ANDERS OMGAAN. De Wikke. Winnaar fotowedstrijd Bankgeheimen.be JUNI - JULI -AUGUSTUS 2008

Transcriptie

1 België - Belgique PB 1000 Brussel 1 1/1366 JUNI - JULI -AUGUSTUS 2008 Magazine Netwerk Vlaanderen verschijnt driemaandelijks, 26 e jaargang, nr 2 ANDERS OMGAAN met geld De Wikke Winnaar fotowedstrijd Bankgeheimen.be Afgiftekantoor 1000 Brussel 1, P2A Afzender: Netwerk Vlaanderen, Vooruitgangstraat 333/9, 1030 Brussel

2 EDITO Open brief aan Geachte Mijnheer Bergen, Graag roep ik de aanleiding waarvan ik u schrijf, terug in herinnering. INHOUD Edito Open brief aan André Bergen 2 In de kijker Investeren in een duurzame economie. Missers en maatregelen van de Belgische regering 4 In de kijker Duurzaam beleggen is hot, maar niet altijd duurzaam 8 Mijn geld. Goed geweten? Banken om een voorbeeld aan te nemen 9 Portofolio Nieuwe coöperatieve boekhandel in Mechelen zoekt financiering 10 Portofolio Ecolife. Financier duurzaamheid met stijl 11 Mijn geld. Goed geweten? Belgische bankklant loopt hoog risico op schadelijke investeringen. Hoe veilig ben jij bij je bank? 12 Reportage Winnaar fotowedstrijd 15 Achter de schermen Geloven dat het anders kan 16 De middag van 21 mei jl. waren we tezamen voor het jaarlijks overleg tussen KBC en de NGO s. Als CEO van KBC schuift u met ons aan de vergadertafel om het over het duurzaamheidsbeleid van uw bank te hebben. En hoe! Met een gemoedelijke glimlach op het gezicht opende u de bijeenkomst. U die te midden het grote geld staat, gaf niet de indruk iets te hoeven verbergen. Op andere momenten in de vergadering reageerde u gevat of streng, maar steeds betrokken. We verwoordden allerlei kritische bedenkingen bij het beleid van uw onderneming, maar op het einde van de bijeenkomst kwam u elk van ons persoonlijk groeten. U lijkt een goed mens. Toegewijd en bekwaam. Daarom wil ik in deze brief terugkomen op een punt dat slechts kort aan bod kwam in de bijeenkomst, in de hoop dat ik u kan overtuigen om bij álle investeringen rekening te houden met mens en milieu. Bij KBC wordt ongeveer zes procent van het geld in de fondsen duurzaam belegd. Een steeds vernuftigere methodologie moet ervoor zorgen dat het geld in die groeiende markt niet terechtkomt bij de ondernemingen die het slecht voor hebben met mens of milieu. Jullie presentaties waren er op gericht ons ervan te overtuigen dat dit behoorlijk goed lukt. Waarschijnlijk is dat ook zo. Maar wat gebeurt er met de overige 94 procent? Bij KBC zijn jullie ervan overtuigd dat sommige praktijken of producten sowieso niet door de beugel kunnen. Niet voor de duurzame belegger, maar ook niet voor de gewone belegger. Clusterbommen zijn onmenselijke wapens vertelde u. Geen euro die de KBC groep verlaat, gaat naar de producenten van dat wapentuig. Een duidelijke keuze die aantoont dat jullie aanvaarden dat álle investeringsbeslissingen een ethische component hebben. Dat bracht ons bij een moeilijke discussie. Waarom zet geen enkele Belgische bank - ook KBC niet - op andere domeinen de bakens uit? Ondernemingen die er overduidelijk voor kiezen het milieu te schaden of dictators in het zadel te houden, verdienen zij het geld van de Belgische spaarders en beleggers? U riep niet zonder reden de grijze zone in. Die waar de complexiteit van de realiteit massief het vermogen om te oordelen bezwaart. Als KBC de scha- 2

3 KBC topman André Bergen delijke van de verantwoorde ondernemingen moet scheiden, begeeft ze zich op glad ijs. Wie zegt dat de bank de lijn juist trekt? Welke problemen haalt ze zich op de hals als ze onterecht ondernemingen uitsluit voor investering, of al even verkeerdelijk in schadelijke ondernemingen blijft investeren? De grijze zone, het begrip deed me terugdenken aan een reis twee jaar geleden. Met jongeren uit vier landen waren we op pad langs mijnbouw sites in Bolivia. In de artisanale mijnen van Huanuni kappen mijnwerkers zonder enige bescherming, in gevaarlijke omstandigheden het erts. De vrouwen wassen het daarna in de rivier. Chemicaliën en vervuild steengruis stromen er naar een meer, waar de lokale bevolking van leeft. In Potosí is de toestand nog erger. Honderden jaren mijnbouw vervuilde de hele stad met zware metalen. In de oude mijnschachten zijn nog steeds kinderen aan de slag. Telkens als we de ellende zagen en probeerden te bedenken wat de situatie kon veranderen, bleken wonderoplossingen buiten bereik. De vervuilende mijnen sluiten was geen oplossing voor de duizenden mijnwerkers die ervan afhankelijk waren voor hun inkomen. De kinderarbeid botweg verbieden, was om dezelfde reden geen oplossing voor de kinderen. We bezochten ook grotere mijnen die in handen waren van de staat of buitenlandse ondernemingen. Al bij al waren de omstandigheden er wat beter. De mijnwerkers hadden goed materiaal, er was geen kinderarbeid en er waren milieuzorgsystemen, wat overigens niet betekent dat er daarom geen milieuvervuiling was. Om de artisanale mijnen op te waarderen, was er duidelijk nood aan investeringen. Stel nu dat KBC in één van die Boliviaanse mijnen investeert, vanuit een geloof dat ze op termijn de omstandigheden kan verbeteren. Als NGO s zouden we het niet moeilijk hebben een stok te vinden om jullie te slaan. Een schande: KBC maakt vette winsten door kinderen uit te buiten en het milieu te vervuilen! Door zo een boodschap uit te sturen, zouden we bewust de grijze zone negeren, om als NGO nog eens de aandacht te trekken. Ik begrijp dat er heel wat mensen in uw omgeving daarop wijzen. Wanneer u zinvol probeert te manoeuvreren in een grijze zone, bent u een hapklare prooi voor degene die u doelbewust willen onderuit halen. Maar met deze brief wil ik u van het tegendeel overtuigen. NGO s en ondernemingen kunnen zich niet blijvend wegsteken achter elkaars zwaktes als ze met een grijze zone worden geconfronteerd. Om vooruit te geraken is er aan beide kanten moed nodig. U kan toegeven dat u de grijze zone slechts mag inroepen, wanneer u ook erkent dat wit en zwart bestaan. U kan investeringen in heel wat ondernemingen verantwoorden, omdat ze zich in de grijze zone bevinden. Maar dat betekent logischerwijs dat zich ook de situatie kan voordoen dat u een onderneming uitsluit voor investering, omdat ze buiten de grijze zone valt. Alles wat we van uw bank vragen, is dat u publiekelijk die grens trekt tussen wat wel en niet langer te verantwoorden is voor het overgrote deel van het beleggingsgeld. Aan ons als NGO s om de banken die zo een moedige stap zetten, te ondersteunen en niet onderuit te halen op de moeilijkheden die ze in de vele grijze zones zullen tegenkomen. Zoals u verder in dit blad kan lezen, ontwikkelden we daarvoor een score mechanisme. We willen de banken die publiek de bakens uitzetten in een aantal domeinen zoals waardig werk, vrijheid, het leefmilieu of de vrede, aanmoedigen door ze goed te scoren. Daarmee hopen we u en andere vooruitstrevende bankiers ertoe aan te zetten de echte uitdaging aan te gaan: alle investeringen wereldwijd beoordelen met heldere minimumnormen. Met vriendelijke groeten, Mathias Bienstman 3

4 IN DE KIJKER Investeren in een duurzame economie Missers en maatregelen van de Belgische regering (2007/2008) Maatschappelijk Verantwoord Investeren, het is een bekende term die onze regering geregeld in de mond neemt. Maar in hoeverre voert de regering initiatieven uit op dat vlak? Wat heeft de overheid afgelopen jaar in beweging gezet om duurzame investeringen te bevorderen? En hoe komt het dat Maatschappelijk Verantwoord Investeren vrijwel geheel ontbreekt in de plannen van de huidige regering? De hoogtepunten en missers van het afgelopen jaar passeren hier kort de revue. Bovendien zijn ze overzichtelijk en chronologisch in een tijdsbalk weergegeven op de volgende pagina. Stop onverantwoord investeren Woekerwinsten en roekeloze rendementen die ten koste gaan van mens en milieu, liggen regelmatig onder vuur. Niet alleen is er een groeiend bewustzijn bij de consument, ook parlementsleden ondernemen vaker actie. Zo heeft de overheid vorig jaar wezenlijke stappen gezet om beleggingen in schadelijke praktijken te verbieden. Financiering van controversiële wapens Een eerste belangrijke stap om schadelijke investeringen aan banden te leggen, is gezet op 1 maart Op deze dag keurt het Belgische parlement unaniem de wet goed die de financiering van de productie van anti-persoonsmijnen en clustermunitie verbiedt, evenals het gebruik en het bezit van deze wapens. Deze wet is een hoogtepunt voor onze campagne Mijn geld. Goed geweten?. 4

5 Maatschappelijk Verantwoord Investeren lijkt voor deze regering geen issue. Maar met de goedkeuring van deze wet is het werk nog niet af. De Minister van Financiën dient immers nog te zorgen voor de zogenaamde zwarte lijst, een lijst met bedrijven waarin niet geïnvesteerd mag worden. Bovendien is het de taak van de minister om verantwoordelijken aan te stellen die de opvolging van de wet uitvoeren en de controle naleven. Uit diverse contacten blijkt dat er tot dusver weinig of geen werk is gemaakt van de uitvoeringsbesluiten. Parlementsleden van onder meer sp.a en Groen!, interpelleerden de betrokken minister over deze kwestie. Maar concrete resultaten zijn er nog niet geboekt. De wet is in werking getreden zonder uitvoeringsbesluiten en de publicatie van een lijst met verboden bedrijven. Ook het wetsvoorstel van de PS van 17 april 2008, dat financiering van uraniumwapens wil verbieden, wacht nog op verdere behandeling door het Belgische parlement. Aasgierfondsen Een tweede opmerkelijk initiatief is de goedkeuring van een wetgeving die praktijken van aasgierfondsen aan banden legt. Aasgierfondsen zijn bedrijven die schulden van arme landen opkopen aan een prikje van de nominale waarde om ze nadien aan de volle pot, inclusief achterstallige rentes, bij de ontwikkelingslanden te innen. Aasgierfondsen pikken als gieren de financiële lijken (schulden) die dikwijls door vroegere dictators van de betrokken landen werden achtergelaten. De terugbetalingen die deze aasgierfondsen afdingen, staan haaks op de actuele ontwikkelingskansen en noden van de betrokken landen. De op 6 maart 2008 gestemde wet moet ervoor zorgen dat Belgische gelden voor ontwikkelingssamenwerking en staatsleningen niet in beslag genomen worden of overgedragen worden door andere schuldeisers. De wet moet er met andere woorden voor zorgen dat deze gelden commercieel oninteressant worden voor aasgierfondsen. Olie, gas en mijnbouw in Birma Op 23 oktober 2007 dienen Groen!, Ecolo en sp.aspirit een voorstel van resolutie in waarin bedrijven, waaronder banken, opgeroepen worden om niet meer te investeren in de olie, gas en mijnbouwsector in Birma. Inkomsten uit deze sectoren zorgen immers voor aanzienlijke financiële steun voor het regime. Mede dankzij deze financiële middelen kan het regime aan de macht blijven en de bevolking blijven onderdrukken. De behandeling van deze resolutie is vooralsnog blijven hangen in de Kamercommissie voor buitenlandse betrekkingen. Honger en voedselspeculatie Haal voordeel uit de stijging der voedselprijzen, zo luidt het bij KBC. De stijgende voedselprijzen tasten onze levensstandaard aan. Beleggers kijken daar anders tegenaan. De stijgende voedselprijzen en de stijging van de prijzen op de grondstoffenmarkten zijn ook de aanbieders van financiële producten niet ontgaan. Sommige maken zonder gêne reclame voor producten die beleggers in honger stevige winsten voorspiegelen. Aan de vooravond van de VN-Voedseltop in Rome (3 tot en met 5 juni) lanceerde Netwerk Vlaanderen samen met haar Franstalige zusterorganisatie Réseau Financement Alternatif een platform tegen voedselspeculatie. Vele organisaties ondertekenden het eisenplatform. De Belgische regering wordt daarin onder meer gevraagd om, via een investeringsverbod en een extra belasting, voedselspeculatie tegen te gaan. Ook Groen! sp.a-spirit, Ecolo en de PS ondertekenden dit initiatief. Het goede voorbeeld? De Nationale Loterij, het pensioenfonds van de Senaat en het Kringloopfonds hebben in de voorgaande jaren beslist om minimaal een deel van hun reserves te beleggen volgens ethische, sociale en ecologische criteria. Wetsvoorstellen van PS, Groen! en Ecolo om meer overheidsgelden volgens ethische, sociale en ecologische criteria te beleggen, zijn een stille dood gestorven. Wel lanceerde Staatssecretaris voor Duurzame Ontwikkeling Van Weert in februari 2008 het actieplan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. In dit plan stonden een aantal voorstellen die ook door Netwerk Vlaanderen naar voren geschoven werden. Het plan bevatte onder meer aanzetten om meer werk te maken van ethische investeringscriteria voor beleggingen met overheidsgeld en het in kaart brengen van mogelijke overheidsmiddelen die voor dergelijke beleggingen in aanmerking komen.» De uitwerking van het ethisch beleggen door de overheid is overgelaten aan een werkgroep met medewerkers uit diverse administraties. Onder 5

6 3 Januari 2007 ophaling gelden voor Energiebesparingsfonds Maart 2007 goedkeuring wet die financiering van anti-persoonsmijnen en clustermunitie verbiedt 3 Oktober 2007 oproep vanuit de oppositie om niet te investeren in olie, gas en mijnbouw in Birma 3 Februari 2007 lancering actieplan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Het regeerakkoord rept met geen woord over de nood aan meer transparantie in de banksector.» meer de verkiezingen van 2007 en de aanslepende regeringsvorming hebben ervoor gezorgd dat deze werkgroep nauwelijks activiteiten heeft ontwikkeld. Het actieplan voorzag ook in de uitwerking van een fiscaal voordeel voor een ethische pensioen spaarvariant. Maar hierover is nooit een echt politiek akkoord tot stand gekomen. Momenteel is geheel onduidelijk of en in welke mate de actuele regering en de bevoegde Minister voor Duurzame Ontwikkeling hiervan werk willen maken. Meer transparantie van ons spaar- en beleggingsgeld Weten we dankzij de vorige overheid beter in welke (schadelijke) projecten ons spaar- en beleggingsgeld geïnvesteerd wordt? Het antwoord is neen. Wel was in het actieplan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen voorzien dat aan de financiële sector gevraagd zou worden om onderzoek te doen, overleg te plegen en voorstellen te doen. Voor zover bekend heeft de sector ter zake geen noemenswaardige initiatieven genomen. In het voorjaar van 2008 publiceerde Test-Aankoop in hun tijdschrift Budget en Recht, een onderzoek waaruit nogmaals duidelijk bleek dat door gebrek aan transparantie in de bankwereld, klanten niet weten waarin hun centen geïnvesteerd worden. Net als blijkt uit de studies van Netwerk Vlaanderen, concludeert Test-Aankoop nadrukkelijk dat er nood is aan meer transparantie. Deze oproep werd door enkele politici vertaald in parlementaire vragen op Europees niveau. Investeren in duurzame en solidaire economie Wat betreft investeren in duurzaamheid, heeft de overheid zich beperkt tot het nemen van de onderstaande drie initiatieven. 1. Energiebesparingfonds Vooreerst heeft de federale overheid in januari 2007 bij de beleggers geld opgehaald voor het Fonds ter reductie van de globale energiekost. De gelden in dit fonds worden voor het grootste deel omgezet in goedkope leningen, die verstrekt worden aan mensen uit kansengroepen. De leningen zijn bedoeld voor energiebesparende investeringen zoals: dubbel glas, betere dakisolatie, betere verwarmingsketels, De leningen worden lokaal verstrekt. Enkele steden en gemeentes hebben al aangepaste diensten opgezet. 2. Investeren in microkrediet De Belgische Senaat keurt in april 2008 een wetsvoorstel goed waardoor het investeren in microkrediet fondsen fiscaal aftrekbaar wordt. Microkredieten zijn kleine leningen die voornamelijk worden toegekend aan kleine (vaak vrouwelijke) ondernemers in ontwikkelingslanden. Wie minimum 250 euro investeert in microkrediet verstrekkers, zal eenmalig vijf procent kunnen aftrekken van zijn belastingen. Voorwaarde is wel dat het verstrekte bedrag vijf jaar geïnvesteerd blijft. De Kamer dient echter het wetsvoorstel nog goed te keuren. Ook de Koning moet zijn uitvoeringsbesluiten nog formuleren. Maar betrokken microkrediet organisaties juichen alvast het voorstel 6

7 Mei ministerie van Financiën publiceert geen zwarte lijst met producenten van clustermunitie en anti-persoonsmijnen -- parlementair initiatief tegen speculatieve beleggingen in stijgende voedselprijzen 3 Maart goedkeuring wet die investeringen in aasgierfondsen aan banden legt -- bekendmaking mogelijke afschaffing Kringloopfonds -- regeerakkoord 3 April 2008 fiscale aftrekbaarheid investeringen microkrediet goedgekeurd in Senaat toe. Ze vragen wel een snelle goedkeuring om een standstill bij geïnteresseerde investeerders te voorkomen. Ook wensen ze dat de wet efficiënt wordt uitgevoerd en er niet te veel administratieve rompslomp bij komt kijken. Maar niet alleen in het Zuiden, ook in België zijn er talrijke mens- en milieuvriendelijke initiatieven die geen aangepaste kredietverlening kunnen krijgen bij de bank. Denk maar eens aan tewerkstellingsinitiatieven voor kansengroepen, methodescholen, bedrijven in zelfbestuur, Zelfs fiscale voordelen voor investeringen in deze initiatieven zijn vooralsnog niet aan de orde. Senator de Bethune (CD&V), bezieler van het wetsvoorstel verklaarde tijdens de commissiebesprekingen er geen probleem mee te hebben als de wet ook van toepassing zou zijn op microkredietverleners aan Belgische initiatieven. Maar helaas is er daarover nog geen effectief voorstel op tafel gekomen. 3. Afschaffing Kringloopfonds Het Kringloopfonds heeft de laatste jaren beleggingsgelden opgehaald bij de bevolking en deze voor het grootste deel geïnvesteerd in organisaties gespecialiseerd in het financieren van de sociale economie. Het Kringloopfonds is een initiatief van de regering Verhofstadt I. De nieuwe federale regering heeft beslist om het kringloopfonds te regionaliseren. In de praktijk zou deze regionalisering wel eens een afschaffing kunnen inhouden. Een slordige kostprijsberekening zou uitwijzen dat het Kringloopfonds te duur is. Allerhande scenario s worden momenteel door de nieuwe regering onderzocht. Organisaties uit de sociale economie die investeringen via het Kringloopfonds hebben, krijgen intussen informeel wel het bericht dat aan de toegestane financieringen niet geraakt zal worden. Nieuwe financieringen worden evenwel on hold gezet. Een uitdoofscenario lijkt spijtig genoeg al in werking. Zorgwekkende leemte in regeerakkoord Het regeerakkoord van 2008 rept met geen woord over de nood aan meer transparantie in de banksector. Het akkoord geeft op geen enkele manier blijk van een wil om paal en perk te stellen aan onverantwoorde investeringen. Het akkoord bevat zelfs geen intenties om overheidsgelden ethischer te gaan beleggen. Maatschappelijk Verantwoord Investeren lijkt voor deze regering geen issue. Gaat deze regering echt de klok weer terugzetten? Zet Leterme I de aanzetten van paars en paars-groen werkelijk aan de kant, terwijl de nood aan duurzame investeringen juist groeit? Gelukkig bevat de regeerverklaring nog een lichtpuntje. De verklaring stelt dat krachten gebundeld zullen worden om investeringen in hernieuwbare energie en energiebesparing te bevorderen. De krachten zullen evenwel ook voor andere zaken gebundeld moeten worden om te komen tot een duurzamer aanwending van onze spaar- en beleggingsgelden. Concrete voorstellen ter zake zijn te vinden in het memorandum van Netwerk Vlaanderen en Réseau Financement Alternatif over de rol van de overheid inzake Maatschappelijk Verantwoord Investeren. Luc Weyn Investeren in duurzaamheid 7

8 IN DE KIJKER Duurzaam beleggen is hot maar niet altijd duurzaam Recente evoluties inzake duurzaamheid op de Belgische financiële markt Een groter aanbod gaat niet altijd gepaard met een hogere kwaliteit. Die redenering gaat zeker op voor de talrijke duurzame spaar- en beleggingsproducten op de financiële markt in België. Het aanbod in deze producten neemt spectaculair toe, maar de ethische garanties lopen hard terug. Vooral KBC en Fortis brachten talrijke nieuwe producten op de markt. Ook spelers als Credit Agricole, BNP Paribas en Delta Lloyd lanceerden meerdere nieuwe duurzame beleggingsproducten. De uitbreiding van het duurzaam aanbod betreft vooral kapitaalgarantieproducten en themaproducten (dikwijls in combinatie). De kwakkelende aandelenmarkten deed vele beleggers kiezen voor beleggingen met minder financieel risico. Producten met kapitaalgarantie spelen hierop in. Bij de ontwikkeling van nieuwe producten, speelden banken voornamelijk in op twee maatschappelijke evoluties. Dit leidde tot een groot aantal nieuwe kapitaalgarantie producten met extra duurzaamheidskenmerken. Kapitaalgarantiefondsen die investeren in water of in een beter klimaat zijn hier typische voorbeelden van. Maar een kwaliteitsverbetering van het aanbod hebben deze producten niet opgeleverd, integendeel zelfs. Duidelijke illustraties hiervan staan in het rapport Een kritische reflectie op Maatschappelijk Verantwoord Investeren via waterfondsen (2007) en het rapport Beleggers op hete kolen over klimaatfondsen (2008). De conclusies van beide rapporten zijn zeer gelijklopend: meer dan klassieke fondsen investeren zowel water- als klimaatfondsen in bedrijven betrokken bij duurzame alternatieven. Maar deze als groen, duurzaam, milieubewust, gepromote fondsen bevatten in vele gevallen ook investeringen in praktijken die geen duurzame oplossingen bieden. Het gaat bijvoorbeeld om klimaatfondsen die investeren in bedrijven betrokken bij kernenergie of schadelijke vormen van biobrandstoffen. Of het zijn waterfondsen die investeren in bedrijven die drinkwater niet als een recht maar als privéeigendom beschouwen dat geëxporteerd kan worden. Bovendien zijn deze producten dikwijls sterk gefocust op hun thema, waardoor deze als groen of duurzaam gepromote producten bijvoorbeeld wel investeren in bedrijven die mensenrechten Beleggers op hete kolen april 2008 Een kritische doorlichting van de klimaatfondsen op de Belgische markt Bram Claeys Anton Gerits David Heller Inez Louwagie Sam Van den plas Groene fondsen, duurzame fondsen, en zelfs specifieke klimaatfondsen zijn in. Maar wat heet groen? Welke investeringen verdienen hun groene etiket en welke niet? Welke investeringen dragen écht bij tot oplossingen voor het klimaatprobleem? april 2008 overtreden of betrokken zijn bij de wapenindustrie. Problematisch is dat de doorsnee consument niet voldoende informatie krijgt om uit te maken welk product hij voor zich heeft. De promotionele uitstraling van al deze producten doen de belegger geloven dat deze beleggingen bijdragen tot een betere maatschappij. Door de band genomen maken de producten met een Ethibel label en de producten die Triodos aanbiedt, hun beloftes redelijk waar. Voor andere producten is het voor de bewuste consument oppassen geblazen. Duurzaam beleggen staat in veel gevallen vooral voor beleggen en minder voor duurzaam. Het uitgebreider aanbod aan duurzame producten heeft niet enkel geleid tot producten met een relatief lage duurzaamheidsfactor. Het leidde ook tot meer van hetzelfde: meer producten die uitsluitend beleggen in beursgenoteerde bedrijven. Er zijn geen private duurzame beleggingsformules op de markt bijgekomen voor de niet-beursgenoteerde bedrijven en initiatieven. Er is ook geen duurzaam alternatief voor het pensioensparen bijgekomen. Ethias blijft de enige speler op de markt die een duurzame variant aanbiedt. Het feit dat de overheid aankondigde dat ze fiscale incentives zou geven voor beleggen in een ethische variant van het pensioensparen vormt hiervoor de meest voor de hand liggende verklaring. Aanbieders en productontwikkelaars hebben gewacht tot de overheid duidelijkheid creëerde over de criteria die men zou hanteren of opleggen. Deze duidelijkheid is er nooit gekomen, nieuwe duurzame pensioen spaarproducten dus evenmin. Luc Weyn Investeren in duurzaamheid 8

9 MIJN GELD. GOED GEWETEN? Banken om een voorbeeld aan te nemen Pioniers en volgelingen gebundeld in nieuw rapport Het vermijden van schadelijke investeringen lijkt voor financiële instellingen soms een onmogelijke opgave. Maar uit recent onderzoek blijkt dat er wel degelijk banken zijn die een duurzaam beleid voeren. Samen met de internationale koepelorganisatie BankTrack onderzocht Netwerk Vlaanderen financiële instellingen die grenzen stellen aan praktijken waarin ze investeren. Hun beleid is samengevat in het rapport Ending Harmful Investments. Opvallend is dat het vooral de kleinere banken of de banken met een sociaal-ecologisch grondslag zijn die een pioniersrol vervullen. Koplopers zijn de Algemene Spaarbank Nederland, het Italiaanse Banca Etica, The Co-operative Bank uit Engeland en Triodos Bank. Enkele klassieke banken en pensioenfondsen volgen, zij het schoorvoetend. In het rapport wordt er gekeken naar de grenzen aan investeringen voor vier schadelijke praktijken: het ondersteunen van dictaturen, het schenden van arbeidsrechten, het vernietigen van het leefmilieu en het produceren van wapens. Het rapport stelt vast dat de bovengenoemde pionierende financiële instellingen geen euro wensen te investeren in de wapenindustrie. Ook Dexia sluit, wat betreft de investeringen voor eigen rekening, een groot deel van de wapenindustrie uit. Andere financiële instellingen als ING, Fortis, Rabobank en KBC stellen enkel grenzen aan investeringen in bedrijven die betrokken zijn bij controversiële wapens zoals anti-persoonsmijnen, clustermunitie en nucleaire wapens. KBC hanteert deze grenzen voor alle producten die ze aanbiedt. ASN Bank, Triodos Bank en The Co-operative Bank sluiten investeringen in bedrijven die actief zijn in Birma uit. Zaken doen met gas- en oliegiganten in Birma betekent dat je de heersende dictatuur financieel steunt en mee in stand houdt. De pioniers voldoen daarmee aan het verzoek van de Birmese oppositie om niet te investeren in het land. Een aantal grote pensioenfondsen sluiten enkel de ergste foeriers van het regime uit. Grootbanken als Fortis, ING en Rabobank stellen dat ze zelf niet actief zijn in Birma en dat ze geen projecten in Birma financieren. Investeren in bedrijven die actief zijn in Birma, is voor hen geen probleem. Pioniers in de financiële wereld beseffen tevens dat bedrijven die ons leefmilieu vernietigen geen verantwoorde investeringsopportuniteiten bieden. The Co-operative Bank en ASN Bank investeren bijvoorbeeld liever in milieutechnologie en hernieuwbare energie en sluiten investeringen in vervuilende industrieën, zoals olie en gas, uit. Het beleid van banken als ASN en Triodos sluit ook investeringen uit in bedrijven die een loopje nemen met de arbeidsrechten. Uitbuiting en kinderarbeid zijn niet in overeenstemming met hun ondernemingsprincipes. Bedrijven of projecten die in tegenspraak met deze principes zijn, willen ze niet financieren. Hetzelfde geldt trouwens voor een aantal grootbanken en pensioenfondsen. Het rapport toont evenwel aan dat deze laatstgenoemden hun beleid vager en minder vergaand uitwerken. Tot slot geeft het rapport voorbeelden van pioniers op het gebied van transparantie: ASN Bank, Banca Ethica, het Noors pensioenfonds. Het zijn financiële instellingen die inzage geven in hun financieringsbeleid en hun investeringen publiek bekend maken. Ze bieden de klant zicht op wat er met zijn geld gebeurt. Veel gehoorde uitspraken in de financiële wereld zijn dat de confidentialiteit ten aanzien van klanten niet geschaad mag worden of dat het bankgeheim gewaarborgd moet blijven. De pioniers laten zien dat vertrouwen en transparantie prima samen kunnen gaan. Het volledige rapport Ending Harmful Investments kun je lezen op Luc Weyn Investeren in duurzaamheid 9

10 PORT- FOLIO Nieuwe coöperatieve boekhandel in Mechelen zoekt financiering Op zoek naar een goed boek? Kom eens langs in Mechelen. Op 30 mei 2008 opende boekhandel De Zondvloed haar deuren. In het fantastische pand in de Onze-Lieve-Vrouwestraat kan je terecht voor het betere boek. Je vindt hier zowel nieuwe als tweedehands boeken en ook uitgeversrestanten. Maar je kan er evengoed terecht om van een lekkere tas fair trade koffie te genieten tijdens het doorsnuffelen van publicaties, tijdschriften en kranten. Aan de basis van De Zondvloed staat Johan Vandenbroucke, een gerespecteerd literair journalist en bekend van zijn column in de boekencategorie van De Morgen. Johan Vandenbroucke is zelf auteur van een aantal boeken, waaronder de biografie van Jeroen Brouwers. Samen met zijn vrouw Ann Meskens slaagde hij erin een zeer uitgebreid en bevriend netwerk uit te bouwen in de literaire wereld en ver daarbuiten. Ook slaagde het stel erin om verschillende mensen uit de sector enthousiast te maken voor deze boekhandel. Zo investeerden diverse sympathisanten samen in de coöperatieve van waaruit deze boekhandel werd opgericht. Op deze manier wordt de boekhandel financieel en inhoudelijk gedragen door een groep sympathisanten. Bovendien kon het stel rekenen op een bijzonder gemotiveerde groep vrijwilligers, die de hele opstartfase mee in goede banen leidde. Voor de noodzakelijke opstartfinanciering kwam de coöperatieve bij Netwerk Rentevrij terecht. Naast de inrichting van het grote pand, moet er een grote voorraad boeken worden aangekocht. Netwerk Rentevrij en boekhandel De Zondvloed zijn nu dus op zoek naar financiering vanuit de achterban. Ook de sympathisanten die al betrokken waren bij de oprichting, zijn betrokken bij de rentevrije financiering. De Zondvloed Lening Bedrag Van Netwerk Rentevrij n Reeds ingezameld via achterban n Totaal n Heb je interesse om deze projecten mee te ondersteunen? Neem dan contact op met Netwerk Rentevrij: info@rentevrij.be - tel: 02/

11 Ecolife Financier duurzaamheid met stijl Ecologische gedragsverandering om tot een duurzame wereld te komen, dat is waar Ecolife naar streeft. Deze vzw uit Leuven promoot duurzaamheid met stijl. Vanuit die gedachte ontwikkelt en implementeert de organisatie projecten, campagnes en procesmatige actiemodellen, die gericht zijn op huishoudens, bedrijven, organisaties en overheden. Ecolife ontwikkelde al diverse modellen gericht op het berekenen van de ecologische impact, zoals ook die van de bekende ecologische voetafdruk. Daarnaast heeft Ecolife ook de EcoScore, Groene Voeten, Waterkampioenen, Lespakketten, Eco-Teams, Milieugedragscan, Eco-Care, EcoSpot en Kyoto Clubs in het leven geroepen. Ecolife wil mensen aanzetten om op een leuke manier duurzamer te leven: door kleine dingen te veranderen en zonder aan levenskwaliteit en comfort in te boeten. Geen opgestoken vingertje, maar mensen zelf het initiatief laten nemen om hun eigen ecologische levensstijl vorm te geven, is hun benadering zoals ze zelf op hun website omschrijven. Ecolife probeert mensen kritisch te houden en hun aandacht blijvend te richten op duurzame producten en diensten: energiezuinige huishoudelijke apparaten, kringloopgoederen, biologische landbouwproducten, een alternatieve mobiliteit, ecologische schoonmaakmiddelen, ethische beleggingen enzovoort. Deze vorm van ecologische levensstijl plaatst Ecolife duidelijk in het bredere kader van duurzame ontwikkeling, waar de Noord-Zuid verhoudingen en de sociale dimensie samen met het ecologische verhaal deel van uitmaken. Ecolife springt in op actuele thema s en mede daarom krijgen ze veel opdrachten binnen, waarvan de meesten voorgefinancierd moeten worden. De reserves van deze jonge vzw zijn alsnog te beperkt om zelf voor de nodige liquiditeiten in te staan. Ecolife klopte aan bij Netwerk Rentevrij voor een overbrugging over vijf jaar, waarmee ze meer ademruimte hebben om de nodige reserves op te bouwen. Voel jij je aangesproken door de activiteiten van Ecolife? Voor elke euro die Ecolife inzamelt via de achterban, doet Netwerk Rentevrij er twee bovenop. Wil jij dit project steunen? Neem dan contact op met Netwerk Rentevrij. Meer informatie: Ecolife Lening Bedrag Van Netwerk Rentevrij n Inzamelen via achterban n Totaal n Steun sociaal en ecologische projecten structureel en word aandeelhouder van Netwerk Rentevrij. Goede initiatieven hebben immers recht op financiering. 11

12 MIJN GELD. GOED GEWETEN? Belgische bankklant loopt hoog risico op schadelijke investeringen Hoe veilig ben jij bij je bank? Is mijn bank beter of slechter dan andere banken? Wordt mijn geld echt geïnvesteerd in controversiële wapens of bedrijven die mensenrechten schenden? Het zijn vragen die klanten zich regelmatig stellen. Om die vragen te beantwoorden, ontwikkelde Netwerk Vlaanderen een soort van barometer die beantwoordt aan de vraag: hoe hoog is het risico dat mijn bank betrokken is bij schadelijke investeringen? De score van de banken baseert zich op voorafgaand onderzoek naar duurzaamheid in de beleidsverklaringen van AXA, Citibank, Deutsche Bank, Dexia, Fortis Bank, ING, KBC en Triodos Bank. a aleefomgeving: investeert de bank in bedrijven die ernstige of onomkeerbare milieuschade veroorzaken en in bedrijven die de leefomstandigheden van lokale bevolkingsgroepen ernstig schaden a avrede: investeert de bank in producenten van wapens die het Internationaal Humanitair Recht schenden, of die wapens exporteren naar landen die de mensenrechten systematisch schenden a avrijheid en democratie: investeert de bank in bedrijven die dictaturen en repressieve regimes van wezenlijke steun voorzien a awaardig werk: investeert de bank in bedrijven die systematisch de basisarbeidsrechten overtreden: kinderarbeid, dwangarbeid, discriminatie, onderdrukking vakbondsvrijheid. Basis van de barometer De barometer geeft in één oogopslag een zicht op het risico dat je loopt bij jouw bank. Loop je risico dat jouw spaargeld gebruikt wordt om te investeren in wapens? Of zou je beleggingsgeld gebruikt kunnen worden om te investeren in bedrijven die de arbeidsrechten aan hun laars lappen? Eén blik op de barometer volstaat om de risico s van jouw bank in te schatten. Natuurlijk hangt de duurzaamheid van een bank ook af van haar investeringen in duurzame energie, haar investeringen in fossiele brandstoffen, de manier waarop ze omgaat met haar eigen werknemers of de manier waarop ze probeert haar eigen energie- en papierverbruik te beperken. Maar de stand van de barometer is gebaseerd op vier domeinen van het investeringsbeleid: Vanzelfsprekend volstaat het niet alleen dat een bank een algemene tekst schrijft, waarin het stelt de arbeidsrechten ten volle te respecteren. Een bank dient dit ook waar te maken en haar schadelijke investeringen uiteindelijk stop te zetten. Want alleen dan loop jij als klant minder risico om betrokken te raken bij schadelijke projecten. Geen onmogelijke eisen, maar duidelijke voorwaarden stellen: dat is de basis geweest voor deze beleidsbeoordeling. Een bank verlaagt zijn risico op schadelijke investeringen als het beleid voldoet aan deze drie voorwaarden: aahet beleid hanteert degelijke criteria die duidelijk maken welke investeringen niet door de beugel kunnen. aahet beleid heeft betrekking op alle investeringen en financieringen van de bank aade bank geeft via voorbeelden aan welke schadelijke investeringen stopgezet zijn. 12

13 Hoe kan jouw bank scoren? Uit vele onderzoeken blijkt dat het risico dat een bank betrokken is bij schadelijke investeringen van nature zeer hoog is. Maar wanneer een bank op één van de vier domeinen een degelijk beleid ontwikkelt, zakt het risico. Zo zal een bank die een degelijk beleid ontwikkelt op twee domeinen, twee posities zakken en evolueren van een zeer hoog risico naar een matig risico. Wanneer een bank op geen enkele van de vier domeinen enige maatregel neemt om schadelijke investeringen te vermijden wordt het risico extreem hoog. Ook heeft Netwerk Vlaanderen onderzoek gedaan naar effectieve schadelijke investeringen van jouw bank. Want het beleid is één kant van het verhaal, ze moet natuurlijk ook effect hebben op de feitelijke investeringen. Het onderzoek bevestigt de scores van de verschillende banken. Barometers van de banken AXA Leefomgeving Vrede Vrijheid & democratie Waardig werk Citibank Leefomgeving Vrede Vrijheid & democratie Waardig werk Risicovolle investering uit de praktijk AXA had tussen eind 2007 en begin 2008 aandelenbelangen in bezit of in beheer in Total voor 2319,6 miljoen US dollar: Total werkt samen met de Birmese militaire dictatuur om gas te winnen in het Yadana gasveld. Het project is de grootste inkomstenbron voor de militaire dictators. De aanleg van de pijplijnen in Birma ging gepaard met dwangarbeid, moord en martelingen. Risicovolle investering uit de praktijk In april 2007 heeft Citibank een doorlopend krediet van 2 miljard US dollar geregeld voor Newmont Mining. Het mijnbouwbedrijf stuit op veel lokaal verzet door haar vervuiling van de rivieren en de intimiderende aanpak van het verzet in het noorden van Peru. Deutsche Bank Leefomgeving Vrede Vrijheid & democratie Waardig werk Dexia Leefomgeving Vrede Vrijheid & democratie Waardig werk Fortis Bank Leefomgeving Vrede Vrijheid & democratie Waardig werk Risicovolle investering uit de praktijk In mei 2007 heeft Deutsche Bank deelgenomen aan een lening van 1,15 miljard US dollar aan AngloGold Ashanti, een Zuid-Afrikaans mijnbouwbedrijf dat in het oosten van Congo goud wil winnen. Daarvoor werkt het bedrijf o.a. samen met de moordende FNI militie, die in die regio een conflict om de goudvoorraden uitvecht. Risicovolle investering uit de praktijk Dexia had tussen eind 2007 en begin 2008 een aandelenbelang in bezit of in beheer in Wal-Mart voor 63,5 miljoen US dollar. De Amerikaanse supermarktketen Wal-Mart getuigt zowel in de VS als bij haar toeleveranciers van systematische ernstige schendingen van de meest elementaire arbeidsrechten. Risicovolle investering uit de praktijk In juli 2005 heeft Fortis voor 45 miljoen euro deelgenomen aan een doorlopend krediet van 3 miljard euro aan EADS. Dat bedrijf hielp India voor de levering van gevechtshelikopters aan Nepal en binnenkort aan Birma. EADS produceert nucleaire wapens voor de Franse luchtmacht. EADS is ook aandeelhouder van AviChina dat militair materiaal levert aan China, Soedan en Birma. investeringsbeleid voldoende investeringsbeleid onvoldoende geen investeringsbeleid» 13

14 » ING Leefomgeving Vrede Vrijheid & democratie Waardig werk KBC Leefomgeving Vrede Vrijheid & democratie Waardig werk Risicovolle investering uit de praktijk In maart 2007 heeft ING deelgenomen aan twee kredieten met een gezamenlijke waarde van 9 miljard US dollar aan Freeport McMoRan, die de Grasbergmijn in Papoea uitbaat. Freeport loost dagelijks ton vervuild steengruis in het lokale rivierensysteem. Rond de mijn worden opposanten ook hardhandig aangepakt door de door het bedrijf ingehuurde militairen. Risicovolle investering uit de praktijk KBC had tussen eind 2007 en begin 2008 een aandelenbelang in bezit of in beheer in PetroChina voor 288 miljoen US dollar. PetroChina heeft een akkoord met de Birmese militaire dictators om Birmees gas aan te kopen en de gaspijpleiding aan te leggen van Birma naar China. Het Shwe Gas project waarvan het gas terecht zal komen, wordt in de nabije toekomst de grootste inkomst voor de militaire dictatuur. Triodos Bank Leefomgeving Vrede Vrijheid & democratie Waardig werk Eindklassement Het risico op schadelijke investeringen bij Citibank, AXA, Fortis en ING is zeer hoog. De beleidsinspanningen die zij nemen zijn voorlopig onvoldoende om het risico op schadelijke investeringen te verlagen. Iets beter scoren KBC en Dexia. Bij beide bankgroepen is het risico op de meest schadelijke investeringen in de wapenindustrie sterk verlaagd. Op de andere domeinen zoals arbeidsrechten, dictaturen enzovoort is er nog werk aan de winkel. Bij Deutsche Bank is het risico op schadelijke investeringen dan weer uiterst hoog. Deutsche Bank heeft blijkbaar compleet de boot gemist wanneer het gaat om het opnemen van maatschappelijke verantwoordelijkheid. Aan de andere kant van de scorebalk vinden we Triodos Bank terug. Het risico op schadelijke investeringen is bij hen laag. Enkel op het gebied van samenwerking met dictaturen is er op dit moment nog geen afdoende beleid. Maar anderzijds is er bij Triodos geen enkele investering in schadelijke bedrijven gevonden. Meer informatie Wil je meer info over de scores van jouw of andere banken, check dan onze website en klik op mijn bank. Wil je meer weten over schadelijke investeringen van jouw bank of wil je actie ondernemen? Surf dan zeker eens naar Christophe Scheire Campagne en studie Birmese militairen feliciteerden Deutsche Bank met goede score Op donderdag 5 juni bracht een Birmese diplomaat vergezeld met militaire colonne een bezoek aan de hoofdzetel van Deutsche Bank in Brussel. Zij feliciteerden Deutsche Bank met haar goede score in het risico investeringsklassement van Netwerk Vlaanderen. Dankzij de schadelijke investeringen van Deutsche Bank, is er blijvend financiering voor ondernemingen die olie en gas ontginnen in Birma. Alleen al de gas ontginning door Total brengt jaarlijks een miljard dollar in de kas van de dictators. 14

15 REPORTAGE En de winnaar is. De Wikke, biologisch tuinbouwproject van Wonen en Werken De winnaar van de Bankgeheimen fotowedstrijd is: de Wikke, biologisch tuinbouwproject van Wonen en Werken. We zijn kei trots op onze prijs! Dit mag nog eens gezegd worden, hé!, aldus Magda Peters, commercieel verantwoordelijke bij Wonen en Werken. Op de website postten afgelopen maanden diverse fotografen foto s van acties, initiatieven, personen of ideeën die juist wél een investering verdienen. De jury selecteerde en beoordeelde de inzendingen op de schriftelijke motivatie, de kwaliteit van de foto en de inhoud van de foto. De Wikke wint nu honderd euro s op een duurzame spaarrekening bij Triodos Bank. Bovendien staat de Wikke volop in de aandacht in publicaties van Netwerk Vlaanderen. Vijf vragen aan de gelukkige winnaar Kun je omschrijven wat er precies op deze foto gebeurt? Magda Peeters: Op deze foto zie je de mensen van de Wikke in Herent.De Wikke boert in de Benedictushoeve in Herent en de abdij van t Park in Heverlee. De Wikke is het biologische tuinbouwproject van Wonen en Werken, waar mensen groenten kweken op een milieuvriendelijke en biologische manier. De groenten worden voornamelijk verkocht aan voedselteams, via wekelijkse groentepakketjes aan de studenten van de universiteit en de hogescholen van Leuven en via onze eigen hoevewinkel. Wat is Wonen en Werken precies? Magda Peeters: Wonen en Werken is een bedrijf in de sociale economie en biedt opleiding en tewerkstelling aan mensen die lange tijd werkloos zijn of een lage scholing hebben. Voor Wonen en Werken is arbeid de hefboom om opnieuw een plaats in de samenleving in te nemen. Daarom bieden we onze deelnemers en opleiding of tewerkstelling op maat in de bouwsector, schoonmaak, horeca, carrosserie of groenonderhoud of groenteteelt. De inbreng van de mensen in arbeidszorg is de belangrijkste reden van bestaan van het project de Wikke. We merken dat werken op het land een heilzame werking heeft. Waar en wanneer is deze foto genomen? Magda Peeters: De foto is genomen in het voorjaar We werkten toen aan een brochure over Wonen en Werken. We waren net tot Ambassadeur Sociale Economie benoemd en wilden de werking van Wonen en Werken eens op een andere en ludieke manier in de kijker zetten. De brochure is intussen af en staat boordevol mooie foto s en leuke tekstjes. Waarom vind je dat dit project een investering verdient? Magda Peeters: We vinden dat je pas echt een duurzaam product in handen hebt, als je ook nadenkt over hoe het eindproduct wordt geproduceerd: milieuvriendelijk werken en duurzame inschakeling van kansengroepen is hierbij een must. Wie groenten koopt van de Wikke, koopt dus méér dan alleen gezonde groenten. Wat ga je doen met de prijs? Magda Peeters: Ik ga eens luisteren naar de mensen van de Wikke en horen wat zij er graag mee willen doen. Het is al zeker een leuke opsteker voor hen, deze prijs winnen. Netwerk Vlaanderen feliciteert de Wikke met hun prijs! De inzendingen zijn voorlopig nog te bekijken op (rubriek doe er iets aan). Jochen Szkilny Leontien Aarnoudse 15

16 COLOFON Anders omgaan met geld Magazine van Netwerk Vlaanderen Verschijnt vier keer per jaar Geloven dat het anders kan Anders omgaan met geld dat is mijn missie, nu ik me een Netwerk Vlaanderenjasje aangemeten heb. Gewapend met slogans als Geld met een reukje, Bankgeheimen, Mijn geld goed geweten stort ik me op een portie rapporten en een stroom websites. t Is boeiende materie en het maakt me enthousiast. Tot ik me genoodzaakt zie de financiële wereld binnen te dringen en ik me midden in de bankpapieren, CEOverklaringen en portefeuilles bevind. Hedgefunds, liquiditeit, speculaties en beleggingen, ze dansen rond mijn hoofd. Moet dit allemaal zo moeilijk en ingewikkeld? Of is het een truc? Zit er een strategie achter om al wat met geld te maken heeft zo moeilijk en saai maken, dat je er wel mee naar een bank moet? Je gaat toch niet zelf voor die euro s zorgen? Besef je het risico wel? Wij doen het voor je, en we hebben er verstand van ook. Geef het dus maar aan ons, we zullen er goed voor zorgen en geven je en plus meer terug! Iemand zei ooit If they re making it complicated, then they re hiding something. Zou het? Mij schrikken ze alleszins niet af. Ik roep de hulp in van financiële lexicons in boek- of collegavorm en ga ervan uit dat 10 keer hetzelfde lezen duidelijkheid schept. En ik doe gewoon. Surfend op de kennis van Netwerk spring ik in een nieuwe campagne en probeer ondertussen een monument te vervangen. Ik ga verder langs mooie woorden en lelijke daden om het verborgene bloot te leggen. Omdat ik geloof dat het anders kan. Esther Vandenbroucke (nieuwe) campagnevoerder Netwerk Vlaanderen DE ACHTER SCHERMEN REDACTIE EN ADMINISTRATIE Vooruitgangstraat 333/ Brussel Tel: 02/ , Fax: 02/ info@netwerkvlaanderen.be WERKTEN MEE AAN DIT NUMMER Mathias Bienstman, De Zondvloed, Ecolife, Magda Peters, Frederik Matthijs, Christophe Scheire, Jochen Szkilny, Esther Vandenbroucke, Luc Weyn Netwerk Vlaanderen vzw promoot het mens- en milieuvriendelijk omgaan met geld. Netwerk voert campagne tegen omstreden investeringen van banken in wapens, activiteiten die mensenrechten schenden of het milieu ernstig schaden. Daarnaast wil Netwerk het duurzaam sparen en investeren bevorderen. Netwerk streeft naar een, eerlijke rechtvaardige samenleving. HOOFDREDACTIE Leontien Aarnoudse EINDREDACTIE Christophe Scheire VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Kristien Vermeersch Vooruitgangstraat 333/ Brussel DRUKKER De Wrikker LAY-OUT Yichalal FOTOGRAFIE De Wikke, Netwerk Vlaanderen, Vizoog, Sias van Schalkwyk, Steve Woods Cover Foto van de Wikke, het biologische tuinbouwproject van Wonen en Werken in Herent. Deze foto was de winnaar van de fotowedstrijd op www. bankgeheimen.be. Centrale thema hierbij was: waar moet volgens jou wel geld in geinvesteerd worden? ABONNEMENTEN Een jaarabonnement kost 10 euro. Een abonnement loopt van januari tot en met december. Indien je het bedrag overmaakt op op naam van Netwerk Vlaanderen met de mededeling magazine, ontvang je het eerstvolgende nummer in je brievenbus. Voorafgaande nummers worden alsnog toegestuurd. Wil je de activiteiten van Netwerk Vlaanderen steunen? Een gift is van harte welkom. Stort je bijdrage op rekening op naam van Netwerk Vlaanderen met de mededeling gift. 16