. de opname van suiker is gemakkelijker. 2p. 6. Wat is niet juist? A. Volgens De Graaf is voorkeur voor zoetigheid aangeleerd. B. Dopamine heeft niet dezelfde werking als insuline. C. Insuline en leptine zorgen ervoor dat je niet dooreet als je verzadigd bent. D. Obese mensen kunnen het voldaan gevoel terugkrijgen. 2p. 7. Welke bewering is waar? I. Insuline, leptine en andere stoffen zorgen voor een lekker gevoel. II. Opioïeden en dopamine geven een voldaan gevoel. A. I en II zijn beide juist. B. I en II zijn onjuist. C. I is juist en II is onjuist. D. II is juist en I is onjuist. 2p. 8. Zie de lead: Wat begint met trek in een snoepje eindigt vaak met een lege zak. Hoe komt dat? Welke andere vraag in de tekst heeft dezelfde inhoud als bovenstaande zinnen? 2p. 9. Zie vraag 8. In welke alinea wordt de vraag Hoe komt dat? beantwoord? 2p. 10. Zie de vraag in regel : Hoe erg laten verdwijnen? Welk antwoord geeft de tekst hierop? Structuur 3p. 11. De tekst heeft een driedeling. Welk antwoord is juist? A. Inleiding: alinea I en II B. Inleiding: alinea I Kern: alinea III t/m VII Kern: alinea II t/m VI Slot: alinea VIII Slot: alinea VII en VIII C. Inleiding: alinea I D. Inleiding: alinea I en II Kern: alinea II t/m VII Kern: alinea III t/m VI Slot: alinea VIII Slot: alinea VII en VIII 2p. 12. De inleiding van de tekst bevat: A. een voorbeeld B. de hoofdgedachte van de tekst C. achtergrondinformatie D. een verhaaltje 5

6 2p. 13. Het slot van de tekst bestaat uit een: A. conclusie en aanbeveling B. samenvatting en aanbeveling C. mening en samenvatting D. conclusie en toekomstverwachting 2p. 14. De kernzinnen van alinea V zijn: A. r : Dopamine is... binnenkrijgt. en r : Het gaat...eten. B. r : Je...je bloed. en r : De concentratie... is. C. r : De concentratie... is. en r : Het gaat... eten. D. r : Dopamine is... binnenkrijgt., r : Je... je bloed. en r : De concentratie... energietoestand is. Verbanden 1p. 15. Wat is de functie van de dubbele punt in regel 18? Na de dubbele punt volgt een: A. opsomming B. verklaring C. citaat D. voorbeeld 1p. 16. Het verband tussen de zinnen in r : Het komt... energie. en r : Dat moet... te komen. is een: A. reden B. opsomming C. tegenstelling D. conclusie 1p. 17. Het verband tussen de zinnen in r : De Graaf... eet. en r : Je lichaam... drop eet. is een: A. oorzaak-gevolg B. voorwaarde C. reden D. tegenstelling 1p. 18. Het verband tussen r : Volgens hem... zoetigheid. en r : Want zoet... energie. is een: A. reden B. tegenstelling C. oorzaak/gevolg D. voorbeeld 1p. 19. Het verband binnen r : Als je... kunnen ophouden,... is een: A. verklaring B. voorwaarde C. opsomming D. tijd 6

7 1p 20. Het verband tussen alinea V en VI is: A. een tegenstelling B. een conclusie C. een reden D. een opsomming Verwijzingen 5p. 21. Waarnaar verwijzen de volgende woorden? Begin je antwoord met de vet gedrukte woorden. a. Dat in r. 40 verwijst naar... b. daardoor in r. 67. Waardoor? Doordat... c. Daar... voor in r Waarvoor? Voor... d. Die in r. 85 verwijst naar... e. daarbij in r. 167 verwijst naar... Redeneringen 1p. 22. In het tekstgedeelte van r. 82 tot 89: Volgens hem... gevonden hebben. zit er een redenering. Hoeveel argumenten zijn er voor de stelling in deze redenering genoemd? A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 2p. 23. Zie de redenering in alinea IV, regel : Het beloningssysteem... neemt. a. Noteer de zin die de stelling is in deze redenering. b. Welke zin van de redenering is de conclusie? 1p. 24. Zie de redenering in r : Behalve dat... achteruit gaan. Wat is juist? A. Behalve dat... mee op. (r ) is een stelling- mening. B. Zoetigheid stilt... achteruit gaan. (r ) is een stelling- mening. C. Behalve dat... mee op. (r ) is een stelling- feit. D. Behalve dat... mee op. (r ) is een argument- feit. 4p. 25. Neem de letter van de volgende beweringen over en zet achter elke letter feit of mening. a. r : Het smaaksysteem... nodig hebt:... is een... b. r : Volgens hem... zoetigheid. is een... c. r : Dopamine is... binnenkrijgt. is een... d. r : Mensen die... bevredigd,... is een = 50 = 10 SUCCES! 5 7

8 . 8