De Palembangse Benedenlanden (eerste deel)

Transcriptie

1 De Palembangse Benedenlanden (eerste deel) Figuur 1: Het meest noordwestelijke deel van de residentie Palembang. De onderafdeling Rawas van de afdeling Palembangse Benedenlanden is het meest noordwestelijke deel van de voormalige residentie Palembang (fig. 1). Het gebied omvat het stroomgebied van de rivier de Rawas, grenst in het noorden aan de residentie Djambi en heeft een oppervlakte van ruim 6600 km 2. Dit is ongeveer vijfmaal zo groot als de provincie Utrecht. Het westelijk deel wordt gevormd door een woest en dun bewoond bergland met aan de westgrens het Barisan gebergte met een hoogte van meter. Dit gebergte loopt in oostelijke richting in talloze ruggen af en het land tussen de rivieren de Rawas en de Roepit is nagenoeg vlak. De bevolking woonde destijds voornamelijk langs beide rivieren, waar zich ook de bouwlanden bevonden met rijst als voornaamste cultuurgewas. 1 SOEROELANGOEN RAWAS De hoofdplaats Soeroelangoen aan de rivier de Rawas was de belangrijkste nederzetting en de standplaats van een controleur. De doesoen (dorp) bevond zich aan de rechteroever van de rivier, het etablissement en de pasar waren daarentegen aan de linker oever gesitueerd. In het begin van de vorige eeuw kon het in deze streek nog redelijk onrustig zijn. Immers in oktober 1916 sloeg de opstand in Djambi over naar dit district van Palembang, trokken 2000 opstandelingen langs de Rawas rivier op naar Soeroelangoen en werden alle telefoonverbindingen doorgesneden. De aanval werd echter afgeslagen. 1,27 Toch werd in die tijd ongeveer 15 km stroomopwaarts van gouvernementswege een geologisch mijnbouwkundig onderzoek gestart. 1 Mogelijk is dit de reden, dat er op 3 april 1917 ter plaatse een hulppostkantoor wordt geopend onder de naam Soeroelangoen Rawas. Op 30 september 1921 wordt het kantoor echter alweer gesloten, om op 1 februari 1926 weer geopend te worden. 9 In eerste instantie ressorteerde het hulppostkantoor onder het kantoor te Palembang, vanaf 1933 onder dat van Lahat en tenslotte vijf jaar later weer onder Palembang. 2 1

2 Gedurende de vooroorlogse jaren worden te Soeroelangoen Rawas achtereenvolgens van het langebalkstempel de types 1a en 1b gebruikt (fig. 2). Figuur 2: De langebalkstempels 1a en 1b van SOEROELANGOEN RAWAS gebruikt in april 1920 en op 22 februari 1921, 25 februari 1927, 2 januari 1934 en 2 september Het type 1a, dat de eerste viereneenhalf jaar dat het kantoor geopend is in gebruik is geweest, is een uiterst merkwaardig stempel. Dit langebalkstempel is feitelijk een van de meest uitzonderlijke rariteiten uit de wereld van het Nederlands Indische poststempel. De kantoornaam wordt geschreven als SOEROELAN/GOENRAWAS, dus met twee woorden en zonder koppelteken. Het meest complete voorbeeld staat in figuur 3 vergroot afgebeeld: links in de normale stand, rechts ondersteboven zodat de term GOENRAWAS goed te lezen is, en centraal hetzelfde stempel waarbij middels digitale bewerking de oranjerode kleur van de postzegel is weggewerkt. Het meest opmerkelijke is echter, dat het tweede deel van de naam ondersteboven ofwel kopstaand in de onderring staat afgebeeld. Als we het stempel nauwkeurig bekijken valt bovendien op, dat beide onderdelen van de kantoornaam niet symmetrisch zijn geplaatst. Vooral in de middelste, bewerkte afbeelding van figuur 3 is dat goed te zien. De kwaliteitscontrole van de stempelfabricage moet dus begin vorige eeuw even te kort zijn geschoten. Figuur 3: Het langebalkstempel 1a van SOEROELAN GOENRAWAS met en zonder digitale bewerking. De beschreven afwijkingen van de kantoornaam zijn in de middelste, digitaal bewerkte afbeelding goed te zien. Bij het langebalkstempel type 1b, dat vanaf 1926 in gebruik is genomen, wordt de kantoornaam gespeld als SOEROELANGOEN/RAWAS. Gezien de afbeelding uit januari 1934 van figuur 2 lijkt dit stempeltype soms voor te komen met een koppelteken, doch dit is waarschijnlijk het gevolg van de enigszins dubbele afstempeling in dit geval. Het vooroorlogse gebruik van het langebalkstempel type 1b is bekend tot begin Overigens wordt in 2

3 beide types van het langebalkstempel van dit kantoor de kantoornaam met hoge en smalle letters geschreven. De Japanse en Republikeinse jaren Het langebalkstempel type 1b van Soeroelangoen Rawas wordt ook de eerste jaren van de Japanse bezetting gebruikt. In figuur 4 kunnen wij u daar een vijftal voorbeelden van laten zien met een Showa datering uit de jaren 1943 en Een Christelijke en een Japans dynastieke datering hebben wij van dit kantoor niet gevonden. Figuur 4: Het langebalkstempel 1b van SOEROELANGOEN RAWAS gebruikt op 30 februari, 5 oktober en 10 november 1943 (=18) en op 11 maart 1944 (=19). Het middelste voorbeeld van figuur 4 is waarschijnlijk van november 1943, maar bij het invullen van de datumbalk heeft de postbeambte wat staan hannesen. De maand en het jaartal zijn de hier gebruikelijke volgorde van de Japanse Showa jaartelling in acht nemende omgedraaid en bovendien staat de 11 ondersteboven. Dit laatste is ook het geval in het vierde voorbeeld op het 5c zegeltje uit de serie Inheemse dansers (NVPH no. 302). Vanaf 1944 is ook te Soeroelangoen Rawas het Japanse stempel type 220 in gebruik genomen. Helaas zijn beide in figuur 5 getoonde voorbeelden incompleet of onduidelijk gestempeld, maar het jaartal 19 (1944) is wel te ontcijferen. Figuur 5: Het Japanse stempel 220 van SOEROELANGOEN RAWAS (スルラングンラワス) gebruikt in 1944 (=19). 3

4 Figuur 6 laat zien dat te Soeroelangoen Rawas het hierboven beschreven langebalkstempel ook in de jaren van het Republikeinse Interim gezag is gebruikt waarbij de invulling van de datumbalk revolutionair is te noemen. De uuraanduiding, die onder Japans gezag nog zo zorgvuldig werd gebruikt, is nu weggelaten en vóór het jaartal met nu weer een Christelijke datering is steeds netjes een n geplaatst. Op het middelste object met het 40c. Van Konijnenburg zegeltje (NVPH no. 281) is eigenlijk vooral aan de vaag afgebeelde Republikeinse opdruk (DN 53v) te zien, dat het hier inderdaad om een afstempeling onder Republikeins gezag gaat. Overigens het hierboven beschreven n ontbreekt ook nu niet. Figuur 6: Het langebalkstempel 1b van SOEROELANGOEN RAWAS gebruikt in juli en november 1946 en op 10 september 19xx. De staat Indonesië Figuur 7: Het gebied van Zuid Sumatra dat tijdens de 1e Politionele Actie (Operatie Product) onder hersteld Nederlands gezag werd geplaatst.4 4

5 Zowel uit de officiële bescheiden betreffende de Nederlands-Indonesische betrekkingen als uit het werk van mevrouw Groen blijkt, dat het meest noordwestelijke deel van de Palembangse Benedenlanden ook na de 2 e Politionele Actie begin 1949 niet onder hersteld Nederlands gezag is geplaatst (fig. 7). 3,4 We mogen dus in deze contreien geen afstempelingen verwachten uit een periode van naoorlogs Nederlands gezag. Helaas kunnen wij u ook uit de jaren van nà de overdracht van de soevereiniteit geen voorbeelden van enig stempelgebruik laten zien, noch van het oude vooroorlogse, Nederlands Indische stempel noch van een nieuw Indonesisch langebalkstempel met de kantoornaam geschreven als SURULANGUNRAWAS. MOEARAROEPIT Figuur 8: Een detailkaart van de Palembangse Benedenlanden met Moeararoepit. Vijftien km stroomafwaarts van Soeroelangoen ligt, eveneens aan de rivier de Rawas, de nederzetting Moeararoepit. Uiteraard daar waar de rivier de Roepit uitmondt in de Rawas, zie zwarte pijl in figuur 8. In de PTT Gidsen van 1937 en 1939 staat het plaatsje Moeararoepit in de lijst van Kantoren, stations, enz. opengesteld voor het publiek telegraaf-verkeer vermeld als een telefoonkantoor van het Binnenlandsch Bestuur (BBT). 24 Figuur 9: Een envelop in april 1958 van Muararupit via Lubuklinggau verstuurd naar Djakarta. 5

6 Het plaatsje staat echter niet vermeld in de lijsten van postkantoren van de PTT gidsen uit de jaren 1937 en 1939, niet in de publicatie van A. Van Heusden en evenmin in het standaardwerk van Bulterman. 22,23,24 Het is ons dan ook niet duidelijk in welk jaar hier een bestelhuis werd geopend. De brief van figuur 9 laat zien, dat dit in april 1958 in ieder geval wel het geval was. De postzegel is postaal vernietigd met het bestelhuisstempel type B van Muararupit en de brief is als luchtpost via Lubuklinggau (langebalkstempel type 6b) verstuurd naar Djakarta. Het gebied was ten tijde van de 2 e Politionele Acties nogal onrustig en van 14 juli tot 6 oktober 1949 werden er 30 man van het Inf.VI.KNIL gelegerd. Van een substantieel militair en civiel Nederlands gezag zal destijds in deze streek dus wel geen sprake zijn geweest. SEKAJOE Het plaatsje Sekajoe ligt ongeveer 150 km stroomafwaarts van Soeroelangoen Rawas, aan de rivier de Moesi (fig. 1). Het was de hoofdplaats van de onderafdeling Moesi Ilir (Beneden Moesi) van de afdeling Palembangse Benedenlanden en de standplaats van een controleur. Begin vorige eeuw woonden er in dit district ruim zielen waaronder een dertigtal Europeanen. De streek bezat nogal wat petroleumbronnen en begin vorige eeuw was de Bataafsche Petroleum Maatschappij bezig enkele terreinen in ontginning te brengen. 1 Sekajoe ligt aan de zuidgrens van het enorme gebied van moerassen en oerwouden, dat in vroegere tijden het leefgebied van de zogenaamde Koeboes vormde. De Orang Koeboe worden beschouwd als een van de oudste bewoners van Sumatra. Oorspronkelijk een nomadenvolk zonder vaste woonplaats, dat echter in de eerste decennia van de vorige eeuw door toenemend contact met de meer geciviliseerde buitenwereld gedwongen werd tot vaste nederzettingen. Hun woongebied was gelegen in de moerassen en oerwouden aan weerszijde van de lange grens tussen de residenties Djambi en Palembang; het gebied tussen de rivieren de Batanghari (Djambi), de Tabir en de Tembesi in het noorden en de Moesi en de Rawas in het zuiden met een oppervlakte van een derde van Nederland. 1 Figuur 10: De Orang Koeboe in de Sumatraanse oerwouden met rechts hun gebruikelijke behuizing. 6 Van Kol, die op zijn tocht door Zuid Sumatra moeite heeft moeten doen om nog een zogenaamde wilde Koeboe te ontmoeten, schrijft er het volgende over: Zij hebben allen iets ouwelijks over zich. Hun gezicht is gerekt en ze hebben lange oorschelpen; hun romp is lang, de beenen zijn kort, hun voorhoofd is laag.ze gaan steeds gebukt, en sluipen geruischloos, sterk vóórover gebogen, bijna kruipend als een dier onder de boomen door, 6

7 waarvan zij geen takje zullen afknappen. 5 Vreemd genoeg voor bewoners van deze drassige en waterrijke landen, hebben zij een afschuw van water en trachten elk plasje te vermijden; zij zijn bang voor regen, en weigeren zelfs natte geneesmiddelen. Het is echter onjuist dat zij in boomen huizen, want zij weten van takken en bladeren, door rottan saam gebonden, een soort van hutten te maken zonder omwanding, met een vloer en een plat dak (fig. 10). Zij lopen allen, oud en jong, man en vrouw, naakt behoudens een tjawat of schaamgordel van geklopten boombast, om het middel vastgeknoopt, met een tweede stuk tusschen de beenen doorgehaald.rijst eten zij niet, of hebben zij niet, wel nuttigen zij giftige gadoeng-wortels, knollen, vruchten, visschen, ratten, wormen, leguanen, benevens apen, varkens en slangen; verder krokodillen, allerlei insecten, hagedissen en pisang (wanneer zij die krijgen kunnen); zout gebruiken ze niet.over hun karakter melden de weinige blanken, die met hen in aanraking kwamen, veel goeds. Men noemt hen goedmoedig en vreedzaam; zij stelen niet en liegen niet.en zij eischen dan ook dat de anderen hun afspraken behoorlijk nakomen. Voor den ruil deponeeren zij boschproducten op vaste plaatsen en komen het zout, de rijst, petroleum, kapmessen en klapperolie enz. halen Opmerkelijk is dat dit contact met de buitenwereld steevast verloopt middels een zogenaamde Djenang : Een Maleier die op de een of andere toevallige wijze hun vertrouwen had weten te winnen. 1 Hoewel de genoemde civilisatie deze oermensen reeds begin vorige eeuw in toenemende mate uit hun isolement had weten te verdrijven, vermeldt Nortier in zijn verslag over de wanordelijke verdediging van het Djambische deel van Sumatra tijdens de Japanse invasie in februari 1942 nog de aanwezigheid van half-nomadische orang koeboe in het stroomgebied tussen de rivieren de Batang Hari en de Moesi. 7 In dit Sekajoe wordt op 1 juni 1916 een hulppostkantoor geopend dat ressorteert onder het hoofdpostkantoor te Palembang. 2,9 De eerste paar jaar wordt hier een kortebalkstempel gebruikt. Figuur 11 laat zien dat het dan om een stempel gaat met een korte smalle balk, 10 strepen in de beide segmenten, een biffagerand en 5 # in de onderring. Vanaf juni 1919 is te Sekajoe het gebruik bekend van een kortebalkstempel met uurkarakters (centraal in fig. 11). Figuur 11: Het kortebalkstempel zonder en met uurkarakters van SEKAJOE gebruikt op 13 november 1916, 30 juni 1917 en 12 juni Pas acht jaar later, dus vanaf september 1927, worden afstempelingen van het langebalkstempel waargenomen en in de daarop volgende vooroorlogse periode van een kleine vijftien jaar worden te Sekajoe in ieder geval de twee in figuur 12 afgebeelde types van het langebalkstempel gebruikt: de types 1 en 6a. Het gebruik van type 6a is bekend tot in februari Daarnaast zijn van dit kantoor ook nog de types 6b en 9 van het langebalkstempel bekend, maar daarover later meer. 7

8 Figuur 12: Het langebalkstempel type 1 en 6a van SEKAJOE gebruikt op 15 september 1927, 11 augustus 1936, 18 november 1941 en 3 februari De Japanse en Republikeinse jaren Als er in de vooroorlogse jaren in Sekajoe sprake is geweest van een langebalkstempel type 6a, dan is het niet anders dan logisch te verwachten dat er ook wel ergens een type 6b in beeld zal komen. Dat is ook inderdaad het geval. Het merkwaardige is echter dat van dit type 6b, hoewel hoogstwaarschijnlijk ook een vooroorlogs, Nederlands Indisch poststempel, alleen het gebruik bekend is nà de Japanse inval in deze plaats medio februari In de figuren 13 en 14 kunnen wij u er een zevental voorbeelden van tonen: viermaal met de Japans dynastieke datering van mei en augustus 1942 en van december 1943, en driemaal met een Showa datering uit de jaren 1943 en Een Christelijke datering hebben wij van dit kantoor niet gevonden, althans niet van het langebalkstempel type 6b. Figuur 13: Het langebalkstempel 6b van SEKAJOE gebruikt op 29 mei en 4 augustus 1942 en op 7 december 1943 (dynastiek). Uit het meest linkse object uit figuur 13 blijkt dat te Sekajoe de Japans dynastieke jaartelling eind mei 1942 al was ingevoerd. Vermeldenswaard is, dat het meest rechtse object uit deze figuur nog een Japanse dynastieke datum van december 1943 heeft en dat het meest linkse object van figuur 14 een Showa datering van november 1943 laat zien. Dit is een van de weinige keren, dat onder Japans bestuur in één en hetzelfde stempel beide vormen van de Japanse jaartelling alternerend zijn gebruikt. 8

9 Figuur 14: Het langebalkstempel 6b van SEKAJOE gebruikt op 1 november 1943 (=18) en op 15 februari en 9 maart 1944 (=19). Wat is nu het verschil tussen het langebalkstempel type 6a en type 6b? In figuur 15 staan beide types naast elkaar afgebeeld en de oranje pijlen laten duidelijk het verschil in de vorm van de letter K van de kantoornaam zien: in ZWP-termen K=K< (links, type 6a) versus K=K# (rechts, type 6b). Figuur 15: Links het langbalkstempel 6a en rechts 6b van SEKAJOE. Vanaf 1944 is ook te Sekajoe het Japanse stempel type 220 in gebruik genomen. Figuur 16: Het Japanse stempel 220 van SEKAJOE (スカジュ) gebruikt in 1944 (=19). Helaas zijn de afstempelingen in figuur 16 niet allemaal even duidelijk, maar het Showa jaartal 19 (1944) valt bij twee van de drie voorbeelden wel te ontcijferen. 9

10 Uit het boek over Marsroutes en Dwaalsporen van P.M.H. Groen blijkt, dat het gebied rondom Sekajoe reeds tijdens de 1 e Politionele Actie (Operatie Product) in de zomer van 1947 door de Nederlandse troepen wordt bezet (fig. 7). 4 We kunnen hier te Sekajoe dan ook een periode van een kleine twee jaar van Republikeins Interim gezag verwachten en de objecten uit de figuren 17 en 18 zijn daar een postaal bewijs van. Opvallend is dat in alle vier de voorbeelden het langebalkstempel type 6b van Sekajoe wordt gebruikt, nu natuurlijk weer met een Christelijke datering. Figuur 17: Het langebalkstempel 6b van SEKAJOE gebruikt op 27 maart en op 23 en 28 november De drie zegels van het linker object van figuur 17 zijn gebruikt in maart 1946 en niet voorzien van een Republikeinse opdruk. Het middelste voorbeeld is de achterzijde van een postpakketkaart, waarvan de voorzijde ons helaas niet ter beschikking staat. De drie zegels rechts op dit object zijn, hoewel nauwelijks zichtbaar, voorzien van de Republikeinse opdruk REP. IND-/DONESIA in violet (DN 54v) en postaal vernietigd middels een langebalkstempel type 14 van Palembang met als datum n -6, dus 20 november De drie langebalkstempels links daarvan laten centraal het langebalkstempel type 6b van Sekajoe zien uit november Dit stempel staat ook op het meest rechtse object. De briefkaart uit figuur 18 is enkele weken voor het begin van Operatie Product, dus in de zomer van 1947, van Ngulak (Musi Ilir) via Sekajoe naar Praboemoelih verstuurd. Het dorpje Ngulak ligt 70 km westnoordwestelijk van Sekajoe aan de weg naar Moearaklingi en Loeboeklinggau (fig. 23). De datum van het langebalkstempel type 6b van Sekajoe is nauwelijks te ontcijferen, waarschijnlijk staat er 1 juli Schuin in de rechter bovenhoek en half over het zegelbeeld staat in een rechthoekig kader het Republikeinse stempel POS TENTERA, waarmee aangegeven wordt dat het gecensureerde post aan een militair betreft. De geadresseerde was gelegerd bij de T.R.I. (Tentara Repoeblik Indonesia), Divisie Garuda II te Praboemoelih. Het geschreven nummer 297 geeft mogelijk het veldpostnummer van de Garuda II divisie aan. 10

11 Figuur 18: Een Japanse briefkaart in juli 1947 verstuurd van Ngulak naar Praboemoelih Helaas beschikken we ook in dit geval niet over de achterkant van de briefkaart. Verder staan er nog twee Republikeinse opwaarderingsstempeltjes die betrekking hebben op een tariefsverhoging naar respectievelijk 15 en 75 sen. De eerste verhoging van 3½ naar 7 ct. was kort na de capitulatie op ingevoerd. De tweede opwaardering naar 15 sen, aangegeven met het stempel Repoeblik Indonesia 15 sen (Prangko SK-B 22), vond op 1 januari 1946 plaats. Vanwege de voortschrijdende devaluatie in deze onrustige jaren vond op 1 oktober 1946 een derde opwaardering naar 75 sen plaats. Deze wordt aangegeven met het ovaalstempel Repoeblik Indonesia 75 sen (Prangko SK-B 32). Beide stempels staan beschreven in de DN-catalogus van Dan staan er nog twee port T-stempeltjes op de kaart, waarvan er één met pen is doorgehaald. Tenslotte nog linksonder het langebalkstempel type 6 van Praboemoelih als ontvangststempel met als datum 18 juli Rechts aan de adreszijde staat onder de plaatsnaam Praboemoelih in het Indonesisch Tidak kenal! Adris kurang terang, hetgeen betekent: Niet bekend! Adres niet duidelijk genoeg. De kaart is dan waarschijnlijk ook teruggestuurd naar de afzender, hetgeen met een pijl wordt aangegeven. Hersteld Nederlands gezag Uit de al met al toch zo n tweeënhalf jaar durende periode van hersteld naoorlogs Nederlands gezag te Sekajoe staat ons slechts één, maar dan toch wel zeer fraai poststuk ter beschikking. Een dienstbrief die uiteraard vrij van port is: - Dienst v.v.p. - in de linker bovenhoek (fig. 19). Figuur 19: Een dienstbrief in de zomer van 1949 verstuurd van Sekajoe naar Palembang. 11

12 Op de van gelinieerd papier zelfgemaakte envelop staat linksonder een officieel zwart ovaalstempel van de Gouvernements Post en Telegraafdienst en hij is op 5 juli 1949 afgestempeld met het langebalkstempel type 9 van Sekajoe. Dit stempeltype heeft naast 10 verticale strepen in de segmenten, een brede balk met hoge smalle cijfers en een gesloten buitenring. De binnenkant van de envelop laat een afrekentabel zien voor: De aan het personeel van het hulppostkantoor te Sekajoe verstrekte gratis lunches in de maand maart De totale kosten bedroegen voor twee man personeel voor 24 dagen ƒ 72,00. Ditzelfde type langebalkstempel dus type 9 hebben we in deze periode nog eenmaal gevonden op een knipsel uit september 1949, centraal in figuur 20 afgebeeld. De staat Indonesië Figuur 20: Het langebalkstempel 9 van SEKAJOE gebruikt in september 1949 en op 5 maart en in mei Uit de afbeeldingen van figuur 20 wordt tevens duidelijk, dat het langebalkstempel type 9 van Sekajoe ook nog gedurende de eerste jaren na de overdracht van de soevereiniteit wordt gebruikt. Dit stempel wordt echter in diezelfde periode vervangen door een nieuw langebalkstempel type 6c met de kantoornaam dan in de nieuwe spelling geschreven als SEKAJU (fig. 21). Figuur 21: Het langebalkstempel 6c van SEKAJU gebruikt in 1952, op 13 mei 1953, in maart 1954 en op 17 september 1955 en 15 mei Nog een enkele opmerking over de types 6 en 9 Wat nu te denken van de langebalkstempels type 6a en 6b van Sekajoe? Gelukkig beschikken we over voldoende materiaal van dit kantoor om daar een idee over te kunnen vormen. Van het type 6a kennen we alleen vooroorlogs gebruik. De vroegst bekende datum van het type 6b staat links in figuur 13 en is van 29 mei 1942, dus ruim drie maanden na de Japanse bezetting van dit plaatsje. Wat is er te Sekajoe gebeurd? Is het langebalkstempel type 6a in het oorlogsgeweld zoek geraakt en moest er een nieuw stempel worden aangemaakt? Of was het nieuwe stempel type 6b al vóór de Japanse inval te Sekajoe aangekomen, maar nog weinig of niet gebruikt? Het blijft gissen en voorlopig zullen we deze vraag niet met zeker- 12

13 heid kunnen beantwoorden. En dan is er nog het langebalkstempel type 9 van Sekajoe, dat voor het eerst in de zomer van 1949 op de dienstbrief van figuur 19 in beeld komt. In de oorspronkelijke, getypte lijst van Postinrichtingen in Nederlands-Indië van augustus 1948 staat het kantoor te Sekajoe nog niet vermeld. Later is Sekajoe als hpkt. (hulppostkantoor) met pen bijgeschreven. Met andere woorden, het hulppostkantoor van het plaatsje Sekajoe is pas nà augustus 1948 onder hersteld Nederlands civiel gezag geplaatst en heeft dus nauwelijks een jaar als zodanig gefunctioneerd. Het wordt derhalve wat begrijpelijker, dat het lastig is om uit deze periode echt postaal gebruikte afstempelingen te vinden. Maar wat moeten we dan met de drie objecten van figuur 22? Figuur 22: Het langebalkstempel 9 van SEKAJOE met de Christelijke datering van 20 maart Hier zo naast elkaar afgebeeld, ziet u naar onze mening in figuur 22 een fraai stukje filatelistisch maakwerk. Het is in ieder geval wel erg opmerkelijk dat de drie voorbeelden dezelfde Christelijke datering van 20 maart 1942 lijken te hebben. Dit is ruim een maand nadat het hoofdpostkantoor te Palembang was geplunderd en de kluis met post- en zegelwaarden was leeggehaald. Maar ook en dat is op zijn zachts gezegd opmerkelijk drie dagen vóórdat de postkantoren in de residentie Palembang weer officieel werden geopend. 19 Op zichzelf een boeiend stukje filatelie, dat zo hier en daar nogal eens wat emoties kan oproepen. We willen dan ook in onze analyse de nodige voorzichtigheid betrachten. De getoonde postzegels zijn echt. De Japanse opdrukken die gemaakt zijn met de gouden zegelring van de postchef Boestam van het kantoor te Sekajoe lijken ook de toets der kritiek te kunnen doorstaan. Het centraal compleet afgebeelde langebalkstempel type 9 van Sekajoe toont erg veel overeenkomst met het stempel dat in figuur 19 staat afgebeeld en lijkt dus ook wel echt te zijn. Toch is er iets dat niet klopt. We hebben zojuist geconcludeerd, dat dit langebalkstempel type 9 waarschijnlijk pas nà de oorlog ergens in de nazomer van 1948 voor het kantoor Sekajoe is aangemaakt. Het kan dus niet al in maart 1942 zijn gebruikt. Wij kunnen derhalve niet anders dan tot de conclusie komen, dat de in figuur 22 getoonde objecten geantedateerd zijn. Ze kunnen pas gemaakt zijn nadat in de tweede helft van 1948 het langebalkstempel type 9 op het kantoor te Sekajoe is aangekomen. Samenvattend: alle onderdelen zegels, opdrukken en stempels zijn echt, maar de combinatie kan eenvoudigweg niet kloppen. Uiteindelijk geldt hier het adagium: goed gejat maar slecht gebruikt. Op de site van ZWP zijn ondertussen al meer voorbeelden van dit specifieke maakwerk te zien

14 BABAT ZUIDSUMATRA Ngoelak Babat Zuidsumatra Figuur 23: Een kaart van het noordwestelijke deel van het Moesi Ilir gebied in de Palembangse Benedenlanden. Figuur 23 laat een uitvergroting zien van het gebied langs de rivieren de Rawas en de Moesi tussen de plaatsjes Soeroelangoen in het westen en Sekajoe in het oosten. Het plaatsje Babat (Zuidsumatra) staat aangegeven bij de rechter pijl en de nederzetting Ngoelak ligt enkele kilometers meer stroomopwaarts bij de linker pijl. Dit laatste plaatsje staat overigens niet op deze kaart vermeld. In het hoofdstukje Benzine-praat melden de heren Zentgraaff en Van Goudoever over Palembang het volgende: Pladjoe werkt dus thans op Soeban Djerigi, Kloeang, Babat en Soeban Boeroeng. 11 Het was de Petroleum Maatschappij Moeara Enim die in dit Babat Zuidsumatra de oliewinning ter hand had genomen (fig. 26). Figuur 24: Het langebalkstempel 6 van BABAT ZUIDSUMATRA gebruikt op 29 september 1941, in 1941 en op 10 februari

15 Mogelijk is dit de reden dat in dit plaatsje op 15 september 1941 een hulppostkantoor wordt geopend, dat ressorteert onder het hoofdpostkantoor te Palembang. 2,9 Vanaf het begin wordt hier een langebalkstempel type 6 gebruikt, waarbij de kantoornaam met twee woorden en een koppelteken geschreven wordt als BABATZUID - / SUMATRA (fig. 24). De Japanse en Republikeinse jaren Als we het standaardwerk op het gebied van de poststempels gebruikt tijdens de Japanse en Republikeinse perioden ter hand nemen, blijkt uit de overzichtstabel op bladzijde 438 dat het rechts in figuur 24 getoonde object de tot nu toe laatst bekende vooroorlogse datum van het langebalkstempel type 6 van het kantoor te Babat Zuidsumatra heeft. 8 Gebruik van dit stempeltype tijdens de daarop volgende oorlogsjaren is niet bekend. Wel wordt in 1944 een geheel ander type stempel van Japanse makelij geïntroduceerd. Van dit stempel 222 kunnen wij u in figuur 25 twee voorbeelden laten zien, helaas slechts met incomplete afstempelingen. Een dergelijk type Japans stempel zullen we later nog tegenkomen bij een tweetal postkantoortjes, die in of nabij de hoofdstad Palembang zijn gelegen: Palembang Minami en Soengeigerong. Figuur 25: Het Japanse stempel 222 van BABAT ZUIDSUMATRA (パパツト) gebruikt in mei en augustus 1945 (=20). Uit het kaartje van figuur 7 bliijkt dat het plaatsje Babat Zuidsumatra min of meer gelegen is aan de rand van het gebied dat tijdens de 1 e Politionel Actie in de zomer van 1947 weer door de Nederlandse troepen werd bezet. De installaties op het olietrrein te Babat waren door de Republikeinse strijdkrachten gedeeltelijke beschadigd. Maar reeds enkele dagen na de bezetting door de Nederlandse troepen werd onder leiding van deskundigen reeds met de herstelwerkzaamheden begonnen (rechts fig. 26). Figuur 26: Links de olie-installatie te Babat Zuidsumatra voor de oorlog en rechts de herstelwerkzaamheden in de zomer van ,17 15

16 Wij hebben echter geen aanwijzingen gevonden voor een onder hersteld Nederlands gezag functionerend postkantoor alhier. Overigens hebben we ook geen postale aanwijzingen gevonden voor een gebruik van het postkantoor tijdens het Republikeinse Interim gezag, dus in de periode augustus 1945 juli Het object in figuur 27 laat echter zien, dat in ieder geval in de tweede helft van de vijftiger jaren na de soevereiniteitsoverdracht het postkantoor niet gesloten was. De kantoornaam wordt dan geschreven als BABATSUMATERA. Feitelijk is dit de naam die al door de Japanners aan dit kantoor was gegeven en die, als we over een complete afstempeling zouden kunnen beschikken, in het Katakana schrift in het Japanse stempel type 222 van figuur 25 te lezen zou zijn. Figuur 27: Het langebalkstempel 30 van BABATSUMATERA gebruikt op 30 oktober

17 NGOELAK Figuur 28: De nederzetting Ngoelak aan de oever van de Moesi. Zoals reeds gemeld, laat het in de vorige paragraaf bij figuur 23 getoonde kaartje ongeveer 70 km westnoordwestelijk van Sekajoe het plaatsje Ngoelak zien. In deze eveneens aan de rivier de Moesi gelegen nederzetting (fig. 28) was in ieder geval in 1941 een bestelhuis geopend (fig. 29). Het is ons niet duidelijk wanneer dit kantoortje precies geopend werd. In de lijst van A. Van Heusden wordt het niet vermeld. 22 Wel is het bij Bulterman in de lijst met het bestelhuisstempel type F - het stempeltype dat in de periode werd gebruikt opgenomen. 23 Figuur 29: Boven een brief in augustus 1941 van Ngoelak via Palembang verstuurd naar Batavia Centrum. Daaronder het zegel met de twee stempels op ware grootte. 17

18 De brief van figuur 29 laat twee wat morsige stempels zien: het bestelhuisstempel type F (ZWP type B) van het kantoor te Ngoelak met daarnaast het langebalkstempel type 14 van Palembang met als datum 13 augustus Het toeval wil nu, dat de Japanse briefkaart van figuur 18 in de paragraaf Sekajoe in de zomer van 1947 van Ngulak is verzonden en deze kaart is niet voorzien van een bestelhuisstempel. Welke conclusie mogen we hieraan verbinden? Waarschijnlijk met betrekking tot de status van het bestelhuis te Ngoelak geen. De bewuste briefkaart is mogelijk per veldpost (zie stempel POS TENTERA) naar Sekajoe verstuurd en daar overgenomen door de Republikeinse PTT. Mogelijk werd in deze onrustige periode het bestelhuisstempel niet gebruikt. Over een eventueel functioneren van het postkantoortje te Ngoelak gedurende latere naoorlogse jaren is ons evenmin iets bekend. 18

19 PENDOPO De plaats Pendopo die we hier de revue laten passeren, staat aangeven op het kaartje van figuur 7 en moet niet verward worden met het dorpje Pendopo dat in de buurt van Pagaralam in de Pasoemah streek van de Palembangse Bovenlanden is gelegen. Het blanco driehoekje dat bij Pendopo op de kaart van figuur 7 staat, betekent dat daar ten tijde van het uitbreken van WW II nog productieve olievelden aanwezig waren. Het is dan ook te begrijpen, dat naast Tandjong Enim met zijn kolenmijnen ook Pendopo een van de hoofddoelen van Operatie Product was. Op het kaartje van figuur 52 in het tweede deel van het hoofdstuk De Palembangse Bovenlanden (paragraaf Moearabliti) staat op deze plaats de Bukit Pandopo (heuvel Pandopo) vermeld en hoogstwaarschijnlijk is dat de plek waar we het nu te bespreken plaatsje Pendopo moeten zoeken. In 1939 wordt hier een hulppostkantoor geopend dat ressorteert onder het hoofdpostkantoor te Palembang. 2,9 Vrijwel vanaf het begin worden te Pendopo twee types van het langebalkstempel naast elkaar gebruikt: de types 6a en 6b. Centraal in figuur 30 staat tweemaal type 6a naast elkaar en type 6b links en rechts daarvan afgebeeld. Figuur 30: De langebalkstempels 6a en 6b van PENDOPO gebruikt op 19 juli en 4 november 1940 en op 3 februari en 7 maart Beide types van het langebalkstempel van Pendopo hebben een biffagerand die in de loop van de tijd dichtslibt en beide types lijken erg veel op elkaar. Het essentiële verschil is de vorm van de letter O: bij type 6a is deze min of meer kogelrond en bij type 6b is deze letter meer ovaalvormig. De Japanse en Republikeinse jaren Figuur 31: Het langebalkstempel 6a van PENDOPO gebruikt op 2 augustus 1943 (=18), 24 februari en 13 maart 1944 (=19) en op 24 maart en 27 juni 1945 (=20). 19

20 Tijdens de Japanse bezetting hebben wij in een tijdsbestek van een kleine twee jaar van 2 augustus 1943 tot 27 juni 1945 om precies te zijn in totaal zestien objecten gevonden met een vooroorlogs, Nederlands Indisch langebalkstempel van Pendopo, allemaal met de ronde O van het type 6a en met een Showa datering. In figuur 31 wordt een vijftal van deze voorbeelden getoond. Een Christelijke dan wel een Japans dynastieke datering zijn we van dit kantoor niet tegengekomen. Vanaf 1944 is ook hier het Japanse stempel type 220 in gebruik genomen (fig. 32). Figuur 32: Het Japanse stempel 220 van PENDOPO (パンドポ ) gebruikt op 9 mei en op 1 en 20 juli 1944 (=19). Opmerkelijk is dat we van de periode van Republikeins Interim gezag direct na de Japanse capitulatie in augustus 1945 u slechts een drietal voorbeelden kunnen tonen, die naar onze mening alle drie kenmerken van een CTO hebben (fig. 33). Figuur 33: Het langebalkstempel 6a van PENDOPO gebruikt op gebruikt op 3 januari Het gaat hierbij steeds om het 3½ cent zegeltje van de Japanse definitieve uitgave voor Sumatra uitgegeven op 29 april 1943 (DN 89). Alle zegels zijn, hoewel soms nauwelijks zichtbaar, voorzien van een Republikeinse opdruk RI in kastje in zwart of rood (DN 52z/52r) en de drie objecten zijn keurig afgestempeld met het langebalkstempel type 6a van Pendopo met dezelfde Christelijke datering van 3 januari Tevens valt op dat bij dit langebalkstempel type 6a in de loop der jaren de biffagerand geheel is dichtgeslibd. 20

21 Hersteld Nederlands gezag In het verslag van de Gadja Merah (Rode Olifant) we zullen ze later in ons verhaal over de veldpoststempels van Palembang nog een keer tegenkomen over de militaire acties van deze KNIL-eenheid in Zuid Sumatra tijdens Operatie Product lezen we het volgende: Tijdens de 1e politionele actie, op 21 juli 1947, nam het Bataljon deel aan de operatie Gelderland, de bezetting van het Pendoppo-gebied en de daar gesitueerde olievelden. Op 21 juli voer het Bataljon met diverse vaartuigen de Lematang op. Een echelon landde bij Tjoeroeb en bezette het olieveld Radja Wells. Het zogeheten zware echelon voer door. Een vaartuig liep bij Modeng vast op een wrak. De bemanning van dit vaartuig moest de nacht ter plekke doorbrengen en stond tegenover een numeriek overmachtige vijand. Op 22 juli bereikte het zware echelon de landingsplaats en bezette het olieveld Pendopo. In de dagen daarna werd de bezetting van het Pendoppo-gebied voltooid en werden o.a. Karta Dewa, Pajar Teloekloeboek en de olievelden bij Talangakar en Benakat bezet. 12 Uit het bovenstaande verslag blijkt, dat na een enkele tegenslag het merendeel van de in deze regio gelegen olievelden via de rivieren vrij gemakkelijk op het Republikeinse leger konden worden veroverd. In de zomer van 1947 werden dus niet alleen de olievelden bij Pendopo, maar ook die bij het hierna nog te bespreken plaatsje Talangakar bezet. Het hierboven genoemde olieveld Radja Wells bij Tjoeroeb staat eveneens op het kaartje in figuur 7 op pagina 4 met een aangegeven. Het olieveld nabij Pendopo was overigens in 1921 al bekend (fig. 37, paragraaf Talangakar). Figuur 34: Een brief eind april 1948 verstuurd van Pendopo naar Amsterdam-Zuid te Holland. Het zal waarschijnlijk wel even geduurd hebben alvorens de olieproduktie te Pendopo weer enigszins op gang is gekomen. Hoe het ook zij, de in figuur 34 getoonde envelop laat de vroegste afstempeling zien die wij uit deze periode hebben kunnen bemachtigen. De fris gefrankeerde briefomslag is op 29 april 1948 afgestempeld met een langebalkstempel van Pendopo. Het stempel heeft een duidelijke biffagerand en een mooie afgeplatte O. Dus we 21

22 hebben hier ineens weer te maken met het type 6b. Een stempel dat kennelijk al die oorlogsjaren nog ergens op het postkantoor had liggen wachten op de komst van de Nederlandse troepen. Opmerkelijk is dat alle ruim twintig voorbeelden van het onder hersteld Nederlands gezag gebruikte langebalkstempel van Pendopo die wij hebben gevonden, het type 6b laten zien. In figuur 35 kunnen we er u een aantal voorbeelden van tonen uit de periode van mei 1948 tot eind december Al deze voorbeelden hebben een ovaalvormige O en een duidelijke biffagerand, zelfs bij de minder fraaie afstempelingen op de twee zegeltjes uit de cijferserie van 1949 (NVPH no. 365 en 370) lijkt dat het geval te zijn. Figuur 35: Het langebalkstempel type 6b van PENDOPO gebruikt op 25 mei, in september en op 28 december 1948 en 9 november en in december Opvallenderwijs worden onder hersteld Nederlands gezag voor de uuraanduiding nu ineens twee cijfers gebruikt. Al bij het stempel van april 1948 in figuur 34 is dat het geval en deze gewoonte wordt ook doorgezet tijdens de jaren na 1 januari 1950 (fig. 36). De staat Indonesië Figuur 36: De langebalkstempels 6a en 6b van PENDOPO gebruikt in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. In de jaren na de overdracht van de soevereiniteit zijn de gebruikte stempels kennelijk onvoldoende gereinigd. In ieder geval zijn de afstempelingen uit die periode vaak morsig en is een goede beoordeling van de vorm van de letter O niet mogelijk. In figuur 36 laten we u een aantal voorbeelden zien met naar onze mening zowel een evident ronde als een meer afgeplatte O. We laten de uiteindelijke beoordeling gaarne aan u. 22

23 TALANGAKAR Figuur 37: Kaart uit het USGS-rapport 13 met als zwarte stippen de tientallen oliebronnen in Zuid Sumatra. Worden de olievelden nabij Talangakar in het verslag van de Gadja Merah nog wel vermeld, het is niet eenvoudig dit plaatsje op een atlas te vinden. In het Open File Report van de U.S. Geological Survey (USGS) van 2001 wordt de potentiële olierijkdom van Zuid Sumatra (South Sumatra Basin 3828) uitgebreid beschreven.13 De vele zwarte stipjes op de kaart van figuur 37 geven de eind vorige eeuw in kaart gebrachte olievelden aan. De bronnen nabij Pendopo en Talang Akar staan links van een aantal geologische breuklijnen, de zwarte parallel lopende lijnen, aangegeven bij de rivieren de Lematang en Musi High (Moesi Oeloe). Figuur 38: Het langebalkstempel 6 van TALANGAKAR gebruikt in juli en op 11 december 1941 en op 9 en 11 februari Op 18 juni 1941 wordt te Talangakar een hulppostkantoor geopend dat ressorteert onder het hoofdkantoor te Palembang.2,9 Tot aan de Japanse inval in februari 1942 wordt te Talangakar een langebalkstempel type 6 gebruikt. De weinige vooroorlogse afstempelingen 23

24 die van dit kantoor bekend zijn lopen van juli 1941 tot in februari 1942, dus een periode van nog geen jaar (fig. 38). Na februari 1942 wordt van het hulppostkantoor te Talangakar niets meer vernomen. Met andere woorden, er zijn geen afstempelingen bekend uit Japanse noch uit Republikeinse jaren en evenmin uit de periode onder hersteld Nederlands gezag na Operatie Product. Ook op de ZWP-site van Indonesië wordt het postkantoor niet meer vermeld.14 PRABOEMOELIH Figuur 39: Kaart van het westelijke deel van de residentie Palembang met de hoofdstad. De nederzetting Praboemoelih ligt ongeveer 75 km zuidwestelijk van de hoofdstad Palembang en is een belangrijke plaats aan de ZSS (fig. 39). Figuur 40: Links het station te Praboemoelih vlak voor de WW II en rechts een veertig jaar later 15. Het is namelijk het kruispunt van de spoorlijn die vanuit Oosthaven in de Lampongse Districten naar het noorden gaat en de lijn die vanuit de stad Palembang komend in westelijke richting via de plaatsen Lahat en Tebingtinggi (Zuidsumatra) doorloopt tot in Loeboeklinggau, vlak bij de grens met de voormalige residentie Benkoelen. De lijn vanuit Palembang 24

25 tot aan Praboemoelih was op 1 november 1915 reeds voltooid (fig. 40). 1 Tevens ligt Praboemoelih op een knooppunt van autowegen van en naar de hoofdstad Palembang. Op 1 mei 1918 wordt hier een hulppostkantoor geopend, dat echter op 30 september 1921 alweer gesloten wordt om in 1939 weer geopend te worden. Het ressorteert door de jaren heen onder het hoofdpostkantoor te Palembang. 2,9 Figuur 41: Het kortebalkstempel met uurkarakters en het langebalkstempel 6 van PRABOEMOELIH gebruikt op 2 september 1918, 16 augustus 1921, 27 januari en 2 juli 1941 en 2 februari De eerste kleine drie-en-een-half jaar van zijn bestaan wordt te Praboemoelih een kortebalkstempel met uurkarakters gebruikt. Als het kantoor in september 1939 weer open gaat wordt er een langebalkstempel type 6 in gebruik genomen (fig. 41). De Japanse en Republikeinse jaren Het langebalkstempel type 6 is dan ook het stempeltype dat we de eerste jaren van de Japanse bezetting in Praboemoelih gebruikt zien worden. In figuur 42 laten wij u een viertal voorbeelden zien met de Showa datering uit de jaren 1943, 1944 en Een Christelijke dan wel een Japans dynastieke datering hebben wij van dit kantoor niet gezien. Figuur 42: Het langebalkstempel 6 van PRABOEMOELIH gebruikt op 24 en 31 juli 1943 (=18), 14 maart 1944 (=19) en 23 januari 1945 (=20). 25

26 Vanaf 1944 is ook in Praboemoelih het Japanse stempel type 220 in gebruik genomen (fig. 43). Figuur 43: Het Japanse stempel 220 van PRABOEMOELIH (プラブムリ) gebruikt op 1 juli en 1 augustus 1944 (=19). Uit de periode van een kleine twee jaar dat er in deze regio van de voormalige residentie Palembang een Republikeins Interim gezag heeft bestaan, kunnen wij u in figuur 44 twee afstempelingen laten zien. Beide hebben weer een Christelijke jaartelling. Figuur 44: Het langebalkstempel 6 van PRABOEMOELIH gebruikt in februari 1946 en op 18 juli Links op de 1 guldenzegel uit de Van Konijnenburg serie (NVPH no. 285) staat waarschijnlijk de datum van februari Vaag zijn op dit zegel een zwarte en een roodbruine opdruk te zien, de eerste is waarschijnlijk een Japanse en de tweede een Republikeinse. Het tweede object rechts in figuur 44 is hetzelfde stempel als linksonder op de briefkaart van Japanse makelij uit figuur 18 op pagina 11 in de paragraaf Sekajoe, afgestempeld vier dagen voordat Praboemoelih door de Nederlandse troepen zal worden bezet. Hersteld Nederlands gezag Uit het kaartje van figuur 17 op pagina 9 van de paragraaf Lahat van het eerste deel van het hoofdstuk De Palembangse Bovenlanden wordt duidelijk dat Praboemoelih tijdens Operatie Limburg op 22 juli 1947 door het 7 e regiment stoottroepen (3-7 RS) op de Republikeinen wordt veroverd. Het zal tot aan de overdracht van de soevereiniteit eind 1949 onder Nederlands gezag blijven. Figuur 45 laat zien dat in deze tweeëneenhalf jaar van hersteld naoorlogs, Nederlands gezag het langebalkstempel type 6 van Praboemoelih nog gebruikt wordt. 26

27 Figuur 45: Het langebalkstempel 6 van PRABOEMOELIH gebruikt op 2 december 1947, 6 april en 7 juni 1948 en op 23 juni en 28 november De staat Indonesië Ook in de vijftiger jaren na de soevereiniteitsoverdracht wordt het langebalkstempel type 6 van Praboemoelih nog een aantal jaren gebruikt, om daarna vervangen te worden door een nieuw type 6 met de kantoornaam dan gespeld als PRABUMULIH (fig. 46). Figuur 46: Het langebalkstempel 6 van PRABOEMOELIH / PRABUMULIH gebruikt op 7 mei 1952, 24 juni 1953 en 23 december Het haltestempel Praboemoelih De oplettende lezer zal opgemerkt hebben, dat er twee perioden zijn geweest waarin het plaatsje Praboemoelih wel een halte aan de ZSS had, maar dat er ter plaatse geen hulppostkantoor functioneerde: 1) De periode tussen 1 mei 1915 en 1 november 1918; en 2) De periode tussen 30 september 1921 als het hulppostkantoor gesloten wordt en 1939 als het weer geopend wordt. Figuur 47: Het haltestempel PRABOEMOELIH

28 Haltestempels van Praboemoelih zijn niet eenvoudig te vinden. Voor 1938 zijn ze (nog) niet waargenomen. 18, 20 De drie voorbeelden die we uit de tweede periode kunnen laten zien, staan afgebeeld in figuur 47 en zijn alle drie incompleet. Het betreft hier een langwerpig stempel PRABOEMOELIH 632. Een stempel met de kantoornaam met relatief hoge en smalle letters in een rechthoekig kader. De twee rechter objecten uit figuur 47 laten tevens een langebalkstempel van Palembang zien, waarvan de middelste een enigszins leesbare datum van 3 juli 1938 heeft. LOEBOEKROEKAM Figuur 48: Het noordelijk en noordwestelijke deel van de ZSS. 25 Het plaatsje Loeboekroekam ligt aan de ZSS, zie rode pijl in figuur 48, en fungeerde in de periode van 1 maart 1929 tot in 1932 als spoorweghalte aan deze spoorlijn. Waarschijnlijk werd de halte in de loop van 1932 gedegradeerd tot stopplaats. 25 In 1941 staat de plaats in ieder geval nog als zodanig vermeld in de dienstregeling van de Staatsspoorweg in Zuid-Sumatra. 26 Vanaf 1937 is er een fungerend hulppostkantoor/bestelhuis gevestigd. 22 Figuur 49: Het bestelhuisstempel type B van LOEBOEKROEKAM gebruikt op 24 november 1937 en 8 maart In figuur 49 kunnen wij u twee bestelhuisstempels type B van dit kantoortje laten zien, gebruikt eind 1937 en begin Bij het eerste object staat de datum rechts naast het zegel met pen geschreven en het laatste object is voorzien van het langebalkstempel type 9 van Batoeradja. 28

29 BAJOENGLENTJIR Bajoenglintjir of Bajoenglentjir, zoals het plaatsje in de postzegelwereld meestal wordt gespeld, ligt op nog geen 60 km afstand van de plaats Djambi helemaal in het noorden van de onderafdeling Banjoe-Asin van de afdeling Palembangse Benedenlanden (fig. 1). Ook hier bestaat het gebied grotendeels uit met oerwoud bedekt moerasland. Naast de produktie van vele goede houtsoorten was het gebied van belang in verband met de vondst van olievoorraden. De Sumatra-Palembang Petroleum Maatschappij had hier eind 19e eeuw een concessie verworven en er werd zodanig veel gecorrespondeerd, dat de Maatschappij bij de postdienst aandrong op het openen van een hulppostkantoor. In het jaarverslag van de Post- en Telegraafdienst van 1898 kunnen we dan ook lezen: Ook te Bajoenglentjir (residentie Palembang) werd een hulppostkantoor opgericht; dit laatste, strekkende alleen ten behoeve van de Palembang-Sumatra Petroleum Maatschappij, buiten bezwaar van den Lande. De Indische Posterijen gingen op het verzoek in onder de voorwaarde dat alle exploitatiekosten, inclusief de bezoldiging van de postambtenaar, ten laste kwamen van de Maatschappij, en kennelijk alleen voor het postale verkeer van de genoemde Maatschappij. Het is dan ook niet verwonderlijk, dat afstempelingen en poststukken uit de eerste jaren van het kantoortje te Bajoenglentjir zeldzaam zijn. Het hulppostkantoor te Bajoenglentjir wordt op 30 mei 1898 geopend, om vier later zelfs opgewaardeerd te worden tot postkantoor. Op 1 september 1918 was het blijkbaar met de postale drukte gedaan en wordt het definitief gesloten.2,25 Als hulppostkantoor ressorteerde het de eerste vier jaar onder het postkantoor te Palembang. Bajoenglentjir als hulppostkantoor heeft enige tijd in zowel violette als zwarte inkt een aantal naamstempels gebruikt, die zowel op los zegel als op poststuk uitermate zeldzaam zijn en waarvan wij u dan ook geen voorbeeld kunnen tonen.20 Vanaf 1899, dus nog voordat het formeel een postkantoor is geworden, wordt echter al het gebruik van een vierkantstempel beschreven. De eerste paar jaar een relatief groot model met een diameter van de buitenring van 28 mm en met wijd uit elkaar staande en enigszins onregelmatige letters. Vanaf 1903 wordt dan het gebruik van een tweede, kleiner type vierkantstempel beschreven, waarbij de letters dichter bij elkaar staan en de diameter van de buitenring 23 mm bedraagt. 29 Figuur 50: Twee briefkaarten in 1899 en in 1904 vanuit Bajoenglentjir verstuurd naar Batavia op Java respectievelijk Amsterdam in Holland. 29

30 Figuur 50 toont twee briefkaarten die rond de voorlaatste eeuwwisseling vanuit het postkantoor te Bajoenglentjir verstuurd zijn naar Java dan wel Holland, met links het eerste en rechts het tweede type vierkantstempel van dit kantoor. Bij de linker kaart is bovendien ook nog blauwe inkt gebruikt en beide poststukken hebben via het hoofdpostkantoor te Palembang het eiland Sumatra verlaten. De linker briefkaart is uiteindelijk naar Soebang doorgestuurd en op het mogelijke vertrek van de ontvanger uit het Hotel Molenvliet te Batavia was, gezien de doorgehaalde notitie links (Indien reeds vertrokken s.v.p. doorzenden), al geanticipeerd. Figuur 51: De vierkantstempels I en II van BAJOENGLENTJIR gebruikt op 23 maart en 16 juli 1903 en 6 december In figuur 51 laten wij een aantal voorbeelden van de genoemde vierkantstempels zien, centraal eenmaal type I en links en rechts daarnaast type II. Het verschil tussen de twee types vierkantstempel is met name aan de grootte en de plaatsing van de letters van de kantoornaam goed te zien. Bovendien valt op, dat het zeldzame type I tot begin 1903 in gebruik is geweest, in de zomer van dat jaar wordt dan type II gebruikt. Figuur 52: Het kortebalkstempel en de langebalkstempels 1 en 2 van BAJOENGLENTJIR gebruikt op 7 oktober 1914, 19 maart 1915, 2 april 1918, 22 november 1917 en in juni Voor de periode van begin oktober 1914 tot medio december 1916 is dan voor het kantoor te Bajoenglentjir het gebruik van het kortebalkstempel beschreven. Het betreft hier een stempeltype met een smalle balk, 10 strepen in beide segmenten, een gesloten buitenrand en 3 # onder in de ring (fig. 52). Vervolgens is vanaf mei 1917 van het langebalkstempel het gebruik van de types 1 en 2 bekend. Van het langebalkstempel type 1 van Bajoenglentjir valt op de site van ZWP echter slechts één voorbeeld van begin april 1918 te bewonderen, dat centraal in figuur 52 staat afgebeeld. In beide types van het langebalkstempel wordt de kantoornaam met hoge, smalle letters en in twee woorden geschreven als BAJOENGLEN - / TJIR. 30

31 Zoals hierboven reeds vermeld, wordt het kantoortje begin september 1918 gesloten en daarna komen we het in de annalen van de Nederlands-Indische en Indonesische PTT niet meer tegen. Literatuur 1) T.J. Bezemer; Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië, Martinus Nijhoff, s Gravenhage, ) M.H. Severijn; Poststempelatlas, verschenen in 18 Bijlagen van het ZWP Mededelingenblad, ) van der Wal; Digitale versie van de Officiële bescheiden betreffende de Nederlands- Indonesische betrekkingen , Martinus Nijhoff, s-gravenhage, ) P.M.H. Groen; Marsroutes en dwaalsporen, Het Nederlands militair-strategisch beleid in Indonesië , SDU Uitgeverij, s Gravenhage, ) H.H. van Kol; Driemaal dwars door Sumatra en zwerftochten door Bali: W.L. & J. Brusse s Uitgeversmaatschappij, Rotterdam, MCMXIV. 6) Collectie Tropen Museum, Amsterdam 7) J.J. Nortier; Orde- en rustverstoring in het Djambische, februari 1942, Militaire Spectator, 1983, ) J.R. van Nieuwkerk, L.B. Vosse; The Cancellations used during the Japanese Occupation of the Dutch East Indies and Repoeblik Indonesia, , Dai Nippon, ) P. Storm van Leeuwen; Poststempelcatalogus Nederlands - Indië , Nederlandse Vereeniging van Postzegelhandelaren, ) G.J. Bessels; Catalogus van de postzegels uitgegeven door het rebellerende regime van De Republiek Indonesië 17 augustus december 1949, Dai Nippon, ) H.C. Zentgraaff, W.A. Van Goudoever; Sumatraantjes, Uitgevrij W. Van Hoeve, s Gravenhage, vijfde druk, ) 13) M.G. Bishop; South Sumatra Basin Province, Indonesia: The Lahat/Talang Akar-cenozoic total Petroleum System, Open-File Report S, 1-22, ) Studiegroep ZWP/Domein Indonesia [1] , [2] ) M. Van Balllegoijen de Jong; Stations en Spoorbruggen op Sumatra , De Bataafsche Leeuw, Amsterdam, ) Collectie Nationaal Archief te s Gravenhage. 17) Collectie KITLV te Leiden. 18) Studiegroep ZWP/Domein Halten/Praboemoelih ) J.C.T. Reep; De initiaal-opdrukken, zooals die tijdens het begin der Japansche bezetting van Nederlandsch-Indië, in de residentie Palembang in omloop zijn geweest, Nederlandsch-Indische Vereeniging van Postzegelverzamelaars, no. 1, 5-16, januari ) P.R. Bulterman; Nederlands Indië Langstempels , De Nederlandse Postzegelveiling, 2004 en ) Studiegroep-ZWP.nl/vals/Afb/Sekajoe/Sekajoe.htm 22) AVEHA (A. van Heusden); Poststempels in gebruik bij bestelhuizen en fungerende hulppostkantoren in Ned.-Indië, Nederlandsch Maandblad voor Philatelie, nr. 9 (189), ) P.R. Bulterman; Poststempel Nederlands Indië , DAVO B.V., Deventer, ) ZWP/Domein P.T.T. 25) P. Storm van Leeuwen; Poststempelcatalogus Nederlands - Indië , Nederlandse Vereeniging van Postzegelhandelaren,