Samen werken aan een veilig en mooi rivierengebied

Transcriptie

1 Samen werken aan een veilig en mooi rivierengebied

2 2-3 Een veilige, mooie delta Nu en in de toekomst

3 Nederland ligt in de delta van vier grote rivieren: de Rijn, de Maas, de Schelde en de Eems. Die rivieren geven ons landschap een bijzonder karakter. We slagen er in veilig tussen brede waterstromen te leven en te werken. Dat is iets om trots op te zijn. Wel moeten we er rekening mee houden dat onze rivieren in de komende tientallen jaren steeds meer water te verwerken zullen krijgen door de verandering van het klimaat. De afvoer van dat water wordt moeilijker doordat de zeespiegel stijgt en de bodem daalt. Daardoor wordt de kans op overstromingen groter. Nederland kan die uitdaging het hoofd bieden, mits we weloverwogen anticiperen op de toekomst. Als eerste land ter wereld, kijkt Nederland meer dan honderd jaar vooruit bij het geven van een antwoord op de klimaatverandering. In het Deltaprogramma zullen we samen werken aan plannen en maatregelen om veilig te kunnen blijven leven met water. Het Deltaprogramma biedt ruimte aan nieuwe ideeën en technieken. Maar we maken ook gebruik van bestaande kennis en ervaringen. Een programma dat zijn waarde heeft bewezen, is Ruimte voor de Rivier. Daarin werken regio s en Rijk samen aan een betere bescherming van gebieden langs de rivieren. De rivier krijgt meer ruimte, zodat de kans op overstromingen afneemt. Tegelijkertijd werken regio en Rijk aan verfraaiing van het landschap en versterking van de recreatiemogelijkheden en de economie. Zo gaan veiligheid, een mooi landschap en een sterke economie gelijk op. Ruimte voor de Rivier is een goed voorbeeld van aanpassing aan de klimaatverandering en zorgt er samen met het hoogwaterbeschermingsprogramma voor dat we kunnen voldoen aan onze wettelijke veiligheidsnormen. Door samen tijdig te beginnen met het tot stand brengen van oplossingen, wordt ons land op langere termijn sterker en veiliger. Die vooruitziende blik dwingt internationaal respect af. Andere landen die met soort gelijke uitdagingen kampen zijn nieuwsgierig hoe wij het hier doen. Ook regio s binnen Nederland leren graag van elkaar. Daarom is het belangrijk ervaringen te laten zien en kennis te delen. De realisatie van een programma als Ruimte voor de Rivier gaat gepaard met afwegingen die ingrijpend kunnen zijn voor burgers en bedrijven uit de regio. In alle gevallen wordt gezocht naar een goede oplossing, gericht op de toekomst. Ruimte voor de Rivier past uitstekend in de Nederlandse traditie van hoogwaardig en innovatief watermanagement. Die traditie heeft ons land sterk en veilig gemaakt in het verleden. Ze geeft ons ook een vertrouwensbasis voor de toekomst. Het is prachtig daar samen met bestuurders in de regio, bewoners, deskundigen en ondernemers vorm en inhoud aan te mogen geven. Tineke Huizinga, staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat

4 4-5 Ruimte voor de Rivier: zo sterk als de zwakste schakel

5 Wie herinnert zich niet het extreem hoge water in 1993 en 1995? Twee grote bijna-overstromingen zo kort achter elkaar, statistisch gezien is het haast onmogelijk, maar tóch gebeurde het. Dit heeft ons wakker geschud. Steeds hogere dijken zijn de oplossing niet. Het waterniveau moet omlaag door de rivieren meer ruimte te geven. Vanuit die gedachte is Ruimte voor de Rivier opgezet, een rijksprogramma waarmee het kabinet én het parlement in 2006 unaniem akkoord zijn gegaan. Een programma bestaande uit 39 maatregelen om het Nederlandse rivierengebied in 2015 veiliger, maar ook aantrekkelijker te maken. Ruimte geven aan de rivier, betekent dat je ingrijpt in de lokale inrichting van een gebied. Dat lukt alleen als je de plannen niet van hogerhand oplegt, maar sámen met de omgeving bedenkt. Op die manier is er meer draagvlak en kun je sneller uitvoeren. En die ruimte voor samenwerking wérkt, zo blijkt uit de reacties. Kunnen we het niet op de Ruimte voor de Rivier-manier doen?, hoor ik bestuurlijk Nederland steeds vaker vragen. De programmadirectie Ruimte voor de Rivier speelt de verbindende rol in deze keten. We slaan een brug tussen de Haagse en regionale werkelijkheid. We bewaken de samenhang en brengen lokale projecten met elkaar in contact om kennis en ervaringen te delen. Terwijl we ingrijpen, proberen we het gebied tegelijkertijd aantrekkelijker te maken. Met de ontwikkeling van nieuwe natuur, het in ere herstellen van cultuurhistorische waarden, het versterken van de landbouw, een economische impuls, nieuwe recreatiemogelijkheden of betere verbindingen. Ruimte voor de Rivier kan zelfs als een katalysator werken voor de ontwikkeling van integrale gebiedsplannen. Kortom: ruimte voor ontwikkeling. Trots word ik van de mensen, van hun betrokkenheid. Zoals de boeren in de Overdiepse polder die zélf het initiatief nemen om hun bedrijf op terpen voort te zetten. De gemeente Nijmegen die de riviermaatregel aangrijpt om de stad een nieuw aanzicht te geven. Of de Stichting IJssellandschap, die in de uiterwaarden langs de IJssel de Natuurderij gaat opzetten: een prachtig initiatief dat landbouw en natuurbeheer combineert. De impact van de riviermaatregelen is zo groot dat bewoners en bedrijven soms moeten soms wijken. De gebieden die het aangaat, focussen zich begrijpelijkerwijs op hún maatregel. Maar Ruimte voor de Rivier is méér. Het is een keten bestaande uit 39 schakels. Een keten die zo sterk is als de zwakste schakel. Over die mooie praktijkvoorbeelden van samenwerking en ontwikkeling leest u in deze brochure. Ik wens u veel leesplezier. Ingwer de Boer, programmadirecteur Ruimte voor de Rivier

6 Inhoudsopgave 6-7

7 Ruimte voor de Rivier 8 Ruimte voor Samenwerking 12 Annemieke Nijhof, directeur-generaal Water bij het ministerie van Verkeer & Waterstaat 13 Samenwerken met de regio geeft betere oplossingen Veehouders Hooijmaijers en Broekmans 14 Ontpoldering Overdiepse Polder is schoolvoorbeeld van samenwerking Peter van Beek, directeur Biesbosch Museum 15 Museumeiland biedt nieuwe perspectieven Annemarie Moons, oud-gedeputeerde provincie Noord-Brabant 16 Aanspreken op eigen verantwoordelijkheid zorgt voor meer betrokkenheid Sybe Schaap, dijkgraaf van waterschap Groot Salland 17 Samenwerking krijgt hier echt invulling en inhoud Yolande van der Meulen, manager projectbureau Noordwaard 18 Groene golfremmende dijk speelt in op bewonerswensen Zo werkt Ruimte voor de Rivier samen 19 Ruimte voor Ontwikkeling 20 Rutger Blankvoort, omgevingsmanager Rijkswaterstaat Oost-Nederland 21 Nieuwe dijktechniek geeft minder overlast Luciën Koridon, projectmanager gemeente Nijmegen 22 Riviermaatregel geeft de stad een nieuwe impuls Annette Harberink, toekomstige beheerder Natuurderij 23 Dit wordt een prachtig, afwisselend landschap Landschapsarchitect Dirk Sijmons, voorzitter Q-team 24 Met gesprekken op de werkvloer tot betere plannen komen Zo verruim je de rivier 26 Maatregelenkaart 27

8 Ruimte voor de Rivier: van dijkverhoging naar rivier Het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier bestaat uit 39 maatregelen om het Nederlandse rivieren gebied in 2015 veiliger én aantrekkelijker te maken. Het markeert een omslag in de manier waarop Nederland met hoogwaterbescherming omgaat: van dijkverhoging naar rivierverruiming. Waarom is dat nodig? En hoe pakt Ruimte voor de Rivier dit aan? 8-9

9 verruiming Klimaatveranderingen Het rivierengebied moet beter beschermd worden tegen overstromingen. Dat is nodig want het klimaat verandert. De winters worden natter en de kans op overstromingen neemt toe. De rivieren in Nederland moeten grotere hoeveelheden water kunnen verwerken. In 1993 en 1995 steeg het waterpeil in de grote rivieren tot verontrustende hoogte. Vooral in 1995 was sprake van een bijna-ramp: een kwart miljoen mensen en een miljoen dieren moesten worden geëvacueerd. Alleen dijkverhoging geen duurzame oplossing Na deze gebeurtenissen is het Deltaplan Grote Rivieren opgesteld om de dijken versneld te verbeteren. Alleen verhogen van de dijken biedt echter geen duurzame oplossing. Op een aantal plaatsen is de ondergrond niet stevig, steeds vaker zijn speciale constructies nodig. Daarnaast hebben dijkverhogingen nadelige gevolgen voor landschap, natuur en cultuurhistorische waarden. Achter de dijken is het land bovendien op veel plaatsen lager komen te liggen. Plaatsen waar door de bevolkingsgroei bovendien steeds meer mensen wonen. Dit vergroot de impact van een overstroming. Planologische Kernbeslissing Op initiatief van de ministeries Verkeer en Waterstaat (V&W), Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) is vanaf 2002 onderzocht welke rivierverruimende maatregelen het waterpeil kunnen verlagen. Het Rijk heeft uiteindelijk 39 maatregelen geselecteerd. Ze zijn vastgelegd in de Planologische Kernbeslissing Ruimte voor de Rivier (PKB), waar de Tweede en Eerste Kamer in 2006 unaniem mee hebben ingestemd. Dat was de officiële start van Ruimte voor de Rivier, een rijksprogramma om het Nederlandse rivierengebied in 2015 veiliger én aantrekkelijker te maken. Veiligheidseis Het programma Ruimte voor de Rivier moet ervoor zorgen dat in 2015: de Rijn en zijtakken, de IJssel en de Waal m 3 water per seconde veilig kunnen afvoeren naar zee; de Maas m 3 water per seconde veilig kan verwerken. Huidige afvoercapaciteit Op dit moment kan de Rijn een maximum hoeveelheid van m 3 water per seconde veilig afvoeren naar zee. Voor de Maas is dit m 3 water per seconde. Deze hoeveelheden water worden de maatgevende afvoeren genoemd; de maximale hoeveelheid water die de dijken nog veilig kunnen keren. Nieuw beleid: Ruimte voor de Rivier In de toekomst worden nóg hogere afvoeren verwacht. Daarom heeft het kabinet in 2000 een ander beleid voorgesteld, waarbij de rivier meer ruimte krijgt, bijvoorbeeld door het verleggen van dijken of het verlagen van uiterwaarden (zie pagina 26-27).

10 10-11

11 Deze veiligheidseis wordt bereikt door de 39 riviermaatregelen van Ruimte voor de Rivier. Aantrekkelijker De ruimtelijke kwaliteit mag niet in het gedrang komen door de riviermaatregelen. Het rivierengebied staat al sterk onder druk van de oprukkende stad, infrastructuur en bedrijfsontwikkeling. Ruimte voor de Rivier moet het rivierengebied daarom tegelijkertijd economisch, ecologisch en landschappelijk versterken. Het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit is een tweede doelstelling van het programma. Toekomst In de toekomst worden nog hogere, maximale afvoeren van respectievelijk m 3 per seconde voor de Rijn en m 3 seconde voor de Maas verwacht. Ruimte voor de Rivier anticipeert hier al zoveel mogelijk op. Het programma staat bovendien niet op zichzelf. Ruimte voor de Rivier maakt onderdeel uit van het Deltaplan Samen werken aan Water, dat een doorkijk geeft naar 2100 en verder. En eind december 2008 is het Nationaal Waterplan gelanceerd, een paraplu waaronder alle plannen over waterveiligheid, hoeveelheden water en de waterkwaliteit hangen. In dit plan is Ruimte voor de Rivier integraal opgenomen. Om te voorkomen dat we dubbel werk doen. Of maatregelen nemen, die we later terug moeten draaien. Op die manier realiseren we een veilige en mooie delta, voor nu en in de toekomst. Waarbij Ruimte voor de Rivier te beschouwen is als een eerste stap naar een ruimer en veiliger riviersysteem. Eens in de 1250 jaar? Extreem hoge waterstanden komen volgens de statistieken gemiddeld eens in de 1250 jaar voor. Statistieken zeggen iets over de waarschijnlijkheid waarmee een gebeurtenis kan plaatsvinden, maar niet over het moment waarop de gebeurtenis zich voordoet. Die afvoeren kunnen bij wijze van spreken morgen al plaatsvinden. Dat wijst de historie ook uit. In afgelopen 300 jaar zijn er maar liefst 490 dijkdoorbraken geweest. En in 1786 kwam al eens een waterafvoer van m 3 per seconde voor op de Rijn.

12 Ruimte voor Samenwerking De maatregelen van Ruimte voor de Rivier hebben veel impact op de regio. Daarom werken Rijk en regio intensief samen in het programma. De planuitwerking gebeurt waar mogelijk door gemeenten, waterschappen of provincies, in overleg met de omgeving. Deze regionale trekkers worden officieel de initiatiefnemers genoemd. Wat zijn de ervaringen? En wat levert de samenwerking op? 12-13

13 Annemieke Nijhof, directeur-generaal Water bij het ministerie van Verkeer & Waterstaat Samenwerken met de regio geeft betere oplossingen Vernieuwen, verbinden en vertrouwen. Die drie-eenheid bepaalt in mijn ogen het succes van het programma Ruimte voor de Rivier, een bijzonder maar ook ingewikkeld programma met een optelsom van de 39 projecten die de Nederlandse delta veilig en mooi moet maken. Zo n werkwijze lukt alleen door nauw samen te werken en voortdurend verbindingen te leggen. Tussen beleid en uitvoering en tussen Rijk en regio, waarbij de programmadirectie Ruimte voor de Rivier de verbindende schakel vormt. Vernieuwend door de keuze om de provincies en gemeenten te vragen om met de integrale plannen te komen en de omgeving bij de plannen te betrekken. Een uitstekende keuze, want wie kan dit beter dan de regio zelf? Ook de uitvoering gebeurt niet standaard door Rijkswaterstaat, maar wordt vaak opgepakt door de waterschappen. Een andere noodzakelijke voorwaarde voor deze werkwijze is vertrouwen. Vertrouwen dat het neerleggen van de uitdagingen in de regio tot betere oplossingen leidt. Bij Ruimte voor de Rivier hebben we gezien dat je daarop inderdaad kan vertrouwen. Er worden kansen gegrepen door diverse doelen voor natuur, landbouw, recreatie en stedelijke ontwikkeling te verbinden aan het zoeken naar ruimte voor de rivier. Op deze manier ontstaat ook meer draagvlak voor de plannen. Ruimte voor de Rivier creëert niet alleen kansen. Ik besef zeer zeker dat er lokaal van mensen of bedrijven offers worden gevraagd. Dat geeft bij sommige projecten veel spanning in de regio, waarbij het natuurlijk zaak is om hier zorgvuldig mee om te gaan en te kijken of er oplossingen te bedenken zijn of maatwerk mogelijk is. Dit vergt tijd én geld, maar aan de andere kant moet het programma eind 2015 klaar zijn en binnen het gegeven budget. Ik heb er vertrouwen in dat dit gaat lukken en ben ervan overtuigd dat Ruimte voor de Rivier een belangrijke bijdrage gaat leveren aan het realiseren van een veilige en mooie delta, voor nu en in de toekomst.

14 Veehouders Hooijmaijers en Broekmans Ontpoldering Overdiepse Polder is schoolvoorbeeld van samenwerking Zonder overleg met de betrokkenen had dit project veel langer geduurd. Bovendien hadden de plannen dan ongetwijfeld tot frustratie en weerstand geleid. Dat menen Nol Hooijmaijers en Sjaak Broekmans, twee veehouders in de Overdiepse Polder. Hooijmaijers: Door de ontpoldering komt dit gebied gemiddeld eens in de 25 jaar onder water te staan. Voor ons is het steeds een absolute voorwaarde geweest dat tijdens zo n hoogwatersituatie de bedrijfsvoering gewoon kan doorgaan. Evacueren is geen optie; dat hebben de ervaringen in 1995 ons wel geleerd. Wij kwamen daarom zelf al snel met het idee om de woningen en bedrijfsruimten op terpen te bouwen. En aan dat plan is vrijwel niets veranderd. Er worden hier straks negen terpen gecreëerd voor negen bedrijven. De overige zeven ondernemers stoppen met hun bedrijf of gaan elders aan de slag. Een oplossing waar wij allemaal voor de volle honderd procent achter staan. Broekmans en Hooijmaijers vinden het een goede zaak dat de betrokken boeren zo n belangrijke stem hebben in de planvorming en ervaren dat er werkelijk naar hen geluisterd wordt. Het project is wat ons betreft een schoolvoorbeeld van samenwerking tussen overheid en burgers. Dat lukt hier zo goed omdat het om een betrekkelijk klein gebied gaat. In een groter project is dat natuurlijk veel lastiger. De twee veehouders kijken reikhalzend uit naar de daadwerkelijke uitvoering van de plannen. Want hoe tevreden ze ook over de samenwerking zijn, het tempo zorgt soms voor ergernis. Broekmans: Ik snap wel dat dit soort plannen niet van de ene op de andere dag te realiseren zijn. Maar wij zijn ondernemers hè; vandaag beslissen en morgen meteen aan de slag! Maatregel: Ontpoldering Overdiepse Polder De Overdiepse Polder wordt begrensd door de Bergsche Maas en het Oude Maasje. Om op de Bergsche Maas een peilverlaging van 30 centimeter te kunnen realiseren, wordt de huidige dijk gedeeltelijk afgegraven. Initiatiefnemer: provincie Noord-Brabant 14-15

15 Peter van Beek, directeur Biesbosch Museum Museumeiland biedt nieuwe perspectieven In eerste instantie waren wij nogal beducht voor de gevolgen van Ruimte voor de Rivier. Het Biesbosch Museum ligt in de uitstroomopening van de Noordwaard - de plek waar het water de polder weer verlaat - en het zag er naar uit dat wij moesten verhuizen. Wij hebben meteen bij Rijkswaterstaat aangegeven dat wij hier heel graag willen blijven en dat bleek gelukkig mogelijk. Ons museum komt nu op een eiland te liggen en dat biedt juist weer nieuwe perspectieven. Ik verwacht zeker dat het museumeiland extra bezoekers gaat trekken. Bovendien krijgt de Biesbosch er door de nieuwe inrichting van de Noordwaard een groot stuk natuur bij. Goed nieuws voor recreanten en natuurliefhebbers. Wij hebben tijdens de planvorming veel overleg gevoerd met het projectbureau Noordwaard. Die samenwerking verliep uitstekend. De betrokkenen hebben ook veel gebruik gemaakt van onze archieven. Die bevatten een schat aan gegevens over de Nederlandse strijd tegen het water en die ervaringen komen bij het maken van plannen soms goed van pas. Bovendien blijkt het Biesbosch Museum een prima plek om aan de betrokkenen nut en noodzaak van de maatregelen toe te lichten. We hebben dan ook geregeld mensen uit Den Haag, uit de regio en zelfs uit het buitenland over de vloer. Alles bij elkaar heb ik een goed gevoel over de wijze waarop de programmadirectie het project Ruimte voor de Rivier aanpakt. Maar daarbij moet ik eerlijk zeggen dat er in onze situatie duidelijk sprake is van een win-winsituatie. Dan ervaar je zo n ingrijpende verandering toch een stuk positiever. Maatregel: Kadeverlaging Biesbosch De ontpoldering van de Noordwaard veroorzaakt op de Amer en de Bergsche Maas, ter hoogte van Geertruidenberg opstuwend water. Door de dijk (kade) rond de Allardspolder te verlagen, wordt deze opstuwing gedeeltelijk gecompenseerd. Initiatiefnemer: Ruimte voor de Rivier Rijkswaterstaat

16 Annemarie Moons, oud-gedeputeerde provincie Noord-Brabant Aanspreken op eigen verantwoordelijkheid zorgt voor meer betrokkenheid Het goede van het programma Ruimte voor de Rivier is dat het geen top-downaanpak heeft. Betrokken partijen werken echt samen naar het eindresultaat. Iedereen wordt aangesproken op zijn eigen verantwoordelijkheid en dat zorgt voor meer betrokkenheid. Je ziet bovendien dat het kostenbewustzijn door zo n werkwijze veel groter wordt. groot is. Zo was er in eerste instantie naar de mening van de provincie te weinig aandacht voor de gevoelens van bewoners van de Noordwaard. Wij hebben dat aangegeven en dat heeft de programmadirectie vervolgens prima opgepakt. Uiteindelijk is er veel tijd en energie gestoken in het contact met bewoners. Als gedeputeerde was ik voorzitter van zowel de bestuurscommissie voor de ontpoldering van de Noordwaard als voor de ontpoldering van de Overdiepse Polder. In beide commissies heb ik uiterst plezierig samengewerkt met de programmadirectie Ruimte voor de Rivier. Wat ik bijvoorbeeld heel positief vind, is dat het lerend vermogen Het is goed om te zien dat álle betrokken partijen willen samenwerken. Zo is ook de rol van een gemeente heel belangrijk. Wanneer die dwars gaat liggen, heb je in een project als dit een serieus probleem. De programmadirectie betrekt de gemeenten ook nauw bij de projecten. De provincie heeft in dit traject duidelijk een meerwaarde in de rol van regisseur. Wij zijn de schakel tussen bewoners enerzijds en Den Haag anderzijds. Een rol die ons goed ligt. Dat ervaren bijvoorbeeld de ondernemers die ruimte moeten maken voor de rivier. Veel van hen hadden pachtgronden en voor hen was het financieel niet haalbaar om zelf elders grond te kopen. Op initiatief van de provincie is er een oplossing gezocht en gevonden: wij kopen nu zelf pachtgronden aan voor deze ondernemers. Maatregelen: Ontpoldering Noordwaard, initiatiefnemer: Ruimte voor de Rivier Rijkswaterstaat. Ontpoldering Overdiepse Polder, initiatiefnemer: provincie Noord-Brabant 16-17

17 Sybe Schaap, dijkgraaf van Waterschap Groot Salland Samenwerking krijgt hier echt invulling en inhoud Ik ben enorm enthousiast over het programma Ruimte voor de Rivier. Hoe de samenwerking verloopt, is echt een plaatje! Wij hebben binnen het waterschap namens de betrokken gemeenten Deventer en Zwolle, provincie Overijssel en Rijkswaterstaat een projectbureau ingericht om dit project voor te bereiden en uit te voeren. Ik ben ervan overtuigd dat we door deze werkwijze het optimale resultaat bereiken, tegen de minste kosten en hoogst waarschijnlijk ook nog eens met het grootste draagvlak. De aanpak van Ruimte voor de Rivier moet een voorbeeld zijn voor andere overheidsprogramma s. Enerzijds heb je te maken met een streng rijksregime ten aanzien van het eindresultaat en de kosten. Dat zorgt voor duidelijkheid en weinig discussie. Daar staat maximale betrokkenheid van regionale overheden en bevolking tegenover. Er is veel ruimte voor overleg met alle partijen die met het project te maken krijgen. Die combinatie werkt fantastisch. Samenwerking wordt vaak gebruikt als magisch woord, maar blijkt dan in de praktijk een loze kreet. In dit geval krijgt samenwerking echt invulling en inhoud. We zoeken steeds gezamenlijk naar oplossingen. Als waterschap waren wij betrokken bij de planvorming door gemeente en provincie. Er is daarbij goed geluisterd naar de wensen van de betrokkenen, bijvoorbeeld waar het gaat om het realiseren van recreatiemogelijkheden. Als de plannen straks tot uitvoer komen, hebben wij daar een leidende rol in. Maatregelen: Dijkverlegging bij Westenholte Uiterwaardvergraving Keizers- en Stobbenwaarden en Olsterwaarden Uiterwaardvergraving Scheller- en Oldeneler Buitenwaarden Uiterwaardvergraving Bolwerksplas, Worp en Ossenwaard Planstudie: provincie Overijssel en gemeenten Zwolle en Deventer Realisatie: waterschap Groot Salland

18 Yolande van der Meulen, manager projectbureau Noordwaard Groene golfremmende dijk speelt in op bewonerswensen Het is belangrijk dat alle partijen zich realiseren dat Ruimte voor de Rivier een gezamenlijk project is. Natuurlijk wil ieder graag zijn eigen stempel op het project drukken, maar ik benadruk steeds weer dat we voor één gezamenlijke opgave staan. En het werkt! In een krap tijdspad hebben we een innovatief plan op tafel kunnen leggen. Hoe dat gelukt is? Door de juiste mensen bij elkaar te zetten, die enthousiast en tijdsgedreven kunnen en willen werken. De ontpoldering van de Noordwaard is een ingrijpend project, waarbij vrijwel het gehele gebied van een binnendijks- naar een buitendijks gebied verandert. Sommige bewoners zullen moeten verhuizen, maar iedereen die in de Noordwaard wil blijven, krijgt die mogelijkheid. Fort Steurgat blijft binnendijks gebied, maar moet beschermd worden door een dijk. Daarbij hebben we gekozen voor een groene golfremmende dijk. Met deze bijzondere innovatie spelen we in op de uitdrukkelijke wens van de bewoners in Fort Steurgat. Zij willen hun uitzicht niet kwijt en daarom het liefst helemaal geen dijk. Dat is echter geen optie. Deze groene dijk kan echter 65 centimeter lager worden dan een traditionele dijk, door ervoor een griend aan te leggen. Een griend is een een houtrand met laaggroeiend wilgenbos en heeft een golfremmend effect. Bij dit innovatieve plan hebben we heel veel partijen betrokken: vertegenwoordigers van het waterschap, de provincie, gemeente, Rijkswaterstaat en externe adviseurs. In drie korte en vooral effectieve sessies is het idee geboren en uitgewerkt. Vervolgens hebben we het goed onderbouwde voorstel aan de bewoners voorgelegd en zij hebben daar positief op gereageerd. Deze aanpak bewijst dat je als overheid wel degelijk heel slagvaardig kunt zijn. Maatregel: Ontpoldering Noordwaard Bij de ontpoldering van de Noordwaard blijft onder meer Fort Steurgat binnendijks gebied. De groene golfremmende dijk die voor het Fort wordt aangelegd, moet bewoners beschermen tegen hoog water en door de wind opgestuwde golven. Inititiefnemer: Ruimte voor de Rivier Rijkswaterstaat 18-19

19 Zo werkt Ruimte voor de Rivier samen Ruimte voor de Rivier is een programma van de ministeries Verkeer en Waterstaat (V&W), Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV), onder verantwoordelijkheid van de staatssecretaris van V&W. Zij werken samen met vijf provincies, circa acht waterschappen en de meeste gemeenten in het rivierengebied. Vijftien projecten worden door Rijkswaterstaat uitgevoerd. De programmadirectie Ruimte voor de Rivier (PDR) is als centrale regisseur verantwoordelijk voor het programma. Zij is de verbindende schakel tussen Rijk en regio. De programmadirectie houdt toezicht, bewaakt de samenhang, regisseert en faciliteert het proces en stimuleert de uitwisseling van kennis en ervaringen tussen de 39 projecten. De planuitwerking gebeurt waar mogelijk door de regio. Provincies, gemeenten of waterschappen weten immers precies wat er speelt in het gebied en kunnen het plan laten aansluiten op regionale ontwikkelingen. Deze regionale partijen worden initiatiefnemers genoemd. Ze richten zelf een projectorganisatie in en komen na overleg in de regio met belangenverenigingen, bewoners, ondernemers en overig betrokken partijen met een voorkeursalternatief. De PDR kijkt of dit aan de eisen voldoet. Daarna gaat het voorstel naar de staatssecretaris. Na ondertekening gaat de regio weer aan de slag met de partijen die het plan kunnen uitvoeren en gaat de schop in de grond.

20 Ruimte voor Ontwikkeling Het rivierengebied staat onder druk door de oprukkende stad, infrastructuur en bedrijfsontwikkeling en mag niet verder in het gedrang komen door de riviermaatregelen van Ruimte voor de Rivier. Daarom heeft Ruimte voor de Rivier naast veiligheid, een tweede doelstelling: het behouden en liefst verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit. Het gebied moet er ecologisch, landschappelijk en waar mogelijk economisch op vooruit gaan. Hoe pak je dat in de praktijk aan? En hoe aantrekkelijk wordt het rivierengebied? 20-21

21 Rutger Blankvoort, omgevingsmanager Rijkswaterstaat Oost-Nederland Nieuwe dijktechniek geeft minder overlast Het project Hondsbroeksche Pleij biedt zóveel kansen, bijvoorbeeld om een nieuwe dijktechniek toe te passen. Een probleem bij dijken is piping. Dit wordt veroorzaakt door grondwater dat als gevolg van waterstandverschillen onder en door een dijk stroomt, gronddeeltjes meeneemt en de dijk kan verzwakken. Om dit gevaar te keren, worden vaak waterdichte kleibermen langs de weerszijden van de dijk aangelegd. Dat betekent dat je de klei in grote hoeveelheden moet aanvoeren. Al dat transport zou enorm veel overlast voor de omgeving van het project betekenen. In het projectgebied is bovendien een kleitekort, zo bleek toen we dichter bij de uitvoering kwamen. Onderzoek naar alternatieven bracht ons bij de aanleg van een soort verticaal betonscherm dat het water naar de diepte dringt. De techniek om zo n scherm aan te leggen - mixed in place - is op zich niet nieuw in Nederland, maar de toepassing als pipingvoorziening wél. Grote boren brengen de bodem in beweging en mengen deze met een mengsel van cement, water en kleideeltjes. Op deze manier hoef je niet te graven, dat beperkt de overlast ook. Deze techniek is bovendien goedkoper. Het waterschap Rijn en IJssel mee krijgen in deze vernieuwing was best een uitdaging. Zij moet de dijk straks beheren en heeft kritisch meegekeken. Het was voor het waterschap ook een omschakeling, want tijdens het voortraject gingen we nog uit van een dijk met kleibermen. Gaandeweg raakte het waterschap echter steeds meer overtuigd van de voordelen. Techniek is niet de enige ontwikkelingskans in dit project. Westervoort krijgt een aantrekkelijk natuurgebied aan de rand van de kern, met extra waterpartijen die ruimte bieden aan flora en fauna en een dijk die toegankelijk is voor wandelaars en fietsers. Bomenrijen accentueren de voormalige loop van de rivier. En een kunstzinnig vormgegeven gemaal markeert de voormalige staatsgrens tussen Pruisen en de Nederlanden; een kunstwerk dat de omgeving zelf heeft uitgekozen. Kortom: het wordt een prachtig gebied, zowel in ecologisch, recreatief als cultuurhistorisch opzicht. Maatregel: Dijkverlegging Hondsbroeksche Pleij De Hondsbroeksche Pleij bij Westervoort is een belangrijke regelkraan van het Nederlandse rivierensysteem; hier splitst de Rijn zich in de Neder-Rijn en IJssel. Om ruimte aan de rivier te geven en de afvoerverdeling te regelen, wordt de Pleijdijk landinwaarts verlegd en worden een hoogwatergeul, een regelwerk en een nieuw ingerichte polder aangelegd. Initiatiefnemers: Ruimte voor de Rivier Rijkswaterstaat en waterschap Rijn en IJssel

22 Luciën Koridon, projectmanager Gemeente Nijmegen Riviermaatregel geeft de stad een nieuwe impuls De dijkteruglegging bij Lent is allereerst een rivierkundige ingreep om de veiligheid te vergroten. De impact voor Lent is groot, aangezien voor dit project circa vijftig woningen moeten wijken. Dat is ingrijpend voor de direct betrokkenen. Maar Nijmegen ziet ook kansen. We grijpen de maatregel aan om het gebied opnieuw in te richten op een manier die iets bijzonders toevoegt aan de stad. Door de dijkverlegging ontstaat een langgerekt eiland in de Waal, pal tussen het historische stadscentrum en het nieuwe stadsdeel Waalsprong op de noordoever. Op het eiland en aan de nevengeul komen mogelijkheden voor wonen, natuur en recreatie. Uniek, want waar vind je elders zo n rivierpark in het hart van de stad! Nijmegen draait mee in het Europese subsidieprogramma FloodResilienCity (FRC). Met andere steden leren we van elkaar hoe je creatief kunt omgaan met hoge waterstanden. In Frankfurt bijvoorbeeld bouwen ze op laag gelegen plekken steeds vaker woningen bovenop garages. Wat andere steden van ons kunnen leren? Ik denk dat Nijmegen laat zien hoe je een noodzakelijke riviermaatregel als kans kunt aangrijpen om de stad een nieuwe impuls te geven; om een nieuwe interessante plek voor inwoners en bezoekers te creëren. Die ontwikkeling was al ingezet. Ruim tien jaar geleden heeft Nijmegen de historische sprong over de Waal gemaakt. De ontwikkeling krijgt nu een extra impuls. Het project wordt, samen met de tweede stadsbrug over de Waal, de schakel die de Nijmeegse noord- en zuidoever met elkaar verbindt. En daarmee keert Nijmegen de rivier niet langer de rug toe, maar omarmen we op historische wijze de Waal. Maatregel: Dijkteruglegging Lent De Waalbocht bij Nijmegen is een flessenhals, die de waterafvoer bij hoogwater ernstig belemmert. Door de dijk bij Lent op de noordoever landinwaarts te verleggen, krijgt de Waal meer ruimte. Het nieuwe buitendijkse gebied krijgt een nevengeul. Gemeente Nijmegen verricht als opdrachtnemer van V&W de planstudie

23 Annette Harberink, toekomstige beheerder Natuurderij Dit wordt een prachtig, afwisselend landschap Bij de Stichting IJssellandschap is een aantal jaar geleden het idee ontstaan om in de uiterwaarden langs de IJssel een initiatief te ontwikkelen, waarin landbouw en natuurbeheer samengaan. Door het programma Ruimte voor de Rivier zijn die plannen in een stroomversnelling gekomen. Het resultaat is een zogenaamde Natuurderij. En het mooie is dat ik die mag beheren! In de Natuurderij komen eigenlijk vier doelstellingen samen: een landbouwbedrijf runnen, de biodiversiteit in het gebied vergroten, een landschap realiseren waarvan mensen nog meer kunnen genieten en natuurlijk meer ruimte creëren voor de IJssel. In de praktijk komt het erop neer dat ik een gebied van bijna 180 hectare zal beheren. Op zo n 40 hectare teel ik dan granen en klaver, bedoeld als eigen veevoer voor de tachtig melkkoeien die ik ga houden. De overige 140 hectare is niet alleen maar grasland, maar bestaat ook uit poelen en meidoornhagen. Zo ontstaat hier in de uiterwaarden een prachtig, afwisselend landschap met veel nieuwe flora en fauna. Een fantastisch gebied om in te wandelen en te fietsen en voor mij een uniek gebied om in werken. De IJssel krijgt in dit plan meer ruimte door de aanleg van een geul en door de kades voor driekwart te verlagen. Het is mijn taak ervoor zorgen dat de begroeiing in het gebied zodanig laag blijft, dat het water goed weg kan. Zo n veertig tot zestig dagen per jaar zal een deel van de landerijen onder water komen te staan. Ik moet als boerin dus goed leren omgaan met die waterstanden. Eigenlijk zoals de boeren dat vroeger ook deden. Een spannende uitdaging! Maatregel: Uiterwaardvergraving Keizers- en Stobbenwaarden en Olsterwaarden bij Deventer Initiatiefnemer: provincie Overijssel

24 Landschapsarchitect Dirk Sijmons, voorzitter Q-team Met gesprekken op de werkvloer tot betere plannen komen Mensenwerk, dat is eigenlijk wat het Q-team doet. We leggen tijdens de planuitwerking per project minimaal drie locatiebezoeken af en zoeken de dialoog op met initiatiefnemers, de projectorganisatie en de programmadirectie. We geven adviezen, die gaandeweg overigens steeds minder vrijblijvend worden. Het Q-team geeft namelijk ook een finaal oordeel op basis waarvan de staatsecretaris mede besluit of het project uitgevoerd mag worden. Ruimtelijke kwaliteit, dat bereik je door synergie tussen alle disciplines die een rol spelen bij de inrichting van een gebied. Het Q-team bestaat daarom uit een fysisch geograaf, stedenbouwkundige, rivierkundige, ecoloog en landschapsarchitect. Door verbindingen te leggen, brengen we samen ruimtelijke kwaliteit tot stand. We vullen elkaar aan en remmen elkaar soms ook af. Oplossingen moeten eenvoudig en praktisch zijn en met veel oog voor de beheersaspecten. Bij het project Ruimte voor de Lek bij Vianen hebben we bijvoorbeeld geadviseerd om rommelige plekken simpelweg te saneren. Ook kijken we hoe je ervoor kunt zorgen dat er zo min mogelijk grond verplaatst hoeft te worden. Trots is het Q-team pas als in 2015 de projecten naar tevredenheid zijn opgeleverd. Maar ik zie al wel mooie voorbeelden ontstaan. Zoals in de Overdiepse Polder, waar boeren zélf het initiatief nemen om hun bedrijf op terpen voort te zetten. Een plan waaraan het Q-team ruimtelijke kwaliteit kan toevoegen met bijvoorbeeld kennis over traditionele begroeiing. Over de volle breedte is het Q-team zeker tevreden over de plannen die we tot nu toe gezien hebben gezien en hoe onze adviezen worden opgepakt. Het Kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier kortweg Q-team genoemd adviseert over en borgt de ruimtelijke kwaliteit in de planuitwerking van de 39 maatregelen

25

26 Zo verruim je de rivier Met het programma Ruimte voor de Rivier verschuift het accent in onze hoogwateraanpak van dijkverhoging naar rivierverruiming. Ruimte geven aan de rivier kan op verschillende manieren: Vergraven van de uiterwaarden Hoogwatergeulen in binnendijks gebied Zomerbedverdieping Door de uiterwaarden geheel of gedeeltelijk te verlagen, kan het winterbed meer water afvoeren. Het winterbed is de bedding van een rivier, die de rivier in de winter gebruikt. In de winter voert de rivier meestal meer water af dan in de zomer, waardoor de rivier buiten het zomerbed kan treden. Het winterbed zorgt er dan voor dat de rivier gereguleerd blijft. De uiterwaarden zijn de stroken land langs de rivier die bij hoog water het teveel aan water opvangen. Een (neven)geul in de uiterwaard vergroot de doorstroom van het winterbed, zonder de hele uiterwaard te hoeven vergraven. Dijkverlegging Een hoogwatergeul is een nieuwe rivierloop, die bij hoogwater deel uitmaakt van het watervoerende gedeelte van een rivier. Hoogwatergeulen kunnen ook zo ontworpen worden dat ze het gehele jaar watervoerend zijn. Een hoogwatergeul is begrensd door twee hoge dijken of hogere gronden. Kribverlaging Kribben zijn korte dammen, haaks op de rivier die de vaargeul op zijn plaats en op diepte houden. Ze beperken echter de doorstroming bij hoogwater. Door kribben te verlagen kan het water gemakkelijker worden afgevoerd. De functie van de kribben blijft behouden. Door verdieping van het zomerbed kan de rivier bij hoogwater meer water afvoeren. Dijkverbetering Soms is er geen ruimte om de rivier te verruimen. In dat geval kan een dijk verhoogd, verbreed of door technische ingrepen versterkt worden om een hogere waterstand te kunnen keren. Waterberging Door een dijk landinwaarts te verleggen, wordt het winterbed van de rivier breder. Daardoor neemt de afvoercapaciteit van de rivier toe. Obstakelverwijdering In het winterbed van de rivier komen allerlei obstakels voor die de afvoer van water belemmeren. Door deze obstakels weg te halen of de belemmerende werking te verminderen, verbetert de doorstroming van het winterbed bij hoogwater. Het gaat bijvoorbeeld om het weghalen van hoogwatervrije terreinen, of het weghalen of doorlatend maken van bruggenhoofden, veerstoepen en dwarskades. Bij een uitzonderlijke combinatie van een gesloten stormvloedkering én grote rivierafvoeren naar het benedenrivierengebied, doet het Volkerak-Zoommeer dienst als tijdelijke waterberging. Ontpoldering Ontpoldering is het weer onder water zetten van ooit aan zee onttrokken stukken land

27 Maatregelenkaart

28 Colofon Deze brochure is een uitgave van de programmadirectie Ruimte voor de Rivier Voor meer informatie: Colofon: Oktober 2009 Foto s Ruben Smit Rijkswaterstaat Pagina 18 Spica Studio Pagina 22 Paul Breuker Concept en productie Adequaat communicatie vm-design Druk Thieme Media Center Rotterdam