SEO Onderzoek. Studie en werk Stichting voor Economisch Onderzoek der Universiteit van Amsterdam

Transcriptie

1 SEO Onderzoek Studie en werk 2000 Hbo er en academici van studiejaar 1997/1998 op de arbeidsmarkt Stichting voor Economisch Onderzoek der Universiteit van Amsterdam

2 SEO Stichting voor Economisch Onderzoek der Universiteit van Amsterdam STUDIE EN WERK 2000 HBO-ers en academici van studiejaar 1997/1998 op de arbeidsmarkt drs. P.H.G. Berkhout drs. J.M. de Winter drs. M. Zijl Onderzoek in opdracht van Elsevier Amsterdam, mei 2000

3 "Het doel der Stichting is het verrichten van economische onderzoekingen, zowel op het terrein der sociale economie als op dat der bedrijfseconomie, ten dienste van wetenschap en onderwijs, mede ten nutte van overheid en bedrijfsleven" (art. 2 der stichtingsakte) De afbeelding op de omslag is een weergave van de Elsevier-special waarin de bevindingen van dit onderzoek in mei 2000 reeds zijn verschenen. SEO-rapport nr. 547 ISBN Copyright 2000 SEO Amsterdam. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt op welke wijze dan ook zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting voor Economisch Onderzoek te Amsterdam.

4 Voorwoord In 1996 gaf Elsevier de Stichting voor Economisch Onderzoek (SEO) voor de eerste keer opdracht de arbeidsmarktpositie van pas afgestudeerde academici in kaart te brengen. Dat onderzoek kreeg de titel 'Goede Studies, de Beste Banen'. En als er één ding door dat onderzoek werd aangetoond was het misschien wel dat er grote behoefte bestond en nog steeds bestaat aan arbeidsmarktinformatie over academische studies. Welke studies bieden om met The Beatles te spreken - nu de beste tickets to ride? Nu zijn we vier jaar verder en terugkijkend mag worden vastgesteld dat Elsevier een heuse jaarlijks terugkerende arbeidsmarktmonitor voor universitaire studies heeft opgezet. Intussen is er wel het een en ander veranderd. Zo werden de eerste twee edities van het onderzoek nog gepubliceerd als cover-artikel in de wekelijkse Elsevier. Nu worden de uitkomsten uitgebreid beschreven in één van 10 specials die Elsevier elk jaar op de markt brengt. Ook werd de scope van het onderzoek verbreed door geheel in lijn met de gedachte dat de verschillen tussen HBO en universiteit misschien toch niet zo groot zijn - de grootste 50 HBO-opleidingen in het onderzoek te betrekken. Daarmee beslaat het onderzoek thans zo goed als het gehele domein van het Nederlandse hoger onderwijs. Tevens kreeg de monitor met ingang van dit jaar een nieuwe, korte en krachtige naam mee: 'Studie en Werk 2000'. Het voorliggende rapport is dus de eerste editie van het onderzoek onder deze nieuwe naam, maar eigenlijk de vierde in de reeks van Elsevier s monitor. Het rapport beschrijft uitgebreid de bevindingen. Voor lezers die van alle bijna 100 onderscheiden studierichtingen het naadje van de kous willen weten, is achter in dit rapport een statistische bijlage met een groot aantal tabellen opgenomen. Wij hopen dat 'Studie en Werk 2000' zal bijdragen aan de kennis over de overgang van hoger onderwijs naar arbeidsmarkt. Peter Berkhout Jasper de Winter Marloes Zijl

5

6 Inhoud Inleiding Studeren Deelname en uitstroom Sociaal-economische kenmerken Leerwegen naar HBO en WO Studiekeuzemotivatie Activiteiten tijdens de studie Studieduur en studieschuld Oordeel over de opleiding Zoeken Wanneer start men met zoeken? Hoe zoekt men? Wat zoekt men? Zoekduur Werken De eerste baan Baanmobiliteit De huidige baan De beroepreikwijdte van opleidingen Privé De beste studies...69 Bijlage Steekproefopzet en respons Indicator van de beroepreikwijdte van opleidingen Categorieën van functies...80 Statistische Bijlage...81

7 HBO-tabellen...85 Sociaal economische kenmerken Tabel 1 geslacht, in- en uitstroomleeftijd, etniciteit Tabel 2 woonsituatie en huishoud inkomen Tabel 3 opleidingsniveau en huishoudinkomen van de ouders Opleiding Tabel 4 gemiddelde eindexamencijfer en samenstelling vakkenpakket HBO ers met hoogste vooropleiding HAVO of VWO Tabel 5 leerwegen naar het HBO Tabel 6 studiekeuzemotivatie en gemiddeld tentamencijfers voor vooropleiding HAVO/VWO Tabel 7 Werkervaring, onbetaald werk, studentenvereniging en bestuurlijke ervaring Tabel 8 Studieduur, verkort programma, studieschuld, oordeel over de studie Arbeidsmarktpositie Tabel 9 situatie na gemiddeld 1½ jaar en het aantal banen Tabel 10a dienstverband eerste baan na afstuderen Tabel 10b dienstverband huidige baan Tabel 11a salaris en uren/week eerste baan (contract; praktijk) Tabel 11b salaris en uren/week huidige baan (contract; praktijk) Tabel 12 bedrijfstak huidige baan Tabel 12 bedrijfstak huidige baan (vervolg) Tabel 13 bedrijfsafdeling huidige baan Tabel 13 bedrijfsafdeling huidige baan (vervolg) Tabel 14a arbeidsvoorwaarden en beloningscomponenten eerste baan Tabel 14a arbeidsvoorwaarden en beloningscomponenten eerste baan (vervolg) Tabel 14b arbeidsvoorwaarden en beloningscomponenten huidige baan Tabel 14b arbeidsvoorwaarden en beloningscomponenten huidige baan (vervolg) Zoekgedrag en arbeidsmarktattitude Tabel 15 zoeken voor afstuderen; sollicitatiebrieven en -gesprekken Tabel 16 ondernomen zoekactiviteiten Tabel 16 ondernomen zoekactiviteiten (vervolg) Tabel 17 succesverwachting zoekactiviteiten Tabel 17 succesverwachting zoekactiviteiten (vervolg) Tabel 18 belangrijkste argument bij het accepteren van een baan Tabel 18 belangrijkste argument bij het accepteren van een baan (vervolg) Tabel 19a hoe aan de eerste baan gekomen Tabel 19b hoe aan de huidige baan gekomen Tabel 20 motivatie baanwisseling Tabel 20 motivatie baanwisseling (vervolg) Tabel 21 % (ander) werkzoekend; % gesetteld op de arbeidsmarkt, gewenste arbeidsduur en verhuisbereidheid Tabel 22 belangrijkste argument minder dan 32 uur werken Aansluiting studie en baan Tabel 23 (verticaal): overscholing (in onderwijsniveaus) Tabel 24 (verticaal): overscholing (in onderwijsniveaus) Tabel 25a (horizontaal): inhoudelijk Tabel 25b (horizontaal): inhoudelijk

8 WO-Tabellen Sociaal economische kenmerken Tabel 1 geslacht, in- en uitstroomleeftijd, etniciteit Tabel 2 woonsituatie en huishoud inkomen Tabel 3 opleidingsniveau en huishoudinkomen van de ouders Opleiding Tabel 4 gemiddelde eindexamencijfer en samenstelling vakkenpakket WO-ers met hoogste vooropleiding HAVO of VWO Tabel 5 leerwegen naar het WO Tabel 6 studiekeuzemotivatie en gemiddeld tentamencijfers voor vooropleiding HAVO/VWO Tabel 7 Werkervaring, onbetaald werk, studentenvereniging en bestuurlijke ervaring Tabel 8 Studieduur, verkort programma, studieschuld, oordeel over de studie. 133 Arbeidsmarktpositie Tabel 10a dienstverband eerste baan na afstuderen Tabel 10b dienstverband huidige baan Tabel 11a salaris en uren/week eerste baan (contract; praktijk) Tabel 11b salaris en uren/week huidige baan (contract; praktijk) Tabel 12 bedrijfstak huidige baan Tabel 12 bedrijfstak huidige baan (vervolg) Tabel 13 bedrijfsafdeling huidige baan Tabel 13 bedrijfsafdeling huidige baan (vervolg) Tabel 14a arbeidsvoorwaarden en beloningscomponenten eerste baan Tabel 14a arbeidsvoorwaarden en beloningscomponenten eerste baan (vervolg) Tabel 14b arbeidsvoorwaarden en beloningscomponenten huidige baan Tabel 14b arbeidsvoorwaarden en beloningscomponenten huidige baan (vervolg) Zoekgedrag en arbeidsmarktattitude Tabel 15 zoeken voor afstuderen; sollicitatiebrieven en -gesprekken Tabel 16 ondernomen zoekactiviteiten Tabel 16 ondernomen zoekactiviteiten (vervolg) Tabel 17 succesverwachting zoekactiviteiten Tabel 17 succesverwachting zoekactiviteiten (vervolg) Tabel 18 belangrijkste argument bij het accepteren van een baan Tabel 18 belangrijkste argument bij het accepteren van een baan (vervolg) Tabel 19a hoe aan de eerste baan gekomen Tabel 19b hoe aan de huidige baan gekomen Tabel 20 motivatie baanwisseling Tabel 20 motivatie baanwisseling (vervolg) Tabel 21 % (ander) werkzoekend; % gesetteld op de arbeidsmarkt, gewenste arbeidsduur en verhuisbereidheid Tabel 22 belangrijkste argument minder dan 32 uur werken Aansluiting studie en baan Tabel 23 (verticaal): overscholing (in onderwijsniveaus) Tabel 24 (verticaal): overscholing (in onderwijsniveaus) Tabel 25a (horizontaal): inhoudelijk Tabel 25b (horizontaal): inhoudelijk

9

10 1 Inleiding De Nederlandse arbeidsmarkt voor hoger opgeleiden wordt aan het einde van de 20e eeuw als gevolg van enerzijds een aanhoudende economische rugwind en anderzijds demografische ontwikkelingen gekenmerkt door grote schaarste. Het doet er nauwelijks toe welke studie de hoger opgeleide heeft gevolgd, de banen lijken voor het oprapen te liggen. Bedrijven in een groeisector als de ICT-branche kunnen vacatures voor IT-specialisten nauwelijks vervullen met mensen die informatica hebben gestudeerd en zijn al blij met mensen die tijdens hun studie een beetje kennis hebben gemaakt met een computer en het programmeren ervan. In dat licht bezien is het niet verwonderlijk dat zelfs de afgestudeerden van traditioneel wat minder arbeidsmarktgerichte opleidingen tegenwoordig vrij gemakkelijk aan het werk komen. Tegen deze achtergrond werd in februari 2000 voor de vierde achtereenvolgende keer een cohort van pas afgestudeerde hoger opgeleiden op de arbeidsmarkt aan een onderzoek onderworpen. Aan circa 19 duizend hoger opgeleiden die in het studiejaar 1997/1998 de hogeschool of de universiteit verlieten, werd een schriftelijke enquête toegestuurd. De steekproef omvat de 95 grootste studierichtingen, gelijkelijk verdeeld over het HBO en het WO. De trekking van de steekproef werd verzorgd door de Informatie Beheergroep in Groningen. De respondenten bleven vanzelfsprekend anoniem voor de onderzoekers. Het onderzoek beschrijft de overgang van hoger onderwijs naar arbeidsmarkt. Hoe lang die overgang gemiddeld duurt, is moeilijk te zeggen. De respondenten in dit onderzoek waren op het moment van enquêteren tenminste 1½ jaar en ten hoogste 2½ afgestudeerd. Sommigen van hen zullen al helemaal gesetteld zijn op de arbeidsmarkt, anderen zijn nog steeds op zoek naar een geschikte baan. De reden om voor de termijn van 1½-2½ jaar te kiezen is vooral een praktische. De vragen zijn veelal retrospectief van aard en het is bekend dat de feilbaarheid van het menselijk geheugen een steeds grotere rol gaat spelen naarmate de periode waarover de respondent geacht wordt terug te kijken langer wordt. De opzet van dit rapport is als volgt. Het bestaat uit twee hoofdbestanddelen: het eerste deel is een thematische weergave van de bevindingen, het tweede deel is een statistische bijlage. De statistische bijlage bevat voor zowel het HBO als het WO een 25-tal tabellen waarin voor alle onderscheiden studierichtingen steekproefgemiddelden worden weergegeven. De thematische weergave zeg maar het eerste deel van het rapport beschrijft de bevindingen van het onderzoek in vier hoofdstukken. Daarbij heeft de chronologische volgorde model gestaan voor de structuur: eerst studeren dan zoeken en vervolgens werken. Met deze drie simpele werkwoorden

11 2 Inleiding kan de overgang van hoger onderwijs naar arbeidsmarkt naar onze overtuiging kort worden samengevat. In Hoofdstuk 1 kijken we onder de titel studeren onder andere naar de signatuur van deelname en uitstroom uit het hoger onderwijs, leerwegen, studiekeuzemotivatie, en studieduur. Hoofdstuk 2, genaamd zoeken, gaat in op het moment waarop hoger opgeleiden beginnen met actief zoeken naar een baan, hoe ze zoeken en hoe lang ze zoeken. In Hoofdstuk 3 nemen we het werken onder de loep. Zo passeren onder andere de revue: de eerste baan na afstuderen, de zgn. mobiliteit van jonge hoger opgeleiden in de eerste jaren op de arbeidsmarkt, de huidige baan, en de beroepreikwijdte van de verschillenden studies. Ten slotte worden gemeten aan arbeidsmarktmaatstaven (van 1998 en 1999) - in een afsluitend hoofdstuk de beste en slechtste studies op een rij gezet.

12 3 1. Studeren 1.1. Deelname en uitstroom Deelname en uitstroom Hoger beroepsonderwijs De belangstelling voor het Hoger beroepsonderwijs (HBO) stijgt gestaag. Het totaal aantal ingeschrevenen is vanaf schooljaar 1992/ 93 tot 1998/ 99 gestegen van 264 duizend tot 291 duizend. In het begin van de jaren negentig steeg het aantal geslaagden, halverwege de jaren negentig volgde een stabilisatie, en in het door ons onderzochte studiejaar 1997/ 98 registreert het CBS een licht afname van afgestudeerden. In Figuur 1.1 is het aantal ingeschrevenen en geslaagden in de studiejaren 1992/ 93 tot en met 1998/ 99 weergegeven. Figuur 1.1 Aantal ingeschrevenen en geslaagden in het hoger beroepsonderwijs studiejaar 1998/'99 ingeschrevenen geslaagden /' /' /' /' /' /' Aantal (x 1000) Bron: CBS (2000) In Figuur 1.2. zijn de afgestudeerde HBO-ers in het studiejaar 1997/ 98 naar opleidingscluster weergegeven. Het grootste opleidingscluster binnen het HBO was economie, gevolgd door de clusters pedagogisch onderwijs en techniek. Het landbouwcluster leverde in het studiejaar 1997/ 98 het minste aantal afgestudeerden af op de arbeidsmarkt: afgestudeerden.

13 4 Hoofdstuk 1 Figuur 1.2 Afgestudeerde HBO-ers in het studiejaar 1997/ 98 naar opleidingscluster Onderwijssector Landbouw 1.7 Kunst 3.0 Gezondheidszorg 5.0 Sociaal-agogisch onderwijs 7.4 Techniek 10.3 Pedagogisch Onderwijs 11.4 Economie Aantal (x 1000) Bron: CBS (2000) Figuur 1.3 Aantal ingeschrevenen en geslaagden in het universitair onderwijs studiejaar 1998/'99 ingeschrevenen geslaagden /' /' /' /' /' /' Bron: CBS (20000) Aantal (x 1000)

14 Studeren 5 Deelname en afgestudeerden universitair onderwijs Het aantal ingeschreven studenten aan de Nederlandse universiteiten is sinds schooljaar 1992/ 93 gestaag gedaald. Bedroeg het aantal ingeschrevenen in 1992 /93 nog 187 duizend, in het studiejaar 1998/ 99 bedroeg het 160 duizend. Vanaf het begin tot halverwege de jaren negentig stijgt het aantal doctorandi jaarlijks. In het studiejaar 1996/ 97 daalt het aantal afgestudeerde academici echter met 3 duizend ten opzichte van het voorgaande studiejaar. Deze daling zet door in het studiejaar 1997/ 98: het aantal afgestudeerden neemt verder af tot 23 duizend. In Figuur 1.4. zijn de afgestudeerde academici in het studiejaar 1997/ 98 naar opleidingscluster weergegeven. Het grootste opleidingscluster binnen het WO was het cluster gedrag en maatschappij, gevolgd door de clusters economie en taal en cultuur. Het landbouwcluster leverde in het studiejaar 1997/ 98 het kleinste aantal afgestudeerden af op de arbeidsmarkt, namelijk 700. Figuur 1.4 Afgestudeerde academici in het studiejaar 1997/ 98 naar opleidingscluster Onderwijssector Landbouw 0.7 Natuur 1.8 Gezondheid 2.4 Techniek 3.1 Recht 3.3 Taal en Cultuur 3.3 Economie 3.7 Gedrag en maatschappij Aantal (x 1000) Bron: CBS (2000) SEO/Elsevier onderzoek 2000

15 6 Hoofdstuk Sociaal-economische kenmerken Instroom- en uitstroomleeftijd De instroomleeftijd van studenten die een HBO-opleiding gaan volgen is gemiddeld 19,3 jaar. De leeftijd op het moment van de diploma-uitreiking (uitstroomleeftijd) bedraagt gemiddeld 23,3 jaar. Studenten die een opleiding tot uitvoerend- of docerend musicus volgden zijn bij afstuderen relatief het oudst, respectievelijk 25,2 en 26,2 jaar oud. De leeftijden bij het universitair onderwijs liggen hoger. De gemiddelde instroomleeftijd bedraagt hier 19,7 jaar en de gemiddelde uitstroomleeftijd ligt op 24,9 jaar. De jongste eerstejaars studenten op de universiteit registreren we bij de studies econometrie en biomedische wetenschappen. De studenten biomedische wetenschappen studeren gemiddeld ook als jongste af, op een leeftijd van 23,2 jaar. Studenten filosofie en godgeleerdheid zijn gemiddeld het oudst bij het behalen van het diploma, maar liefst 30,2 jaar. Geslacht en etniciteit Een aspect dat altijd de moeite van het bekijken waard is, betreft het geslacht van de studenten van de verschillende opleidingsrichtingen. Zowel op HBO als op universitair niveau is er onder de respondenten een lichte oververtegenwoordiging van het vrouwelijk geslacht, respectievelijk 59% en 54% is vrouw. Tussen de studies zijn de verschillen veel duidelijker. Op het HBO varieert het percentage vrouwelijke afgestudeerden tussen de 100% (logopedie) en 2% (elektrotechniek). De verdeling voldoet aan het vertrouwde beeld: vrouwen blijken zich met name te bevinden in de zorg- en alfa-hoek, terwijl ze in de bèta richtingen ondervertegenwoordigd zijn. Op het wetenschappelijk niveau ontwaren we hetzelfde beeld: 91% van de afgestudeerden in de studierichting gezondheidswetenschappen is van het vrouwelijke geslacht, terwijl we slechts 2% vrouwelijke afgestudeerden registreren in de studierichting (technische) informatica. Naast het geslacht is het eveneens interessant te kijken naar de etniciteit van de afgestudeerden. In het onderzoek hebben we twee definities van 'allochtoon' gehanteerd. In de enquête is gevraagd of de respondent zichzelf tot een allochtone bevolkingsgroep rekent. Indien deze vraag bevestigend wordt beantwoord rekenen we de respondent tot de allochtone bevolking. Daarnaast werd de definitie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) opgenomen. Deze definitie luidt: iemand is allochtoon indien het geboorteland een ander is dan Nederland is en/of één dan wel allebei de ouders niet in Nederland zijn geboren. Het percentage 'subjectieve' allochtonen is zowel op HBO als WO-niveau lager dan volgens de BZK definitie.

16 Studeren 7 Zowel onder de afgestudeerde HBO-ers als academici rekent gemiddeld 3% zichzelf tot de allochtonen. Het aantal allochtonen volgens de BZK definitie is op HBO-niveau 8% en op WOniveau 12%. Het percentage allochtonen onder de afgestudeerden varieert volgens de subjectieve definitie al naar gelang de studierichting tussen de nul en tien procent. Het hoogste percentage afgestudeerde allochtonen registreren we onder de afgestudeerden in de sociaal juridische dienstverlening. Opleidingsniveau van de ouders Een belangrijk kenmerk van de sociaal-economische achtergrond van studenten betreft de gezinssituatie waaruit ze voortkomen. Uit onderzoek blijkt dat de opleiding van de ouders bepalend kan zijn voor de studieloopbaan van de kinderen. We onderscheiden vijf onderwijsniveaus: 1. lagere school; 2. MAVO/lager beroepsonderwijs; 3. HAVO/VWO/middelbaar beroepsonderwijs; 4. hoger beroepsonderwijs; 5. universitair onderwijs. In Figuur 1.5 is het opleidingsniveau van de in 1997/1998 afgestudeerde HBO-ers en academici weergegeven. Hierbij is gekeken naar het hoogste opleidingsniveau van één van beide ouders / verzorgers. Figuur 1.5 Hoogst behaalde opleidingsniveau van één van beide ouders/verzorgers Onderwijsniveau HBO WO Universitair 10% 26% HBO 26% 28% HAVO/VWO/MBO 24% 31% LBO/MAVO 20% 30% Basisonderwijs 2% 2% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Procent Bron: SEO/Elsevier (2000) SEO/Elsevier onderzoek 2000

17 8 Hoofdstuk 1 Deze cijfers kunnen vergeleken worden met opleidingsgegevens van de Nederlandse bevolking. Laten we ervan uitgaan dat van de ouders de man doorgaans het hoogste opleidingsniveau heeft en dat deze vaders zich in de leeftijdscategorie jaar bevinden. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat in Nederland gemiddeld 18,5% alleen het basisonderwijs heeft doorlopen, 21,5% een MAVO- of LBO-diploma heeft, 38,2% een HAVO/VWO of MBOopleiding heeft afgerond, en respectievelijk 14,5% en 7,3% een HBO- of universitaire opleiding hebben genoten. In Figuur 1.5 is te zien dat de academicus gemiddeld hoger opgeleide ouders heeft. Dit verschil is het meest geprononceerd voor het percentage ouders met een universitaire opleiding, dat voor academici ruim twee keer zo hoog is als bij HBO-ers. Het opleidingsniveau van de ouders is dus mede bepalend voor de niveau-keuze van studenten in het hoger onderwijs. Heeft dit gegeven ook invloed op de studiekeuze? Dit lijkt inderdaad het geval te zijn. Het percentage afgestudeerden met een of meer academisch geschoolde ouders varieert per studierichting behoorlijk: op HBO-niveau van 4% tot 20%, op WO-niveau van 12% tot 48%. Op HBO-niveau registreren we het hoogste percentage universitair geschoolde ouders in de kunsten: de docerend musici (26%) en de studenten beeldende kunst en vormgeving (22%). Op WOniveau vinden we de hoogste percentages hoog opgeleide ouders onder de afgestudeerde studenten in de studierichtingen (technische) wiskunde (48%) en tandheelkunde (48%). Bruto-inkomen van de ouders Het inkomen van de ouders is een andere indicator voor de sociale komaf van de student. We onderscheiden een vijftal inkomensklassen. In Figuur 1.6 wordt de procentuele verdeling over deze vijf klassen weergegeven voor zowel de HBO-ers als de academici. Het blijkt dat 30% van de HBO-ers het inkomen van de ouders inschat tussen de ƒ50 en ƒ75 duizend per jaar. Circa een kwart van de HBO-ers denkt dat het ouderlijk inkomen lager is, en bijna de helft (47%) schat het inkomen van de ouders hoger inde dan ƒ75 duizend per jaar. Het lijkt er op dat de helft van de HBO-ers ouders heeft met een bovenmodaal inkomen. Academici schatten het inkomen van de ouders gemiddeld hoger in dan de HBO-ers. Een kwart van de respondenten schat het inkomen tussen de ƒ50- en ƒ75 duizend, wat weinig verschilt met de HBO-ers. Een aanzienlijk kleiner deel (15%) schat het inkomen lager in dan ƒ50 duizend, terwijl 38% van de respondenten het inkomen van de ouders op meer dan ƒ100 duizend per jaar inschat. De fiscaal-juristen hebben de rijkste ouders: 58% geeft aan in te schatten dat de ouders beschikken over een gezamenlijk brutohuishoudinkomen van meer dan ƒ100 duizend.

18 Studeren 9 Figuur 1.6 Bruto-huishoudinkomen per jaar van de ouders/verzorgers in vijf klassen Bruto-inkomen HBO WO meer dan ƒ100 duizend 23% 38% tussen ƒ75 en ƒ100 duizend 23% 24% tussen ƒ50 en ƒ75 duizend 25% 30% tussen ƒ25 en ƒ50 duizend 11% 20% minder dan ƒ25 duizend 3% 3% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Procent Bron: SEO/Elsevier (2000) 1.3. Leerwegen naar HBO en WO Het HBO staat open voor studenten met een MBO, HAVO of VWO diploma. Deze diversiteit aan toegangswegen- die ook alle op uiteenlopende manieren kunnen worden bereikt- brengt met zich mee dat een grote variëteit aan leerwegen kan worden aangetroffen onder studenten van het HBO. Onder de afgestudeerde HBO-ers vinden we mensen die hun onderwijsloopbaan begonnen met LBO of MAVO, maar ook mensen die na de lagere school meteen doorstroomden naar het VWO. Degenen die hun onderwijsloopbaan op laag niveau beginnen en zich vervolgens opwerken tot het HBO duiden we aan met de term stapelaars : zij stapelen verschillende opleidingen op en verliezen in dat proces door de onvermijdelijke overlap tussen de opleidingen één of meer jaren. Het traject dat zij doorlopen zou bezien vanuit het oogpunt van de overheid als inefficiënt kunnen worden aangemerkt, maar met evenveel kracht zou men kunnen beargumenteren dat de mogelijkheid tot stapelen een sterk punt is van het Nederlandse onderwijssysteem. Via deze weg wordt immers de kans vergroot dat het beschikbare menselijk kapitaal zo hoog mogelijk geschoold is. Tegenover de stapelaar staat de student die de kortst mogelijke leerweg aflegde: (basisschool-) HAVO HBO. SEO/Elsevier onderzoek 2000

19 10 Hoofdstuk 1 In Figuur 1.7 zijn de meest voorkomende leerwegen op HBO-niveau weergegeven. Van de voltijd HBO-ers heeft 32% de kortst mogelijke leerweg afgelegd, en 24% komt van het VWO. De overige 44% bestaat uit stapelaars. Ruim een kwart van de afgestudeerden is via het MBO het HBO binnengestroomd, waarvan het merendeel na de basisschool MAVO heeft gevolgd. Figuur 1.7 Leerwegen naar het HBO Leerweg Overig 6% LBO => MBO => HBO 4% HAVO => MBO => HBO 7% MAVO => HAVO => HBO 10% MAVO => MBO => HBO 16% VWO => HBO 24% HAVO => HBO 32% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Procent Bron: SEO/Elsevier (2000) De universiteit staat in principe alleen open voor studenten met een VWO-diploma. Er zijn echter enkele andere toegangsmogelijkheden. Zo is het mogelijk met een HBO-propedeuse in te stromen in het WO, mits men slaagt voor een toelatingstest. Het is ook mogelijk als extraneus deel te nemen aan het universitair onderwijs. De toelating is dan niet gebonden aan het behalen van een diploma of propedeuse. In Figuur 1.8 zijn de meest voorkomende leerwegen op WO-niveau weergegeven. Van de voltijd academici is 75% ingestroomd via de snelste leerweg: van basisschool naar VWO en dan direct naar de universiteit. Daarnaast is nog 2% van de afgestudeerden indirect afkomstig van het VWO. Zij waagden niet direct de stap van het VWO naar de universiteit, maar volgden eerst een HBO opleiding. Eén op de acht afgestudeerden heeft direct na de lagere school de HAVO gevolgd, en is vervolgens hetzij via het VWO, hetzij via het HBO ingestroomd in het universitair onderwijs. Daarbij komt het tweemaal zo vaak voor dat de Havist een VWO opleiding heeft gevolgd. Slechts 2% van de afgestudeerden heeft een van de langste leerwegen in het Nederlandse onderwijssysteem gevolgd, en zich via MAVO, HAVO en VWO opgewerkt tot de universiteit.

20 Studeren 11 Nog eens 7% heeft een andere leerweg gevolgd. Binnen deze groep bevindt zich waarschijnlijk een grote aandeel extraneï. Figuur 1.8 Leerwegen naar het WO Leerweg Overig 7% MAVO => HAVO => VWO => WO 2% VWO => HBO => WO 4% HAVO => HBO => WO 4% HAVO => VWO => WO 8% VWO => WO 75% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Procent Bron: SEO/Elsevier (2000) 1.4. Studiekeuzemotivatie Waarom kiezen mensen voor een bepaalde opleiding? Hebben ze altijd al geweten dat ze deze studie zouden gaan doen, vanwege het beroep dat erop aansluit? Kiezen ze voor een studie omdat ze verwachten daarmee een grote kans te hebben op een goede baan? Wisten ze niet precies wat ze wilden gaan doen en kozen ze voor een studie die aansluit bij hun talenten, gezien de ervaringen op de middelbare school? Of is interesse in het vakgebeid de reden waarom men kiest voor een zekere opleiding. Het merendeel blijkt uit interesse voor de studie gekozen te hebben. Bij HBO-ers ligt dit percentage op 57%, bij academici zelfs op 68%. Onder HBO-ers bevinden zich relatief meer mensen die een studie kiezen omdat ze dat al wilden zolang ze zich kunnen herinneren. Van de gehele populatie betrof dit 17%, terwijl dit percentage bij academici op 11% ligt. Wat de overige argumenten betreft, is er weinig verschil waarneembaar tussen HBO-ers en academici. SEO/Elsevier onderzoek 2000

21 12 Hoofdstuk 1 Figuur 1.9 Studiekeuzemotivatie HBO-ers en academici Studiekeuzemotivatie WO HBO interessant gebied 57% 68% altijd al willen doen 11% 17% arbeidsmarktperspectieven 7% 9% aansluiting bij beste cijfers v.o. 2% 2% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Procent Bron: SEO/Elsevier (2000) Grote verschillen op dit gebied zijn waarneembaar wanneer we studies met elkaar vergelijken. Binnen het HBO vinden we een hoog percentage mensen die al vanaf hun jongste jeugd een bepaalde opleiding ambieerden bij de musici, leraren basisonderwijs, veehouders en beeldend kunstenaars. Hoge percentages studenten die bij de keuze van de opleiding rekening hielden met de goede arbeidsmarktperspectieven, vinden we met name bij de economische studies, informatica en hotelonderwijs. Van de universitaire opleidingen blijken geneeskunde, kunstgeschiedenis en archeologie, filosofie en godgeleerdheid, Nederlands recht en elektrotechniek studies te zijn die een relatief groot deel van de studenten al wil volgen zolang ze zich kunnen herinneren. De fiscaal juridische opleiding, economie, tandheelkunde en bedrijfskunde zijn juist studies waarbij een relatief groot deel van de studenten bij de studiekeuze vooral lette op de baankansen Activiteiten tijdens de studie Naast studeren omvat het leven van een student ook andere activiteiten. Wat hebben de afgestudeerden uit het studiejaar 1997/1998 zoal uitgevoerd tijdens hun studententijd? Van de HBO-ers is 23% lid geweest van een studie- of studentenvereniging en 32% heeft bestuurservaring opgedaan. Klaarblijkelijk doen veel HBO-studenten bestuurlijke ervaring op buiten een studie- of studentenvereniging. Daarnaast heeft ruim de helft van de HBO-ers betaald werk uitgevoerd naast de studie, terwijl nog eens 20% onbetaald werk verricht heeft.

22 Studeren 13 Grote verschillen tussen studies op dit gebied worden op voorhand niet verwacht. Toch blijkt hiervan wel degelijk sprake te zijn. Zo vinden we een verrassend hoog percentage leden van studie- of studentenverenigingen in het hogere hotelonderwijs en bij de studies small business en retail management en levensmiddelentechnologie. Erg laag ligt dit percentage juist bij culturele en maatschappelijke vorming, de opleiding tot docerend musicus, beeldende kunst en vormgeving, verpleegkunde, leraar basis onderwijs, en de opleiding voor uitvoerend musici. Verder constateren we relatief hoge percentages bestuurservaring bij agrarische bedrijfskunde en wederom small business en retail management. Relatief laag scoren op dit punt de studies maatschappelijk werk en dienstverlening, sociaal pedagogische hulpverlening en beeldende kunst en vormgeving. Veel betaald werk tijdens de studie wordt verricht door aankomend musici, verpleegkundigen, journalisten en leraren lichamelijke oefening en relatief weinig door aankomend leraren basisonderwijs en medisch laboranten. Kijken we naar het onbetaalde werk, dan blijkt dat HBO-studenten in een economische richting dat weinig doen, en studenten culturele en maatschappelijke relatief vaak. Figuur 1.10 Activiteiten tijdens de studietijd van HBO-ers en academici Activiteiten tijdens studie WO HBO bestuur 32% 55% lid studie-/studentenvereniging 23% 60% onbetaald werk 20% 24% betaald werk 50% 54% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Procent Bron: SEO/Elsevier (2000) Onder academici blijkt het lidmaatschap van een studie- of studentenvereniging veel gebruikelijker dan onder HBO-ers. Meer dan de helft, 60%, heeft op deze manier zijn studentenleven ingevuld. Ook bestuurswerk wordt door academici meer verricht dan door HBO-ers: 55% heeft tijdens de studententijd bestuurservaring opgedaan. Betaalde werkzaamheden naast de studie zijn door precies de helft van de afgestudeerde academici verricht, waarmee zij weinig afwijken van de HBO-ers. Hetzelfde geldt voor onbetaald werk: bijna een kwart van de academici heeft tijdens de studie vrijwilligerswerk uitgevoerd. SEO/Elsevier onderzoek 2000