SHERI VAN DIJK I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
|
|
- Hugo van Loon
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 - SHER VAN DJK JE GEVOEL N BALANS EFFECTEVE VAARDGHEDEN OM MET OVERWELDGENDE EMOTES OM TE GAAN GEBASEERD OP DALECTSCHE GEDRAGSTHERAPE
2 Je gevoel in balans Effectieve vaardigheden om met overweldigende emoties om te gaan Gebaseerd op dialectische gedragstherapie Sheri van Dijk
3 Zoals altijd, voor mijn gezin dank jullie wel voor jullie liefde en steun. Zonder jullie had dit boek niet tot stand kunnen komen. En voor degenen die problemen hebben met het reguleren van hun emoties dat jullie kalmte en rust mogen vinden in je leven. Copyright 2013 Hogrefe Uitgevers, Amsterdam Oorspronkelijke titel: Calming the Emotional Storm. Using Dialectical Behavior Therapy Skills to Manage Your Emotions & Balance Your Life. Copyright 2012 by Sheri van Dijk, New Harbinger Publications, nc. Dit werk is auteursrechtelijk beschermd. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek. Vertaling: Vanja Walsmit, Bergen Vormgeving omslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam Vormgeving binnenwerk: Annelies Bast, Amsterdam Grafische productie: Drukkerij Bariet BV, Steenwijk SBN NUR 770
4 nhoud nleiding 7 1 Mindfulness: de dingen zien zoals ze zijn 13 2 Doelbewuste actie in plaats van automatische reactie 33 3 Meer weten over je emoties 51 4 Zo maak je je emoties draaglijker 71 5 Laat je oordelen achterwege 85 6 Zo word je effectiever in je leven 97 7 Een crisis doorkomen zonder deze te verergeren Dingen accepteren zoals ze zijn De bouwstenen van positieve emoties Zo verbeter je je relaties 141 Conclusie 153 Literatuur 157
5 nleiding Pijn hoort bij het leven. We krijgen allemaal te maken met teleurstellingen: we lopen de promotie mis die we graag wilden maken, we komen erachter dat de persoon op wie we verliefd waren een relatie heeft met een ander. We rouwen als we mensen verliezen van wie we houden: als een relatie mislukt, als onze beste vriend verhuist of als iemand om wie we geven sterft. We voelen woede wanneer er iets gebeurt wat in onze ogen onrechtvaardig is, of dat nu een verontreinigend olielek is, een racistische opmerking of iemand die ons afsnijdt in het verkeer. Ook angst is een natuurlijk onderdeel van het mens-zijn: we kunnen ons angstig voelen als we op ons werk een presentatie moeten geven, als we voor het eerst met iemand uitgaan of als we iemand iets vragen wat heel belangrijk voor ons is. Al deze emoties zijn pijnlijk voor ons. Tegelijkertijd begrijpen we ze en komen ze ons logisch voor, dus laten we ze toe en gaan we verder met ons leven. Maar wat gebeurt er als de emoties die we voelen niet logisch lijken en we ze niet begrijpen? Als onze emoties zo sterk zijn dat we ze niet behoorlijk kunnen reguleren om daarna verder te kunnen met ons leven, als we ons op negatieve manieren gedragen in een poging ons van die emoties te ontdoen? Wat gebeurt er als andere mensen onze emoties ook niet begrijpen en als die emoties ons leven overhoop gooien? Als dat gebeurt noemen we dat emotiedisregulatie of emotionele ontregeling. 7
6 Wat is emotionele ontregeling? Emotionele ontregeling betekent dat je emotioneel reageert op dingen waarop de meeste mensen normaal gesproken niet reageren, dat je reactie heftiger is dan de situatie rechtvaardigt en dat het je meer tijd kost dan de gemiddelde persoon om te herstellen of je weer normaal te voelen. Mensen die moeite hebben met het reguleren van hun emoties vinden het vaak lastig om hun emoties te verdragen en hebben er moeite mee om te achterhalen, te begrijpen en te uiten hoe ze zich voelen. Neem bijvoorbeeld Mary. Mary heeft het altijd moeilijk gevonden om lang dezelfde baan te houden. Vaak heeft ze geluk en vindt ze werk dat ze over het algemeen heel leuk vindt. Maar wanneer ze eenmaal een tijdje bezig is en zich zelfverzekerd en op haar gemak voelt, krijgt ze altijd kritiek op haar superieuren en op de manier waarop de organisatie wordt geleid. Ze krijgt steevast een conflict met iemand, waarbij ze buitengewoon kwaad wordt; ze ontploft, zegt dingen waar ze later spijt van heeft en raakt haar baan kwijt. Tim is een ander goed voorbeeld. Tim is vijf jaar geleden gescheiden en op zoek naar die ene bijzondere persoon. Hij steekt veel tijd in onlinedaten, maar telkens wanneer een afspraakje geen succes blijkt, merkt hij dat hij weer in een diep gat valt. Steeds weer bekruipt hem de gedachte dat hij de rest van zijn leven alleen zal blijven. Dat verontrust hem niet alleen, het maakt ook dat hij zich soms zo verdrietig voelt dat hij niet eens meer zijn bed uit wil komen. Emotionele ontregeling is geen zeldzaam verschijnsel. Het gaat vaak hand in hand met geestelijke gezondheidsproblemen, zoals een borderline persoonlijkheidsstoornis of stemmings- en angststoornissen. Maar ook mensen die geen specifieke geestelijke gezondheidsproblemen hebben kunnen eraan lijden. Problemen met het reguleren van emoties leiden vaak tot allerlei andere problemen in je leven. Als je je emoties probeert te vermijden of te onderdrukken, ga je soms ongezond gedrag vertonen, zoals drinken of drugs gebruiken, te veel of te weinig eten, gokken, overmatig veel geld uitgeven of riskant seksueel gedrag vertonen (zoals seks hebben met vreemden). Daarnaast kunnen je relaties en je eigenwaarde te lijden krijgen van je onvermogen om emoties te reguleren of van het genoemde ongezonde gedrag. k werk dagelijks met mensen die moeite hebben met 8 Je gevoel in balans
7 emotieregulatie en ik zie met eigen ogen welke problemen ze daardoor ondervinden. Allemaal omdat ze in hun jeugd bepaalde vaardigheden niet hebben meegekregen om hen te helpen met hun emoties om te gaan. Het goede nieuws is dat het nog niet te laat is. Je kunt deze vaardigheden op elk moment in je leven leren. Wat zijn de oorzaken van emotionele ontregeling? Op het gebied van onze hersenen is er helaas nog een heleboel dat we niet weten. De heersende gedachte is dat er voor psychische aandoeningen niet één oorzaak aan te wijzen is. Dat een bepaalde psychische stoornis zich ontwikkelt, is vaak het gevolg van een genetische of biologische predispositie in combinatie met bepaalde omgevingsfactoren. Deze theorie is ook van toepassing op problemen op het gebied van emotionele ontregeling. Er zijn bewijzen dat de manier waarop wij emoties ervaren in ons systeem geprogrammeerd zit; sommige mensen zijn gewoon emotioneel gevoeliger geboren dan andere. Die mensen zijn vatbaarder voor problemen op het gebied van emotionele ontregeling, omdat de kans groter is dat ze door hun emoties worden overweldigd. Maar ook de omgeving speelt een grote rol bij emotionele ontregeling. Trauma s zijn een gemeenschappelijke factor bij mensen die problemen hebben met het reguleren van hun emoties. Ze zijn als kind bijvoorbeeld psychisch of seksueel misbruikt of verwaarloosd. Volgens de dialectische gedragstherapie, die we verderop zullen behandelen, is opgroeien in een emotioneel invaliderende omgeving een van de meest voorkomende factoren die bijdragen aan emotionele ontregeling. Een invaliderende omgeving is een omgeving waarin je de boodschap meekrijgt dat je emoties verkeerd, ongepast of niet in orde zijn. Of deze boodschappen nu direct waren (zoals Als je niet ophoudt met huilen, geef ik je een echte reden om te huilen ) of subtiel (telkens wanneer je boos wordt, wordt je moeder angstig, dus leer je dat je geen woede mag voelen), je krijgt erdoor mee dat je gevoelens niet goed zijn. Kinderen die in een dergelijke omgeving opgroeien, leren hun emoties onderdrukken, negeren en vermijden, waardoor ze hun gevoelens als steeds vreemder, enger en verwarrender gaan ervaren. nleiding 9
8 Wat dialectische gedragstherapie kan doen De meeste mensen leren hun emoties automatisch reguleren als ze opgroeien. n onze jeugd ontwikkelen we deze vaardigheden geleidelijk: onze hersenen ontwikkelen zich steeds verder en we krijgen van de mensen om ons heen mee hoe we met onze emoties moeten omgaan. Als we als kind vielen en onze knie schaafden of s nachts huilend wakker werden vanwege een nachtmerrie, was er bijvoorbeeld vaak een verzorger die ons troostte en ons leerde hoe we onszelf konden troosten. En als we boos waren, liet een verzorger ons weten dat onze boosheid logisch en begrijpelijk was, en hielp hij of zij ons ontdekken wat we konden doen om onze woede te temperen. Zoals al eerder opgemerkt krijgt helaas niet iedereen dit soort lessen mee. Als je niet automatisch hebt geleerd hoe je je emoties kunt reguleren, kun je later alsnog vaardigheden leren om je emoties bewust te beheersen. Dialectische gedragstherapie (DGT) is een vorm van psychotherapie die ontwikkeld is door de psychologe Marsha Linehan (1993). Linehans werk is gebaseerd op de cognitieve gedragstherapie (CGT), die zij gebruikte om mensen te behandelen die aan een borderline persoonlijkheidsstoornis leden en waarvan emotionele ontregeling een van de belangrijkste symptomen is. De fundamentele veronderstelling die ten grondslag ligt aan CGT is dat onze emoties, gedachten en gedragingen allemaal verband met elkaar houden, en dat we door een van die dingen te veranderen invloed kunnen uitoefenen op de andere twee. Met andere woorden, door te veranderen hoe je over een situatie denkt, kun je je emoties en gedrag in die situatie ook veranderen; door te veranderen hoe je je in een situatie gedraagt, kun je je gedachten en emoties veranderen, enzovoort. Dankzij haar werk met patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis ging Linehan zich realiseren dat CGT niet toereikend was. Dat bracht haar ertoe om een nieuwe therapie te ontwikkelen. Net als de cognitieve gedragstherapie zijn DGT-vaardigheden gebaseerd op de fundamentele veronderstelling dat onze emoties, gedachten en gedragingen allemaal met elkaar verbonden zijn. Maar Linehan voegde aan dit idee de begrippen mindfulness en acceptatie toe. Mindfulness is een kwestie van bewust leven in het hier en nu en accepteren wat zich aandient. n termen van emotionele ontregeling betekent dit dat je je 10 Je gevoel in balans
9 bewust leert worden van je persoonlijke ervaringen, zoals je emoties, gedachten en gedrag, wat je de kans geeft om op al deze terreinen veranderingen aan te brengen. Een ander kernbegrip binnen DGT is acceptatie. Je leert bijvoorbeeld je emoties accepteren of onderkennen in plaats van te proberen ze weg te duwen of te negeren. De DGT-vaardigheden n dit boek komen vier DGT-vaardigheden aan bod, die allemaal op de een of andere manier gericht zijn op emotieregulatie: Kernvaardigheden op het gebied van mindfulness helpen je om je op het hier en nu te concentreren. Dit verzacht de pijnlijke emoties die je voelt als je voortdurend over het verleden of de toekomst denkt. Leven in het hier en nu helpt je ook meer bewust te worden van jezelf van wat je denkt en hoe je je voelt en je gedraagt en geeft je zo de kans om deze dingen te veranderen. Vaardigheden op het gebied van crisismanagement helpen je op een gezonde manier om te gaan met crisissituaties en ongezond gedrag te vermijden (zoals drugsgebruik, te veel uitgeven, ongezond eten of uithalen naar anderen), dat op de lange termijn negatieve gevolgen heeft. Vaardigheden op het gebied van emotieregulatie helpen je je emoties effectiever te beheersen (bijvoorbeeld minder heftig reageren of sneller van je reactie herstellen) en je emoties te verdragen wanneer je ze niet kunt veranderen of verzachten. Vaardigheden op het gebied van interpersoonlijke effectiviteit helpen je je relaties in stand houden of zelfs verbeteren doordat je assertief leert handelen om het geven en nemen binnen je relaties in evenwicht te brengen, en doordat je goed voor jezelf leert zorgen. Waar het bij DGT vooral om draait, is dat je emotionele pijn op een goede manier leert verdragen (Linehan, 1993). Maar wil DGT echt effectief zijn, dan moet je het niet puur als een therapie of een reeks vaardigheden zien, maar als een manier van leven. Door deze vaardigheden aan te leren en in je leven toe te passen, kun je positieve veranderingen teweegbrengen. DGT neemt je pijn niet weg; het helpt je puur om er nleiding 11
10 beter mee te leren leven en je te gedragen op manieren die op de lange termijn minder pijn veroorzaken. Voor wie dit boek is bedoeld Dit boek is geschreven voor iedereen die problemen heeft met de emoties in zijn leven. Als je moeite hebt met het reguleren van je woede, verdriet of zorgen, kan dit boek je helpen. Maar je moet het niet beschouwen als een substituut voor een professionele psychotherapeut. Als je dit boek hebt doorgewerkt en merkt dat je nog steeds met je emoties worstelt, is het raadzaam om een professional te zoeken die je kan helpen deze vaardigheden in je leven toe te passen. Heb je zelfmoordgedachten of breng je jezelf opzettelijk letsel toe, zoals jezelf snijden, roep dan zo snel mogelijk de hulp van een professional in. Dit boek is ook nuttig voor professionals in de gezondheidszorg die mensen behandelen met problemen op het gebied van emotieregulatie en die de DGT-vaardigheden willen leren. Wie weet helpen deze vaardigheden je niet alleen je cliënten te helpen, maar komen ze ook in je eigen leven van pas. Hoe je dit boek kunt gebruiken Het is belangrijk om de tijd te nemen voor dit boek. Je kunt ervoor kiezen om het van begin tot einde te lezen, of je kunt je eerst op de hoofdstukken concentreren die de meeste raakvlakken lijken te hebben met jouw problemen. Waar je ook voor kiest, je haalt er meer uit als je de oefeningen doet die in elk hoofdstuk staan. Ook hiervoor moet je de tijd nemen, zodat je wat je leest echt eigen maakt. Je hoeft niet elke vaardigheid onder de knie te hebben voordat je naar de volgende overstapt voor veel van de hier beschreven vaardigheden geldt dat het ons jaren kost voordat we ze beheersen, als dat überhaupt ooit lukt maar probeer er wel voor te zorgen dat je er vertrouwd mee bent voordat je verdergaat. Houd tot slot in gedachten dat dit een boek is over het veranderen van de manier waarop je je leven leidt. Heb daarom geduld, wees aardig voor jezelf en sla de bladzijde om als je er klaar voor bent. 12 Je gevoel in balans
11 Heftige emoties kunnen soms best leuk zijn. Een parachutesprong, een ijzingwekkende thriller of een ritje in de python zijn allemaal uitdagende dingen die voor leuke spanning kunnen zorgen. Maar als je leven af en toe letterlijk een emotionele achtbaan lijkt, dan is dat natuurlijk allesbehalve leuk. Je gevoel in balans is voor iedereen die soms moeite heeft met zijn of haar emoties. Sheri van Dijk biedt zeer bruikbare vaardigheden om met overweldigende emoties als boosheid, verdriet, rouw, angst, schaamte of piekeren om te gaan. De heldere voorbeelden en oefeningen in Je gevoel in balans zijn ontleend aan de zeer effectieve dialectische gedragstherapie. Ze bieden je niet alleen inzicht in uiteenlopende heftige emoties, maar helpen je ook om er beter mee om te gaan. Met behulp van mindfulness, emotieregulatie en interpersoonlijke effectiviteit leer je om zorgen en angsten los te laten. Op die manier kun je je zelfvertrouwen vergroten en meer balans in je gevoel en leven brengen! Sheri van Dijk is gespecialiseerd in dialectische gedragstherapie en auteur van onder andere The Dialectical Behavior Therapy Skills Workbook for Bipolar Disorder, Don t Let Your Emotions Run Your Life forteens. BEVAT VEEL MNDFULNESSOEFENNGEN OM ANDERS OM TE GAAN MET STRESSVOLLE STUATES
Kliniek Ouder & Kind
Kliniek Ouder & Kind Voor wie? Heb je last van heftige emoties zoals verdriet, somberheid, wanhoop, angst, boosheid of een wisseling van heftige emoties (dan weer blij, dan weer boos, dan weer verdrietig)
Nadere informatieDialectische Gedrags Therapie Bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperkingen
Dialectische Gedrags Therapie Bij volwassenen met een lichte verstandelijke beperkingen Dialectische Gedrags Therapie 2 1. Voor wie? Deze brochure geeft informatie over Dialectische Gedragstherapie (DGT).
Nadere informatieEen dierbare verliezen. Informatie voor nabestaanden
00 Een dierbare verliezen Informatie voor nabestaanden Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren, en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt
Nadere informatieInfo-avond Zorgprogramma Persoonlijkheid Dialectische Gedragstherapie De Spinnaker
Info-avond Zorgprogramma Persoonlijkheid Dialectische Gedragstherapie De Spinnaker 1-2 - 3 Het Zorgprogramma Persoonlijkheid Behandelmodel: Dialectische Gedragstherapie (DGT ) (1993, M. Linehan): verandering
Nadere informatieOmgaan met overweldigende emoties
werkboek Overweldigende emoties kunnen zeer belemmerend zijn voor een prettig en evenwichtig leven. Ze komen vaak plotseling op en met zoveel kracht dat het lijkt alsof je er niets tegen kunt doen. Ze
Nadere informatieKennismaking met Acceptance & Commitment Therapy (ACT) bij chronische pijn
Vernieuwend - Attent - Samen Kennismaking met Acceptance & Commitment Therapy (ACT) bij chronische pijn Anita Eijkelenkamp, GZ-psycholoog pijnrevalidatie Lisanne Heijboer, stagiaire psychologie Roessingh,
Nadere informatieBorderline. Als gevoelens en gedrag snel veranderen. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline
ggz voor doven & slechthorenden Borderline Als gevoelens en gedrag snel veranderen Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over borderline Herkent u dit? Bij iedereen gaat wel
Nadere informatieEEN DIERBARE VERLIEZEN
EEN DIERBARE VERLIEZEN 994 Inleiding Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt zorgen. U heeft kort
Nadere informatieeen dierbare verliezen
een dierbare verliezen een dierbare verliezen U heeft kort geleden iemand verloren. Dat kan heel verwarrend zijn. Vaak is het moeilijk te accepteren dat iemand er niet meer is. Soms is het verdriet of
Nadere informatieVERLIES VAN EEN DIERBARE INFORMATIE OVER ROUWVERWERKING FRANCISCUS VLIETLAND
VERLIES VAN EEN DIERBARE INFORMATIE OVER ROUWVERWERKING FRANCISCUS VLIETLAND Verlies lijden en verdriet hebben Verlies lijden is iets dat de meeste van ons op een bepaald moment in hun leven meemaken en
Nadere informatieGeen gewone puber. Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen. Noor Tromp
Geen gewone puber Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen Noor Tromp Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer,
Nadere informatieEen dierbare verliezen
Algemeen Een dierbare verliezen www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG042 / Een dierbare verliezen / 14-07-2015 2 Een dierbare verliezen U heeft
Nadere informatieWANNEER VERTEL JE HET AAN JE KINDEREN? Als de beslissing om te gaan scheiden eenmaal genomen is, dan kun je dit het beste zo snel mogelijk aan de
OVER EN UIT OVER EN UIT Welkom bij de e-training Over en uit. In deze training leer je beter om te gaan met je scheiding. Je leert hoe je het beste het nieuws van de scheiding aan je kind kan vertellen,
Nadere informatieOmgaan met hechtingsproblemen
Omgaan met hechtingsproblemen Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatiePersoonlijkheidsstoornis Cluster C
Persoonlijkheidsstoornis Cluster C Deze folder geeft informatie over de diagnostiek en behandeling van cluster C persoonlijkheidsstoornissen. Wat is een cluster C Persoonlijkheidsstoornis? Er bestaan verschillende
Nadere informatieEen dierbare verliezen en daarover verdriet hebben
Een dierbare verliezen en daarover verdriet hebben Verlies lijden is iets dat de meesten van ons op een bepaald moment in het leven meemaken. Dit kan een ingrijpende ervaring zijn. Het kan moeilijk zijn
Nadere informatieLeven met een piekerstoornis
Leven met een piekerstoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieZelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen?
Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen? Familie of naaste zijn van iemand die zichzelf beschadigt kan erg moeilijk zijn. Iemand van wie je houdt doet zichzelf pijn en het lijkt alsof je niks kunt
Nadere informatieLeven met een borderline persoonlijkheidsstoornis
Leven met een borderline persoonlijkheidsstoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook
Nadere informatieTerrorisme en dan verder
Terrorisme en dan verder Hoe kunt u omgaan met de gevolgen van een aanslag? - Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie.
Nadere informatieHet verlies van een dierbare
Het verlies van een dierbare Het Zorgpad Stervensfase is gebaseerd op de Liverpool Care Pathway for the dying patient (LCP). De LCP is door het Erasmus MC Rotterdam en het IKNL locatie Rotterdam integraal
Nadere informatieEen dierbare verliezen
Patiënteninformatie Een dierbare verliezen Informatie over het verlies van een dierbare en de gevoelens die u daarover kunt hebben Een dierbare verliezen Informatie over het verlies van een dierbare en
Nadere informatieGeen evenwicht zonder tegenwicht Zoeken naar balans in therapie met personen met ernstige emotieregulatieproblemen
Geen evenwicht zonder tegenwicht Zoeken naar balans in therapie met personen met ernstige emotieregulatieproblemen Bart Bronckaers klinisch psycholoog leefeenheid Angst en Depressie divisie Volwassenen,
Nadere informatieWORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT. Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur
WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur 1 Les drie WELKOM BIJ LES DRIE VAN DEZE E-CURSUS WAARIN WE JE WILLEN LATEN ZIEN HOE JIJ GROTER KUNT WORDEN ZODAT JOUW PROBLEMEN
Nadere informatieKijkopdracht communicatie tussen jongere en therapeut
Kijkopdracht communicatie tussen jongere en therapeut Inleidende context: het onderstaande gesprek vindt plaats in een therapiesessie in het kader van Dialectische Gedragstherapie (DGT, zie bijlage voor
Nadere informatieInfo-avond Zorgprogramma Persoonlijkheid Dialectische Gedragstherapie De Spinnaker
Info-avond Zorgprogramma Persoonlijkheid Dialectische Gedragstherapie De Spinnaker 1-2 - 3 Het Zorgprogramma Persoonlijkheid Behandelmodel: Dialectische Gedragstherapie (DGT ) (1993, M. Linehan): verandering
Nadere informatieWat er ook aan de hand is, de gevolgen zijn hetzelfde. Je bent een aantal lichamelijke functies, die je voorheen als vanzelfsprekend aannam, kwijt.
Hoofdstuk 7 Emoties Nu is het tijd om door te gaan. Je hebt je dwarslaesie, je bent hopelijk klaar met al de medische dingen, nu is het tijd om ook je gevoelens aandacht te geven. Dus: ga lekker zitten,
Nadere informatieSlachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg
Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt
Nadere informatieEen dierbare verliezen
Een dierbare verliezen Over de gevoelens die u kan ervaren en tips om goed voor uzelf te zorgen INFORMATIEBROCHURE VOOR DE NABESTAANDEN Een dierbare verliezen U hebt kort geleden iemand verloren. Dat
Nadere informatieBorderlinepersoonlijkheidsstoornis en behandeling (MBT)
Borderlinepersoonlijkheidsstoornis en behandeling (MBT) Wat is een borderlinepersoonlijkheidsstoornis Kenmerken: krampachtig proberen te voorkomen om feitelijk of vermeend in de steek gelaten te worden.
Nadere informatieOverzicht Groepsaanbod. Mindfulness Chronische pijn Instapgroep Kerngroep SOVA Weerbaarheid Angst en depressie
Overzicht Groepsaanbod Mindfulness Chronische pijn Instapgroep Kerngroep SOVA Weerbaarheid Angst en depressie Waarom een groep of cursus? Waarom in een groep? Het kan zijn dat je het zelf prettiger vindt
Nadere informatieGRIP OP JE GEVOEL GRIP OP JE GEVOEL. Matthew McKay, Patrick Fanning en Patricia Zurita Ona
Een geheel nieuwe, effectieve en universele methode om aan de slag te gaan met uiteenlopende emoties Als emoties als angst, depressie, boosheid, schaamte of schuld normaal functioneren onmogelijk maken,
Nadere informatieOver de auteurs 7. Dankwoord van de auteurs 9. Inleiding 11. Deel 1 De betekenis van assertief zijn. 1 Wat betekent het om assertief te zijn?
Inhoud Over de auteurs 7 Dankwoord van de auteurs 9 Inleiding 11 Deel 1 De betekenis van assertief zijn 1 Wat betekent het om assertief te zijn? 19 2 Voel u goed en geef anderen een goed gevoel 49 3 Zeggen
Nadere informatieGedachten, gevoelens en wat je doet
hoofdstuk 4 Gedachten, gevoelens en wat je doet Problemen en gedoe horen bij het dagelijks leven. Ouders, vrienden en vriendinnen, verkering, school, werk eigenlijk bijna alles geeft wel eens een keer
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie
Cognitieve gedragstherapie Een succesvolle psychotherapie voor diverse emotionele stoornissen en problemen Afdeling Psychiatrie en Medische Psychologie Wat is Cognitieve Gedragstherapie? Cognitieve gedragstherapie
Nadere informatieHeb ik een persoonlijkheidsstoornis?
Heb ik een persoonlijkheidsstoornis? Heb ik een persoonlijkheidsstoornis? Heftige emoties zijn niemand vreemd: als jij en je partner uit elkaar gaan of wanneer jouw chef steeds hogere eisen stelt, is het
Nadere informatieStoppen met zelfbeschadiging?
Stoppen met zelfbeschadiging? Hoe weet ik of ik eraan toe ben te stoppen? Besluiten om te stoppen met zelfbeschadiging is een persoonlijke beslissing. Niemand kan dit voor je beslissen. Stoppen omdat je
Nadere informatieKITTY VAN DER HEIJDEN BORDERLINE BELEVENISSEN. Ervaringen van mensen met borderline én hun naasten
KITTY VAN DER HEIJDEN BORDERLINE BELEVENISSEN Ervaringen van mensen met borderline én hun naasten Borderline belevenissen Ervaringen van mensen met borderline en hun naasten Kitty van der Heijden Inhoud
Nadere informatieOmgaan met een seksueel probleem
Omgaan met een seksueel probleem Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatiePOST TRAUMATISCH STRESS SYNDROOM PTSS
POST TRAUMATISCH STRESS SYNDROOM PTSS Inleiding Schokkende gebeurtenissen zoals ongelukken, lichamelijk of seksueel geweld, huiselijk geweld, incest, natuurrampen en oorlogsgeweld kunnen wonden en kwetsingen
Nadere informatieEmoties in de zorg Emot.zorg A5-1kzm dyn.indb :49:16
Emoties in de zorg Spinoza lijkt gelijk te hebben als hij zegt dat het verkrijgen van inzicht in je eigen pijn een van de meest opbeurende activiteiten ter wereld kan zijn. Martha Nussbaum in: Oplevingen
Nadere informatieUtrecht, Gooi & Vecht. Ondersteuning bij leven met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
Utrecht, Gooi & Vecht Ondersteuning bij leven met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave Wat betekent het dat uw kind moeilijk lerend is en wat 3
Nadere informatieJE MAAKT HET VEEL ERGER DAN DAT HET EIGENLIJK MAAR IS
1 JE MAAKT HET VEEL ERGER DAN DAT HET EIGENLIJK MAAR IS Da s goed. Je probeert de andere gerust te stellen. We reageren meestal vanuit onze eigen logica. We vinden het vaak ook normaal dat anderen diezelfde
Nadere informatieVergeving, De Sleutel Tot Innerlijk Geluk
1 Vergeving, De Sleutel Tot Innerlijk Geluk IT ONLY TAKES ONE PERSON TO CHANGE YOUR LIFE YOU. First published on September 21, 2017 in Tilburg, Netherlands. INHOUD Introdu ctie Oefening Hoofdstuk 1 Hoofdstuk
Nadere informatieWORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT Ann Weiser Cornell
WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT 2011 Ann Weiser Cornell 1 Deel één Welkom bij deze e-cursus waarin we je zullen laten zien hoe jij groter kunt worden en je problemen kleiner! Zijn er op dit moment
Nadere informatieTOOLKIT ROUW EN VERDRIET
TOOLKIT ROUW EN VERDRIET ALS JE IEMAND DICHTBIJ VERLIEST. Rouwen: een werkwoord waarvan je de betekenis pas leert kennen als je voor het eerst iemand verliest die veel voor jou betekende. Misschien wil
Nadere informatieCambriana online hulpprogramma
Dit is deel 1 van het online hulpprogramma van Cambriana. Verwerking van een scheiding 'Breaking up is hard to do' Neil Sedaka Een scheiding is een van de pijnlijkste ervaringen die je kunt meemaken in
Nadere informatieStress & Burn Out. ubeon Academy
Stress & Burn Out ubeon Academy Programma Stress & Burn Out, twee thema s die tot voor kort taboe waren in vele werkomgevingen, vragen vandaag de dag extra aandacht. Naast opleidingen gericht op individuele
Nadere informatieDe Budget Ster: omgaan met je schulden
De Budget Ster: omgaan met je schulden Budget Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Budget Ster MOTIVATIE EN VERANTWOORDELIJKHEID STRESS DOOR SCHULDEN BASISVAARDIGHEDEN STABILITEIT FINANCIEEL ADMINISTRATIEVE
Nadere informatieWat maakt je zo boos?
Shari Klein en Neill Gibson Wat maakt je zo boos? 10 stappen om boosheid te transformeren naar een win-win situatie. Een presentatie van de ideeën van Geweldloze Communicatie en hoe je ze kunt toepassen
Nadere informatieOmgaan met stress en burnout
Omgaan met stress en burnout Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieRonald van Assen. Een ervaringsverhaal. 40 dagen, 40 angsten Uitgeverij Tobi Vroegh 1e druk Ronald van Assen ISBN
1 Ronald van Assen 40 dagen, 40 angsten Uitgeverij Tobi Vroegh 1e druk 2014 Ronald van Assen ISBN 978-9-07876-142-6 redactie: Jan Matse correctie: Hella de Groot grafisch ontwerp: Robert Nieman www.tobivroegh.nl
Nadere informatieWerkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Nadere informatieJE MAAKT HET VEEL ERGER DAN DAT HET EIGENLIJK MAAR IS
1 JE MAAKT HET VEEL ERGER DAN DAT HET EIGENLIJK MAAR IS Da s goed. Je probeert de andere gerust te stellen. We reageren meestal vanuit onze eigen logica en vinden het vaak normaal dat anderen diezelfde
Nadere informatieBorderline, waar ligt de grens?
Borderline, waar ligt de grens? Themadag georganiseerd door Friese werkgroep Labyrinth-In Perspectief 23 november 2002 Programma 10.00 10.15 10.20 11.00 11.15 11.45 12.15 13.00 14.00 15.00 Ontvangst met
Nadere informatieEmoties, wat is het signaal?
Emoties, wat is het signaal? Over interpretatie en actieplan dr Frits Winter Functie van Emoties Katalysator, motor achter gedrag Geen emoties, geen betrokkenheid, geen relaties Te veel emoties, te veel
Nadere informatieVoor Noa Mali Zulueta Acea
Voor Noa Mali Zulueta Acea Lichtflits Momenten van inzicht Lichtflits Momenten van inzicht Anniek Oosting Schrijfster: Anniek Oosting Coverontwerp: Anniek Oosting ISBN:9789402123234 Lichtflits/Anniek Oosting/2014
Nadere informatieWat maakt je zo boos?
Shari Klein en Neill Gibson Wat maakt je zo boos? 10 stappen om boosheid te transformeren naar verbondenheid met anderen Een introductie over de bedoeling van Geweldloze Communicatie en hoe je het kunt
Nadere informatieHoe help je iemand die aan zelfmoord denkt?
Hoe help je iemand die aan zelfmoord denkt? Bel bij accuut gevaar meteen Stel de vraag Als je denkt dat iemand aan zelfmoord denkt, vraag er dan naar. Kies de vraag die bij jou past. Of kies je eigen woorden,
Nadere informatieOmgaan met zelfbeschadiging en suïcidaal gedrag
Omgaan met zelfbeschadiging en suïcidaal gedrag Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord
Nadere informatieHaïti. Anneke Vinke, 19 januari 2010
Haïti Anneke Vinke, 19 januari 2010 Opzet Korte introductie Feiten en verder Morgen... PAUZE --> daarna vragen/discussie 2 Situatie: RAMP in Haïti TV beelden & leed: zien van pijn van kinderen niet te
Nadere informatieLeven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis
Leven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook
Nadere informatieEric Schneider LEZINGEN TER BEWUSTWORDING. Denken en intuïtie
Denken en intuïtie Eric Schneider LEZINGEN TER BEWUSTWORDING Denken en intuïtie Den Haag, 2015 Eerste druk, november 2015 Vormgeving: Ron Goos Omslagontwerp: Ron Goos Eindredactie: Frank Janse Copyright
Nadere informatieWORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT. Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur
WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur 1 Les één Welkom bij deze e-cursus waarin we je zullen laten zien hoe jij groter kunt worden en je problemen kleiner! Zijn er
Nadere informatieDit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ.
Stop met piekeren Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven
Nadere informatieTerrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag?
Terrorisme en dan verder Wat te doen na een aanslag? Publieksversie Ga zo veel mogelijk door met uw normale dagelijkse activiteiten. Dat geeft u het gevoel dat u de baas bent over de situatie. Dit is ook
Nadere informatieregio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl
regio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl n Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat
Nadere informatieLeven met een psychotische stoornis
Leven met een psychotische stoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de
Nadere informatieKind & echtscheiding. Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen!
Kind & echtscheiding Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen! Kind in een echtscheidingssituatie Per jaar belanden ongeveer 70.000 kinderen in een echtscheiding. De gevolgen van een echtscheiding
Nadere informatieHOE WORD JIJ VERLIEFD OP DE WARE?
HOE WORD JIJ VERLIEFD OP DE WARE? HOE WORD JIJ VERLIEFD OP DE WARE? Voor singles en daters van 15 tot 85 CUPIDA AMORA Titel : Hoe word jij verliefd op de ware? Auteur : Cupida Amora ISBN : 9789402141368
Nadere informatiehttps://dementie.nl/dagbesteding/tijdelijke-opvang-respijtzorg-regelen
1 2 Odensehuis Hoeksche Waard: Odensehuizen landelijk platform: Dementie.nl: Dementie winkel: Doorleven: Fotofabriek: Handen in huis: Samen Dementievriendelijk: Stichting Alzheimer Nederland: http://odensehuishw.nl
Nadere informatieZorgprogramma Angststoornissen
Zorgprogramma Angststoornissen Doelgroep Het Zorgprogramma Angststoornissen is bedoeld voor volwassenen die een angststoornis hebben. Mensen met een angststoornis hebben last van angsten zonder dat daar
Nadere informatiePESTAANPAK. Leerlingenboekje bij de lessenserie van Prima. Groep 8
PESTAANPAK Leerlingenboekje bij de lessenserie van Prima Groep WAAROM ZIJN LESSEN OVER PESTEN BELANGRIJK? Samen sta je sterk tegen pesten! Als er in de groep en op school een gezellige en positieve sfeer
Nadere informatieLeven met een alcoholprobleem
Leven met een alcoholprobleem Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieEetstoornissen. Mellisa van der Linden
Eetstoornissen Mellisa van der Linden Inhoud Hoofdstuk 1: Wat houdt een eetstoornis in? Hoofdstuk 2: Welke eetstoornissen zijn er? Hoofdstuk 3: Wat zijn bekende oorzaken voor een eetstoornis? Hoofdstuk
Nadere informatieJouw Belang Jouw ouders bespreken gezamenlijk over én met jou wat jouw belang is. Zodat jouw ouders
- Dit basis Kindplan kan als onderdeel worden ingevoegd in het ouderschapsplan of los worden gebruikt door ouders al dan niet met hulp van een professional - Ouders ga na de eerste afspraak met een professional
Nadere informatieRode Kruis ziekenhuis. Patiënteninformatie. Psychotherapeutische Deeltijdbehandeling. rkz.nl
Patiënteninformatie Psychotherapeutische Deeltijdbehandeling rkz.nl Inleiding U bent voor deeltijdbehandeling verwezen door de huisarts of door een specialistische behandelaar. Het kan ook een passend
Nadere informatieLeven met een eetstoornis
Leven met een eetstoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe
Nadere informatiePERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS
PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS PATIËNTENINFORMATIE ALGEMEEN Wat is een persoonlijkheidsstoornis? Ieder mens heeft een persoonlijkheid. Een persoonlijkheid is de optelsom van hoe u als persoon bent, hoe u zich
Nadere informatieIn 10 stappen naar meer Geluk, Liefde en Succes
1 In 10 stappen naar meer Geluk, Liefde en Succes Gùn jezelf een beter leven Noteer wat jou kan motiveren om jezelf het leven te gunnen waar je werkelijk naar verlangt. Geloof dat ook jij het kan Denk
Nadere informatieBIJTEN Protocol Kinderdagverblijf Meneer Koekepeer Januari 2019
BIJTEN Protocol Kinderdagverblijf Meneer Koekepeer Januari 2019 Inhoudsopgave Inleiding... 2 1. Ontwikkeling van het geweten... 2 2. Hoe handelen wij als een kindje gebeten wordt... 3 3. De gevolgen voor
Nadere informatieMIDDELENMISBRUIK + angststoornissen depressie
MIDDELENMISBRUIK + angststoornissen depressie Enkele cijfers 17,9 % van de patiënten met een angststoornis lijdt aan een alcoholverslaving 19,4% van de alcoholverslaafden heeft een angststoornis (Addiction
Nadere informatieBehandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek
Behandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek een programma voor cognitieve gedragstherapie Steven A. Safren, Susan Sprich, Carol A. Perlman, Michael W. Otto UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Oorspronkelijke
Nadere informatieModule 4: Basisovertuiging 1 & 2 (Verdieping)
Module 4: Basisovertuiging 1 & 2 (Verdieping) Basisovertuiging 1 & 2 (Verdieping) Geluk is een gevoel! Jij bent de enige persoon op de wereld die jou gelukkig kan maken! Het is erg belangrijk dat je alle
Nadere informatieCaroline Penninga-de Lange Je kind in balans
Je kind in balans Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans Op weg naar emotionele stabiliteit UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM ZOETERMEER Van Caroline Penninga-de Lange verschenen eerder bij Uitgeverij Boekencentrum:
Nadere informatieHoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld:
hoofdstuk 10 Hoe je je voelt Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: zenuwachtig wakker worden omdat je naar school moet, vrolijk
Nadere informatieWelkom! Bij de kennismaking met Acceptance and Commitment Therapy (ACT)
Welkom! Bij de kennismaking met Acceptance and Commitment Therapy (ACT) Even mezelf voorstellen Boeken - Jansen, G.: Denk wat je wilt, doe wat je droomt - Jansen, G.: Leef! - Jansen, G.: Laat los: ruimte
Nadere informatiee-book SEKSHULP Erectieproblemen Dr. Debby de Haas arts-seksuoloog
e-book SEKSHULP Erectieproblemen Dr. Debby de Haas arts-seksuoloog Dit e-book is onderdeel van de serie Sekshulp geschreven door dr. Debby de Haas, arts-seksuoloog NVVS. In haar ervaring zijn er vele mensen
Nadere informatieWat kan ik wél doen bij angst of dwang in mijn gezin?
Wat kan ik wél doen bij angst of dwang in mijn gezin? Angst Angst ontstaat in de hersenen in de amygdala. Amygdala stimuleert: Schrikreflex Bevriezen Bijniermerg: adrenaline (Lichaam wordt in optimale
Nadere informatieMeer informatie MRS 0610-2
Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,
Nadere informatieDoorbreek je depressie
Doorbreek je depressie Doorbreek je depressie Werkboek voor de cliënt Drs. P.J. Molenaar Drs. F.J. Don Prof. dr. J. van den Bout Drs. F. Sterk Prof. dr. J. Dekker Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó
Nadere informatie1.1 Relatie verslaving
1.1 Relatie verslaving Typering Iemand wordt relatieverslaafd genoemd als hij denkt niet zonder relatie te kunnen leven. Soms zijn mensen zo afhankelijk van een relatie, dat ze er alles voor doen om die
Nadere informatieVermoeidheid bij MPD
Vermoeidheid bij MPD Landelijke contactmiddag MPD Stichting, 10-10-2009 -van Wijlen Psycho-oncologisch therapeut Centrum Amarant Toon Hermans Huis Amersfoort Welke verschijnselen? Gevoelens van totale
Nadere informatieZE KOMEN WEL, MAAR VERANDEREN NIET
ZE KOMEN WEL, MAAR VERANDEREN NIET SCHEMATHERAPIE (ST) EN DIALECTISCH GEDRAGSTHERAPIE (DGT) IN ACTIE BIJ PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN MET STERKE AFFECT FOBIE SECTIE PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN VGCT NAJAARSCONGRES,
Nadere informatieEMOTIONELE INTELLIGENTIE
EMOTIONELE INTELLIGENTIE drs. S. van den Eshof 1 SITUATIE Wat zijn emoties en welke invloed hebben ze op ons leven? Sommige mensen worden bestempeld als over-emotioneel, terwijl anderen van zichzelf vinden
Nadere informatieMijn parachute Mijn doelstellingen Doelstellingen voor zes maanden. Doelstellingen voor drie tot vijf jaar. Doelstellingen voor het leven
Mijn parachute De vaardigheden waaraan ik de voorkeur geef Mijn beste overdraagbare vaardigheden 4. 5. 4. 5. Mijn ideale woonomgeving Mijn interessegebieden Mijn doelstellingen Doelstellingen voor zes
Nadere informatieNiet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid. Jeugd en Gezin Gooi en Vechtstreek
Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat is ongeveer een derde van ons hele leven. Er zijn wel verschillen in de behoefte aan slaap. Waar de
Nadere informatie