Landschapskwaliteit met snelheid

Transcriptie

1 Landschapskwaliteit met snelheid Verkenning nieuwste technieken voor machinaal beheer van kleine landschapselementen en het verwijderen van bosopslag Auteurs: Versie: Datum: Judith Snepvangers, Robert Pater, Martin Degen, Laurens Coes, Leonie Rouwenhorst 3, definitief 25 maart

2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Wat gebeurt er om ons heen? 7 3 Verkenning van technieken Inventarisatie: wie, wat, waar Acht technieken 12 4 Ons advies Advies technieken heggen en hagen Advies technieken singels/houtwallen en bosjes Advies technieken verwijderen bosopslag Eisen aan landschapselementen voor machinaal beheer Efficiëntie en landschapskwaliteit door gebiedssamenwerking Verwaarding van biomassa Advies publiekscommunicatie Uitwisseling kennis en ervaring beheerders 28 5 Conclusies en aanbevelingen 30 Geraadpleegde bronnen 33 Bijlage 1 Deelnemers inventarisatie 35 Bijlage 2 Factsheets machinale beheertechnieken 37 Bijlage 3 Deelnemerslijst veldbijeenkomsten

4 - 4 -

5 1 Inleiding De Provincie Overijssel wil middels een aantal projecten innovaties in natuur- en landschapsbeheer stimuleren. In dit kader heeft de Provincie Overijssel aan Brandhof Natuur & Platteland gevraagd om in samenwerking met Landschap Overijssel een drietal deelprojecten uit te voeren. Eén van deze deelprojecten betreft het verkennen van de nieuwste technieken voor machinaal beheer van kleine landschapselementen en het verwijderen van bosopslag. aanleiding Zowel bij natuurbeheerders van grote eenheden als agrarisch natuurbeheerders en landschapsbeheerders wordt geworsteld met het vinden van goede en kosteneffectieve oplossingen beheer voor houtwallen/heggen en het verwijderen van opslag. In het buitenland (Engeland, heggen; Duitsland, houtwallen in relatie tot biomassaproductie) wordt beheer van houtige opstand veel vaker (dan in Nederland / Overijssel) machinaal uitgevoerd. Dit kan goedkoper zijn, maar stelt wel eisen aan het landschapselement (ligging, type, etc.). Daarnaast zijn in Nederland (Overijssel) zorgen over de kwaliteit van het resultaat, maar mogelijk komt dit voort uit onbekend maakt onbemind. Het resultaat oogt in eerste instantie vaak rafeliger en daardoor minder zorgvuldig dan handmatig beheer. doel Het project moet praktische informatie voor natuur/- landschapsbeheerders opleveren over verschillende nieuwe methoden van machinaal beheer: 1. technische werkwijzen / beheertechnieken, 2. bijbehorende randvoorwaarden vanuit natuurwaarde en cultuurhistorische waarde en 3. bijbehorende kostenreductie / efficiëntie (waarbij rekening gehouden wordt met het verwaarden van de vrijkomende biomassa). Met deze informatie kunnen beheerders beter afwegen hoe zo efficiënt mogelijk kwalitatief goed beheerd kan worden. Dit kan de beheerder en uiteindelijk ook de samenleving kosten besparen en kwaliteit opleveren in natuur en landschap

6 In het project is een keuze gemaakt voor twee beheeropgaven: namelijk a) het onderhoud van houtwallen/heggen en b) het verwijderen van bosopslag. Deze technieken zijn gekozen omdat deze beheeropgaven relatief duur zijn. Aandachtspunt is dat de opgaven in aard verschillend zijn. Het onderhoud van houtwallen/heggen betreft regulier onderhoud. Het verwijderen van bosopslag daarentegen betreft herstelbeheer; beheer om toe te werken naar een andere natuurdoelstelling (b.v. kruidenrijk grasland of heide) vaak vanuit voormalig agrarische grond. werkwijze Met beheerders buiten en binnen Nederland hebben we verkend welke technieken momenteel beschikbaar zijn. Vervolgens zijn groenaannemers en machinebouwers geïnterviewd om actuele ontwikkelingen van hen te vernemen. Dit heeft een inventarisatie van technieken opgeleverd. Oorspronkelijk hadden we het voornemen om vervolgens een aantal praktijkproeven uit te voeren met aannemers/machinebouwers. Gezien de korte doorlooptijd van het project en de drukte bij aannemers in het winterseizoen, bleek dit niet haalbaar. In plaats daarvan zijn lopende klussen van groenaannemers met nieuwe technieken bezocht en gefilmd. Deze praktijkervaringen zijn gecombineerd met de inventarisatie om de geschiktheid en efficiëntie van een achttal technieken te beschrijven. De acht technieken zijn in twee veldbijeenkomsten (een in oost en een in west Overijssel) gepresenteerd aan geïnteresseerde natuur-/landschapsbeheerders. Uiteindelijk zijn factsheets gemaakt over de technieken met specifieke nadruk op kwaliteit van natuur/landschap, te bereiken efficiëntie en aandachtspunten tijdens beheer. Deze factsheets worden o.a. via het Groenloket verspreid onder beheerders in Overijssel

7 2 Wat gebeurt er om ons heen? Dit hoofdstuk beschrijft hoe buiten Overijssel gewerkt wordt aan en met machinaal beheer van kleine landschapselementen. Dit hoofdstuk is geschreven op basis van speurwerk op internet, telefonische contacten en ervaringsdeskundigen in het netwerk Landschapsbeheer Nederland. Waarom is er meer machinaal landschapsbeheer in de landen om ons heen? Duitsland en België zijn bosbouwlanden. Machinaal oogsten in de bosbouw is reeds decennia algemeen geaccepteerd in de bosbouw. Uit gesprekken met groenaannemers en landschapsbeheerders blijkt dat dit van grote invloed is op de ontwikkelingen in machinaal beheer in kleinere (landschaps)elementen. Drie redenen zijn hiervoor aan te geven: Door de grotere bosbouw-/houteconomie is er relatief meer ruimte voor innovatie en ontwikkeling van machines bij groenaannemers/machinebouwers. Bosbeheerders en natuur-landschapsbeheerders wisselen ervaringen uit, zowel over de kwaliteit van het beheer als over de efficiëntie die met machinaal beheer te bereiken is. Het algemeen publiek is in België en Duitsland gewend aan machinaal zaagwerk en de wat ruwere resultaten die dit in eerste instantie achterlaat (diepe sporen, grovere zaagsnedes, etc.). Duitsland heeft bovendien de laatste 10 jaar veel aandacht gegeven, met subsidies, voor het verduurzamen van de energievraag. Gesubsidieerde biomassacentrales hebben de ruimte voor Groenaannemers/machinebouwers in Overijssel geven aan dat ze ontwikkelingen starten in de Duitse markt en deze technieken vervolgens ook in Nederland willen gebruiken. Het is echter lastig een machine jaarrond aan het werk te houden, zeker in de beginfase (de investering moet wel lonen en/of het risico te overzien zijn). De situatie in Engeland is iets anders. De bosbouweconomie is daar kleiner, 12% van het oppervlakte ten opzichte van ruim 30% in - 7 -

8 Duitsland 1. De beheeropgaven van het landschap, met name de heggenlandschappen, is groot. Machinaal beheer wordt al decennia uitgevoerd, maar niet altijd met de gewenste landschappelijke kwaliteit. Duurzaam machinaal beheer in relatie tot biomassabenutting en natuurkwaliteit is de laatste jaren sterk op de agenda gekomen. Efficiëntie wordt gezocht in een andere, minder frequente beheercyclus gecombineerd met hakhout eens per jaar. Een eigentijdse keuze om de landschappelijke structuren te behouden, met minder inspanning. Daarnaast wordt het ambacht van heggenleggen en handmatig snoeien op zichtbare plaatsen natuurlijk nog steeds uitgevoerd, met als belangrijkste doel de verbinding van mensen met het historische verhaal over het ontstaan van de heggenlandschappen. Deze keuze, efficiënt machinaal je groene landschappelijke structuren onderhouden waar dit kan en pleksgewijs handwerk, om ambachtelijk beheer te laten voortbestaan, kan ook voor Overijssel interessant zijn om de landschappelijke beheeropgave langjarig behapbaar te houden. Veel aandacht voor machinaal beheer in Vlaanderen In Vlaanderen, is sinds begin deze eeuw, veel werk verricht op gebied van machinaal beheer en de verbinding tussen landschapsbeheer en biomassa. Diverse Interreg projecten, met Franse, Engelse, Nederlandse en Duitse partners, gericht op biodiversiteit en duurzame landschappen kenden onderdelen die gericht waren op de efficiëntie van landschapsonderhoud. Interessant is de uitgebreide analyse van efficiënte machinale oogstmethoden van landschapselementen in Vlaanderen. Hier is een vrij compleet, maar wat technisch rapport over verschenen in In het SOLABIO (SOorten en LAndschappen als dragers voor BIOdiversiteit, kortweg SOLABIO, ) is aandacht gegeven aan het verspreiden van deze kennis, o.a. door veldwerkplaatsen waar beheerders ervaringen uitwisselden. TWECOM project - Towards Eco-energetic Communities Het meest recente Interreg project TWECOM werd uitgevoerd in de periode 2013 december 2015 een vervolg INTERREG project uitgevoerd, met het Regionaal Landschap Lage Kempen was leading partner. Het projectbudget was 2,7 miljoen EURO. In het project zijn nieuwe oogstmachines voor landschapsonderhoud ontwikkeld, onderzoek gedaan naar biomassa efficiëntie en business cases voor biomassa uit het landschap, een tool ontwikkeld voor landschapsmanagement om logistiek en landschapskwaliteit te 1 Bosoppervlakte - Nederland: 10,8%; Verenigd Koninkrijk 11,9%; België: 22,4%; Duitsland: 31,8; bron: Rural Development in the EU Statistical and Economic Information Report

9 organiseren en de waarde van biodiversiteit in houtsingel/heggenlandschappen beoordeelt in relatie tot beheertechnieken. De eindrapporten zijn nog niet beschikbaar. Deze worden binnenkort ter beschikking gesteld via de project website In dit rapport verwijzen we nog op verschillende plaatsen naar de conclusies van het twecom onderzoek. Elders in Nederland Tien tot vijftien jaar geleden werd in het landschapsonderhoud veel verwacht van de verwaarding van biomassa. Rond werden diverse haalbaarheidsonderzoeken uitgevoerd. De biomassaprijzen waren goed en leken nog (onder invloed van subsidies in binnen en buitenland) te kunnen stijgen. Logistiek (met daarbinnen beheerefficiëntie) werd gezien als belangrijkste opgave. Probos heeft in 2009 een uitgebreid rapport geschreven over de logistieke keten van houtige biomassa uit bos, natuur en landschap. Als knelpunten wordt o.a. het ontbreken van efficiënt machinaal beheer genoemd. Dit komt o.a. door beperkte beschikbaarheid van specifieke oogstmachines. Groenaannemers/machinebouwers investeren niet in nieuwe machines vanwege de onzekerheden in biomassaprijzen en beperkte inzetbaarheid van machines, o.a. als gevolg van de flora en faunawet kunnen machines niet jaarrond ingezet worden. Daarnaast speelt beperkte kennis en ervaring van beheerders een rol. En beperkt het verspreide eigendom, met name in het landschap, de efficiëntie, omdat iedereen apart zijn beheer (biomassaoogst) regelt. Probos adviseert om machinale beheertechnieken bekender te maken, door veldwerkplaatsen etc. In Overijssel zien wij dat dit niet of nauwelijks gebeurt is de afgelopen jaren. Ook elders in Nederland, zijn met name landschapsbeheerders en hun intermediairs/adviseurs nog (te) weinig in contact gekomen met machinale technieken en de kansen die deze technieken bieden (bron: gesprek met diverse experts binnen het netwerk Landschapsbeheer Nederland). Specifiek voor landschap is in het onderzoek Groen Goud voor Landschapsonderhoud voor de casus Oostelijk Utrecht gekeken hoe deze en andere knelpunten op te lossen. Veel aandacht kreeg daarin het bundelen van biomassaleveranciers (grondeigenaren) om zodoende in gezamenlijkheid te kunnen efficiënt te kunnen oogsten. In Overijssel is de afgelopen 10 jaar op diverse plaatsen geprobeerd om biomassastromen te bundelen. Wij zien, b.v. in Wierden (organisatie door gemeente + Bruins&Kwast), dat wel de logistiek om biomassa te vervoeren naar verwerking hierin aandacht heeft gehad, maar dat het - 9 -

10 machinaal oogsten in gezamenlijkheid en met machinale technieken, nog geen of nauwelijks aandacht krijgt

11 3 Verkenning van technieken Op basis van wat er om ons heen gebeurd (H2) zijn we met groenaannemers en beheerders op zoek gegaan naar technieken die nu wel beschikbaar zijn, maar nog niet gemeengoed zijn in het landschapsbeheer en voor het verwijderen van bosopslag. In dit hoofdstuk een verslag van deze inventarisatie. 3.1 Inventarisatie: wie, wat, waar In dit project hebben we binnen en buiten Overijssel diverse partijen gesproken en beheerobjecten in het veld gezien. Op 20 november 2015 hebben we een gesprek gehad met een vijftal groenaannemers. Zij geven aan dat recente ontwikkelingen in onze regio aangejaagd zijn door de waarde van biomassa in Duitsland met haar gesubsidieerde biomassacentrales. Door de afbouw van deze subsidies verwachten zij ook dat de vernieuwingen de komende jaren trager zullen gaan. Interessante innovaties voor landschapsbeheer komen voort uit: Direct kunnen afvoeren en verwerken van hout/resten/snippers (b.v. geschakelde systemen van oogstmachine en versnipperaar of b.v. mini-harvesters); Snelheid in combinatie met schone zaagsnedes. Hieruit zijn de knippers en feller-bunchers ontstaan, omdat deze robuuster en bedrijfszekerder zijn dan systemen gebaseerd op grote mechanische kettingzagen. Kunnen werken op alle soorten ondergronden. Bijzondere ontwikkelingen voor natte systemen zijn de aangepaste pistebullies / rupsvoertuigen. Ontwikkelingen zijn naast kwaliteit en efficiëntie bij de aannemers ook gericht op veiligheid. Systemen met draaiende delen (messen, zagen) zijn vaak minder veilig in bebouwd gebied. Als maatregel moet een relatief groot gebied afgezet worden, wat niet overal kan en extra mankracht vergt. Veiligheid heeft daarmee een groot effect op toepasbaarheid en efficiëntie van de technieken. We hebben vervolgens een enquête gedaan onder natuur- /landschapsbeheerders in Overijssel. Hier hebben we een lage respons op

12 gehad, slechts 5 geadresseerden hebben de vragen ingevuld. De veldbijeenkomsten werden boven verwachting goed bezocht. Op vragen van onze kant aan deelnemers van de veldbijeenkomst die ook de enquête hadden ontvangen kregen we terug dat ze niet veel met machinaal beheer deden en dus de enquête ook niet hadden ingevuld. Dit is een signaal, dat machinaal beheer van landschapselementen, onderbelicht is. Uiteindelijk hebben we in acht veldbezoeken specifieke beheerobjecten bezocht, zowel in Nederland, over de grens in Duitsland en in Limburg. Van een deel van deze veldbezoeken zijn filmpjes gemaakt van de technieken. Deze filmpjes zijn te zien op de website van Groene en Blauwe diensten Overijssel, (ook op de website van het twecom project en the organic research centre zijn een aantal aardige filmpjes te bekijken, zie geraadpleegde bronnen ) 3.2 Acht technieken Op basis van de inventarisatie hebben wij 8 technieken geselecteerd om te vergelijken en beschrijven voor natuur-/landschapsbeheerders in Overijssel. We hebben zowel nieuwe technieken als wat oudere technieken gekozen. Mede omdat de nieuwe technieken nog niet breed beschikbaar zijn in Overijssel en we zien dat ook een aantal oudere technieken voor bepaalde doelen geschikt zijn. Bovendien zijn er technieken, b.v. de klepelmaaier, die voor bepaald beheer gebruikt wordt, wat wij vanuit landschapskwaliteit niet willen adviseren. Hieronder twee tabellen; een met een overzicht van de acht technieken en een met een overzicht van de geschiktheid (oordeel Landschap Overijssel) voor beheer van landschapselementen en verwijderen van bosopslag. In bijlage 2 zijn infosheets te vinden van alle 8 technieken met meer informatie over de techniek, voor- en nadelen vanuit natuur&landschap en ons advies aan beheerders voor toepassing in natuur- en landschapsbeheer. Deze infosheets zijn ook beschikbaar via de website Groene en Blauwe diensten Overijssel,

13 Korte uitleg Nieuw? Beschikbaar in Overijssel? Boomknipper Machine pakt individuele bomen, relatief nieuw < 5 knipt deze op gewenste hoogte af en legt deze weg in een werkgang. Bosfrees Machine klepelt houtige opslag op niet nieuw >50 maaiveldniveau. Brushcutter Machine pakt individuele bomen, zeer recent <5 freest deze op gewenste hoogte af en legt deze weg in een werkgang. Boomzaag Machine pakt individuele bomen, relatief nieuw <5 zaagt deze op gewenste hoogte af en legt deze weg in een werkgang. Mini-harvester Machine pakt individuele bomen, recent 1 zaagt deze op gewenste hoogte af, onttakt en legt deze weg in een werkgang. Kan op gewenst sortiment afkorten. Heggenknipper Machine knipt heggen door niet nieuw >10 middel van een messenbalk. Schijvensnoeier Machine snoeit overhangende relatief nieuw <5 takken door middel van twee of meerdere circelzaagbladen. Klepelmaaier Machine klepelt heggen en hagen. niet nieuw Fijngesneden snoeiafval kan worden afgezogen of blijft achter. >

14 De technieken zijn geschikt voor verschillende doelen. In hoofdstuk 4 wordt de classificering uit de tabel nader toegelicht. Beheer kleine landschapselementen Verwijderen bosopslag Singels Houtwallen Bosjes Hagen Heggen Nat Droog Boomknipper beperkt beperkt beperkt nee nee nee beperkt Bosklepel nee nee nee nee nee ja ja Brushcutter ja ja ja nee nee ja ja Boomzaag beperkt beperkt beperkt nee nee nee nee Mini-harvester ja ja ja nee nee nee nee Heggenknipper nee nee nee nee ja nee nee Schijvensnoeier beperkt beperkt nee ja ja nee ja Klepelmaaier nee nee nee beperkt beperkt ja ja

15 4 Ons advies 4.1 Advies technieken heggen en hagen Drie technieken uit onze inventarisatie kunnen gebruikt worden voor beheer van heggen en hagen. De heggenknipper is een maaibalk met messen die vertikaal en horizonaal gebruikt kan worden voor het scheren van heggen. De heggenknipper is geschikt voor jaarlijks (of eventueel tweejaarlijks) snoeiwerk. Takken dikker dan 5 cm kan de heggenknipper niet verwerken. Het snoeiwerk oogt netjes en heggen lopen weer goed uit. Door zijn hoge snelheid (1 km/uur) kunnen dagelijks grote lengten uitgevoerd worden. Let wel, als een snoeibeurt van drie kanten van de heg nodig is, dan loopt de snelheid terug naar 0,33 km/uur voor de totale heg. Nadeel van deze techniek is dat het snoeiafval achterblijft als fijn maaisel. Direct afval opruimen/verwerken t.b.v. biomassagebruik kan niet met deze techniek

16 De schijvensnoeier bestaat uit een arm met 2 tot 4 roterende zaagbladen. De schijvensnoeier is geschikt voor herstelbeheer van heggen of het beheren van de grovere hagen. Bij herstelbeheer van heggen kan de schijvensnoeier de heg opnieuw vorm geven of afzetten. Takken en stammen tot 15 cm zijn voor de schijvensnoeier geen probleem. Daarna kunnen heggen dan weer met de heggenknipper regulier gesnoeid worden. Voor periodiek beheer van hagen (eens per 3-5 jaar) is de schijvensnoeier ook zeer geschikt. De zaagsnede van het hout is schoon en netjes, hierdoor lopen hagen prima uit en toont het resultaat ook direct na het snoeien goed. De schijvensnoeier heeft een hoge snelheid van 1 km/uur, of 0,33 km/uur bij driezijdig werken, net als de heggenknipper. Het snoeiafval blijft achter en moet apart opgeraapt worden als b.v. biomassaverwerking gewenst is. De schijvensnoeier is niet geschikt om in bewoond gebied te gebruiken, in verband met het grote risico op rondvliegend materiaal. De klepelmaaier is een bak met een roterende rol met messen en hamers waarmee takken afgesneden / afgeslagen kunnen worden. De klepelmaaier wordt veel ingezet in het onderhoud van heggen en hagen, maar is vanuit landschapskwaliteit minder geschikt. De klepelmaaier laat ruwe wonden achter en daardoor is er grotere kans op besmetting met schimmels en bacteriën. Bij zachte houtsoorten die snel weer uitlopen kan de klepelmaaier worden toegepast. Voordeel is wel dat snoeiafval bij de sommige klepelmaaiers direct kan worden weggezogen, waardoor er geen verrijking hoeft plaats te vinden. Hierdoor kan de klepelmaaier geschikt zijn bij heggen/hagen waar je echt geen groenafval wil achterlaten. Anders is het advies dit de klepelmaaier niet toe te passenniet te doen! De snelheid van de klepelmaaier is hoog, 2-3 km per uur. Echter, de werkbreedte is veel smaller dan die van de heggenknipper en schijvensnoeier, waardoor vaker langs een hoge heg/haag gereden moet worden om dezelfde snoeibreedte te krijgen. Voor een hoge heg die

17 driezijdig gesnoeid moet worden zijn minimaal 5 bewegingen nodig, de snelheid voor de gehele haag loopt dan terug naar 0,4-0,6 km/uur. Samenvattend ons advies: HEGGEN EN HAGEN Heggenknipper Schijvensnoeier Klepelmaaier Werkbreedte 2-3 m 2-3 m 1,30 m Diameter takken < 5 cm 2-15 cm 2-5 cm Hoogtebereik Tot 6 meter hoog Tot 9 meter hoog Tot 3 meter hoog Snoeiresultaat Goed, zorgvuldig en recht Goed bij dikke takken, soms rafelig zijn scheve of jonge takken Rafelig Zorg voor besmetting Werksnelheid 1 km/uur 1 km/uur 2 km/uur Kostenefficiëntie t.o.v. handmatig beheer* 110 EURO / km = 10x efficiënter 110 EURO / km = 10x efficiënter 35 EURO / km = 30x efficiënter Frequentie beheer Ieder jaar of eens per 2 jaar (takken moeten kleiner dan 5 cm blijven!) Verwerking afval Versnipperd, niet / nauwelijks af te voeren Mogelijkheden gebruik biomassa Eindoordeel geschiktheid Weinig massa Geschikt voor heggen Tot 10 jaar beheerfrequentie. Ook geschikt voor herstelbeheer/ afzetten Moet apart opgehaald worden en/of versnipperd Na versnippering bruikbaar als biomassa Geschikt voor herstelbeheer heggen en hagen Ieder jaar of eens per 2 jaar Versnipperd, eventueel met afzuiger af te voeren Weinig massa Bij voorkeur niet gebruiken voor heggen en hagen, alleen als afzuiging van afval van groot belang is. * handmatig snoeien van heggen kost ongeveer 1 meter per minuut (60 meter per uur); uurtarief 60 EURO per uur = 1000 EURO per km

18 4.2 Advies technieken singels/houtwallen en bosjes Vijf technieken uit onze inventarisatie kunnen gebruikt worden voor beheer van singels/houtwallen en bosjes De boomknipper kan gebruikt worden voor dunnen of afzet ten van houtwallen, singels en bosjes. De boomknipper is een mechanische tang die meerdere stammen kan omvatten en deze dan doorknijpt. De bek kan tot 38 cm omvatten. Door het knijpen laat de boomknipper een zeer grove snede achter. Zachte houtsoorten lopen niet meer uit. Bij meervoudige stammen, bijvoorbeeld in het geval van hakhoutstoven, knijpt de boomknipper meerdere stammen samen, waardoor veel druk op de stobbe komt te staan en de kans groot is dat de vaak eeuwen oude stobbe / stoof ook scheurt,minder goed uitloopt of word geruïneerd. De boomknipper werkt snel en zeer veilig, omdat er geen snelroterende delen zijn. Wanneer veiligheid en snelheid een belangrijke eis vormen, kan er voor gekozen worden om de boomknipper eerst toe te passen op een hoger niveau dan uiteindelijk gewenst, om vervolgens met de handmotorzaag de hakhoutstoven netjes bij te werken. De boomknipper werkt ook goed als b.v. draad in de stammen verwikkeld zit of veel ruige opslag (bramen) rond de stammen groeit. De brushcutter kan individuele bomen op gewenste hoogte affrezen met een bijzondere freeskop. Circa 5 cm wordt uit de stam gefreesd. De snede ziet er iets grover uit dan met een kettingzaag. De methode is vrij nieuw. Tests in de Noordelijke Friesewouden hebben aangetoond dat stammen goed uitlopen. De brushcutter kan gebruikt worden voor het dunnen en afzetten van houtwallen, singels en bosjes. Meerstammige bomen, bijvoorbeeld bij hakhout, kunnen met de brushcutter goed beheerd worden, omdat de kop eenvoudig in de juiste stand te draaien is. Omdat de stam eerst word afgevreest en daarna pas word geklemd, is het ook mogelijk hakhoutstoven af te zetten. De brushcutter kan ook stobben frezen op nietzandige bodems. De brushcutter werkt snel (iets sneller nog dan de boomknipper) en heeft net als de boomknipper weinig last van draad of ruige opslag. De brushcutter kan stammen tot 37 cm zagen. De machine is nog steeds in ontwikkeling. Er wordt ook gewerkt aan een iets kleinere variant en grotere varianten die dikkere stammen aan kunnen

19 De boomzaag lijkt op de boomknipper, maar in plaats van te knippen zit er een kettingzaag gemonteerd die de stam zaagt. De zaagsnede is daardoor zeer goed en bomen lopen goed uit. Stammen tot maar liefst 70 cm kunnen gezaagd worden. De boomzaag kan gebruikt worden voor het dunnen en afzetten van houtwallen, singels en bosjes. Meerstammige bomen, bijvoorbeeld bij hakhout, kunnen lastig met de boomzaag bereikt worden. De boomzaag werkt iets trager dan de brushcutter (maarsneller dan de boomknipper). De kettingzaag is storingsgevoelig, in het bijzonder bij draad in de bomen of grove ondergroei. Om draad in de bomen kan over het algemeen heen gewerkt worden, door relatief laag bij de grond te zagen. De boomzaag levert kwalitatief goed zaagresultaat, maar door zijn beperkte snelheid moet hij het afleggen ten opzichte van de brushcutter. Alleen in elementen met zeer dikke stammen heeft de boomzaag echt een voordeel

20 De mini-harvester is kleine variant van een echte bosbouwprocessor. De mini-harvester kan individuele bomen pakken, zaagt deze op gewenste hoogte af, onttakt, zaagt het gewenste sortiment en legt de stukken weg, dat alles in een werkgang. Stammen tot 30 cm kunnen gezaagd worden. De mini-harvester heeft net als de boomzaag een kettingzaag, waardoor ook deze gevoelig is voor draad in stammen en grove ondergroei. Het grote voordeel van de mini-harvester is dat het hout direct op maat gezaagd wordt en er zodoende ook meer gebruikswaarde uit het product gehaald kan worden en kwaliteitshout mee verwerkt kan worden. De andere genoemde technieken hier worden meestal gekoppeld met grove versnipperaars die van alle stammen snippers maken. De mini-harvester rijdt op rupsbanden waardoor de machine ook in nattere terreinen uit de voeten kan. De schijvensnoeier kan gebruikt worden voor het beheer van smalle singels (b.v. elzensingels) en de randen van grotere singels/houtwallen en bosjes. Voor de technische beschrijving en foto, zie hierboven bij heggen en hagen. Takken en stammen tot 15 cm zijn voor de schijvensnoeier geen probleem. Voor het snel afzagen van overhangende takken is de schijvensnoeier geschikt. Zeker bij zachte, snelgroeiend houtsoorten als bijvoorbeeld elzen. Het zaagvlak van de schijvensnoeier is recht, waardoor de boomvorm lastig gevolgd kan worden. Hierdoor is het lastig om op iedere gewenste plek te snoeien. Hierdoor ontstaan zogenaamde kapstokken of takkenstaken: te ver uitstekende takrestanten. Deze kunnen, zeker bij langzaamgroeiende houtsoorten leiden tot te zware pruiken (daar waar de jonge loten weer uitlopen) met takbreuk als gevolg. Tevens krijgt een element het karakter van een geschoren haag in plaats van bijvoorbeeld de opener structuur van een singel. Als haaks gezaagd kan worden is de zaagsnede van het hout overigens schoon en netjes, bomen lopen over het algemeen goed uit. Bij scheef hangende mee bewegende takken ontstaat een rafelige zaagsnede

21 Samenvattend ons advies: SINGELS, HOUTWALLEN en BOSJES Boomknipper Brushcutter Boomzaag Mini-harvester Schijvensnoeier Diameter stammen Tot 38 cm Tot 37 cm Tot 70cm Tot 30 cm 2-15 cm Enkelvoudig of meervoudig Snoeiresultaat Alleen enkelvoudige stammen, bij meervoudig groot risico op beschadigen stobbe Slecht, door knijpen droogt stobbe snel in, waardoor zacht hout zelfs niet uitloopt Enkelvoudig en meervoudig Voldoende, iets grover dan met een handkettingzaag Alleen enkelvoudige stammen Soortgelijk als met een handkettingzaag Alleen enkelvoudige stammen Enkelvoudige en meervoudige stammen, mits niet te dik Voldoende nette zaagsnede, maar nadeel zijn de kapstokken (te ver van de stam afzagen) Soortgelijk als met een handkettingzaag Werksnelheid snel snel gemiddeld gemiddeld zeer snel Kostenefficiëntie Gemiddeld t.o.v. (even goedkoop handmatig als handwerk). beheer (schatting) Verwerking afval Mogelijkheden gebruik biomassa Eindoordeel geschiktheid Zeer hoog (> 5x sneller dan handwerk), efficiëntie komt voort uit hoge snelheid machine. In het bijzonder als gekoppeld met versnipperaar. Stammen worden meestal geheel versnipperd, aparte werkgang Met name snippers Geschikt voor het verwijderen van opstanden (b.v. ongewenste soorten) Zeer hoog (> 5x sneller dan handwerk), efficiëntie komt voort uit hoge snelheid machine. In het bijzonder als gekoppeld met versnipperaar. Stammen worden meestal geheel versnipperd, aparte werkgang Met name snippers Zeer geschikt voor het dunnen en afzetten. Zowel van jonge opstanden als oude stoven. Stammen moeten apart nog onttakt en op maat gezaagd worden. Stammen en snippers in aparte werkgang Geschikt voor het zagen van grote bomen in landschapselem enten Hoog (> 2 x sneller dan handwerk), efficiëntie komt voort uit direct sorteren hout. Stammen zijn direct onttakt en op maat voor afvoer. Goed, direct splitsing van waardevoller hout tot tak- /tophout voor snippers Zeer geschikt voor beheer van jonge opstanden (dunnen of eerste ronde afzetten) Zeer hoog (> 5x sneller dan handwerk), efficiëntie komt voort uit hoge snelheid machine. In het bijzonder als gekoppeld met versnipperaar. Takken worden meestal geheel versnipperd, aparte werkgang Met name snippers Geschikt voor snel zagen van overhangende takken / snoeien van (bos)randen en snelgroeiende (elzen)singels

22 4.3 Advies technieken verwijderen bosopslag Vijf technieken uit onze inventarisatie kunnen gebruikt worden voor verwijderen van ongewenste bosopslag. Het verwijderen van ongewenste bosopslag is een vorm van herstelbeheer. Door te weinig maaien en/of begrazen of te laat maaien zijn bomen opgekomen die niet meer weggegeten worden door vee of gemaaid kunnen worden. Hoe sneller weer gemaaid kan worden hoe efficiënter de techniek, want maaien is vele malen goedkoper dan de hieronder genoemde technieken. De boomknipper kan gebruikt worden voor het rooien van opslag. Voor technische details en foto, zie hierboven. Voor wat betreft het verwijderen van bosopslag is het voordeel van de boomknipper dat deze ook in of op de bodem kan knippen. De knipmechaniek wordt niet of nauwelijks bot hierdoor. De boomknipper is toch slechts beperkt bruikbaar voor het verwijderen van bosopslag, omdat de knipper relatief traag ten opzichte van andere technieken werkt en b.v. ondergroei niet mee kan verwijderen. Maaien kan hierdoor niet direct weer mogelijk zijn. De bosklepel heeft net als de klepelmaaier is een bak met een roterende rol. De roterende rol bij de bosfrees is bezet met hamers waarmee hout fijn geslagen wordt. De bosfrees maalt alles, inclusief de toplaag van de bodem fijn. Het afvoeren van het fijne restmateriaal is lastig en vergt extra werk met b.v. een kraan. De bosklepel is daarom minder geschikt voor terreinen die verschraalt moeten worden, omdat een vrij grote dubbele inspanning nodig is. De toplaag wordt volledig verwoest (en afgevoerd), bestaand bodemleven wordt hierdoor sterk verstoord. Maaien is direct na toepassen van de bosklepel weer mogelijk. De snelheid van de bosklepel is hoog, 2-3 km per uur bij een werkbreedte van 1 tot 3 m

23 De brushcutter is ook hier boven reeds beschreven. De brushcutter is in het verwijderen van bosopslag geschikter dan de knipper. De brushcutter was aanvankelijk ontwikkeld voor het verwijderen van jonge bosopslag. Hij kan als een soort grote bosmaaier de opslag afvrezen en sorteren. De schijvensnoeier kan gebruikt worden bij het verwijderen van bosopslag als snelle zaagmethode, waarna b.v. een bosklepel gebruikt kan worden voor het verwijderen van de stobbes en alle ondergroei. Het voordeel van de schijvensnoeier is zijn grote werkbreedte en snelheid hierbij. De klepelmaaier eerder genoemd bij heggen en hagen kan gebruikt worden voor het verkleinen van dunne stammen en ondergroei. Wanneer een afzuiger gekoppeld is, is deze machine efficiënt inzetbaar in gebieden die verschraald moeten worden. De snelheid van de klepelmaaier is hoog, 2-3 km per uur bij een werkbreedte van 1,3 m

24 Samenvattend ons advies: BOSOPSLAG Boomknipper Bosfrees Brushcutter Schijvensnoeier Klepelmaaier Diameter Tot 38 cm Nvt Tot 37 cm 2-15 cm Tot 8 cm stammen Verwijderd opslag of ook ondergroei Weghalen van bomen Uitvoering en gewicht in relatie tot bodemdruk Alleen weghalen van bomen Op ton kraan; relatief zwaar, grote belasting bodem Geen hele stammen, wel stobbes en alle ondergroei Aan trekker of op rupsvoertuig, belasting bodem tebeperken Weghalen van bomen en frezen van stobben Op 13+ ton kraan; relatief zwaar, grote belasting bodem Aan hefarm van trekker, belasting bodem te beperken Dunnen stammen en ondergroei Aan hefarm van trekker of kraan, belasting bodem te beperken Relatieve Laag zeer hoog laag hoog zeer hoog werksnelheid Verwerking afval Stammen Niet eenvoudig, Stammen Stammen Via afzuiger worden meestal zo nodig worden meestal worden meestal direct geheel afschrapen met geheel geheel afgevoerd. versnipperd, aparte werkgang kraan en afvoeren versnipperd, aparte werkgang versnipperd, aparte werkgang Mogelijkheden gebruik biomassa Met name snippers Geen Met name snippers Met name snippers Geen, veel zand/materiaal in afval Eindoordeel geschiktheid Beperkt geschikt voor dikkere bosopslag op droge bodems, voor natte bodems te zwaar Geschikt voor bosopslag op droge en natte bodems. Aandachtspunt is dat hele ecosysteem verwijderd wordt. Maaien is direct weer mogelijk. Geschikt voor dikkere bosopslag op droge en natte bodems. Maaien is direct weer mogelijk, als er niet te veel ondergroei staat. Geschikt voor dikkere bosopslag op droge bodems Geschikt voor bosopslag op droge en natte bodems. Aandachtspunt is dat stobbes niet geheel weggefreesd kunnen worden en maaien niet altijd direct mogelijk is.ss Vergelijking in efficiëntie is niet gemaakt bij de bosopslagtechnieken, omdat er geen handwerk-variant te bedenken is die realistisch is

25 4.4 Eisen aan landschapselementen voor machinaal beheer Uit onze inventarisatie en de gesprekken met groenaannemers blijkt dat de machinale beheertechnieken slechts beperkte eisen stellen aan de landschapselementen. Aan lengte en breedte houtwallen, singels en bosjes worden geen extra eisen gesteld. De breedte van heggen en hagen moet voor de beste technieken (schijvensnoeier en heggenknipper) niet breder worden dan 2-3 meter om snel te kunnen beheren. Opvallend is dat de aannemers aangeven ook voor kleine lengten (100 m) voor een redelijke prijs te kunnen komen, mits de reisafstand beperkt is. Lange lengten zijn dus niet per se een issue. De uniformiteit van het element is wel van belang, aangezien dikkere of juist dunnere stammen soms verschillende machines eisen. Uniformiteit hoeft niet per se volledig binnen een element gevonden te worden, ook meerdere soortgelijke elementen / delen van elementen in een gebied kunnen voor voldoende uniformiteit zorgen, zodat machines ingeschakeld kunnen worden (hier is gebiedssamenwerking voor nodig, zie volgende paragraaf). De belangrijkste eisen die de landschapselementen wel stellen is goede bereikbaarheid vanaf de weg en rondom voldoende (minimaal 2 meter, bij voorkeur 3 meter) werkruimte. Bij voorkeur ook ruimte tussen raster en element, zodat hefarmen tussen raster en element goed kunnen manoeuvreren. Ruim uitrasteren is bovendien goed voor het voorkomen van vraat door vee. Voor bestaande landschapselementen is de bereikbaarheid vanaf de weg en de ruimte rond het element, regelmatig beperkend. Voor bestaande landschapselementen zullen zeker niet altijd machinale technieken kunnen worden toegepast. We moeten ons daarom ook niet rijk rekenen voor wat betreft lagere onderhoudskosten voor alle landschapselementen in Overijssel. Voor nieuw aan te leggen landschapselementen is het aan te bevelen om elementen wel zo aan te leggen dat deze efficiënt machinaal beheerd kunnen worden in de toekomst. 4.5 Efficiëntie en landschapskwaliteit door gebiedssamenwerking Aandachtspunt bij het gebruik van machinale technieken voor landschapsbeheer is dat deze technieken zorgen voor veel sneller beheer, waardoor in een dag veel landschapselementen in een gebied ineens gesnoeid of afgezet kunnen worden in een dag binnen een gebied

26 Gebiedssamenwerking is belangrijk om zodoende van jaar tot jaar elementen verspreid over het gebied te beheren, zodat er veel verschillende ontwikkelingsfases naast elkaar voorkomen, hetgeen biodiversiteit en belevingswaarde sterk bevorderd. Gebiedssamenwerking kan bovendien leiden tot efficiënter beheer, als eigenaren in een gebied zich bundelen en b.v. ook gezamenlijk de biomassa lokaal kunnen drogen en afzetten. In diverse studies, zoals de studie Groen Goud uit landschapsonderhoud, zijn aandachtspunten voor deze gebiedssamenwerking gegeven. Belangrijk is dat de gebiedsamenwerking moet bestaan uit eigenaren + aannemers + gebruikers biomassa. In de praktijk is hier in Overijssel door groenaannemers en b.v. binnen de Groene en Blauwe dienstenregeling mee geëxperimenteerd. Opvallend is dat deze gebiedssamenwerkingen nauwelijks van de grond komen, omdat met name eigenaren onvoldoende rendement / meerwaarde voor zichzelf herkennen in voorgestelde gebiedssamenwerkingen. Tijdens de veldbijeenkomsten werd hier uitgebreid bij stilgestaan, omdat velen niet precies snappen waarom het niet lukt deze samenwerkingen te starten. Onder andere kwam naar voren dat betere (cijfermatige) onderbouwingen van het rendement / meerwaarde voor eigenaren van groot belang is. Bovendien moet helder zijn hoe en of eigenaren brandhout (deels) voor eigen gebruik kunnen behouden. Mogelijk kan een intergraal gebiedsplan uitkomst bieden om meerwaarde in beeld te brengen en planmatige mogelijkheden voor samenwerking te scheppen. 4.6 Verwaarding van biomassa Zoals in de verkenning in hoofdstuk 2 reeds genoemd is, is het verlagen van de logistieke kosten van groot belang om de biomassa uit landschapsonderhoud te kunnen verwaarden. Zowel de machinale oogsttechnieken (beheertechnieken), in deze studie geinventariseerd, als de afvoertechnieken zijn hiervoor van groot belang. De afvoertechnieken hebben nauwelijks aandacht gehad in deze inventarisatie. Toch zijn hier worden hierin de meeste logistieke kosten gemaakt binnen de biomassaketen. Probos (2009) geeft aan dat versnipperen en uitrijden meer dan de helft van de oogstkosten uitmaken. Het aantal bewegingen, het te transporteren volume van de biomassa en de uiteindelijke afstand waarover de biomassa vervoerd moet worden zijn van logischerwijs van cruciaal belang voor de logistieke kosten. Lokaal drogen voordat transport plaatsvindt kan het volume beperken. Gebruik van biomassa voor lokale verwarmingsdoelen (stalverwarming, maatschappelijke functies: zwembaden, etc.) beperkt de afstand, maar

27 vraagt om meer samenwerkingspartners, dan afvoer naar regionale biomassawerven. Meer informatie hierover is in de verschillende bronnen, waaronder het Probos rapport te vinden. Belangrijk om hier wel te noemen is dat de internationale biomassaprijzen momenteel laag zijn, waardoor nauwelijks rendement te verwachten is uit biomassa van landschapsonderhoud. Stijgende olieprijzen of nieuwe subsidies in het kader van het recente Parijse klimaatakkoord zijn nodig om de biomassa uit landschapsonderhoud, met haar duurdere logistiek, weer wat te laten opleveren. 4.7 Advies publiekscommunicatie Het algemeen publiek is niet gewend aan grote machines in het landschapsbeheer. Vanuit landschapsorganisaties wordt vaak het beeld van traditioneel, streekeigen, ambachtelijk landschapsbeheer gekoesterd in hun communicatie. Machinaal beheer met grote machines roept heel andere gevoelens op dan het beheerambacht. In de bosbouw in Nederland was rond de eeuwwisseling nog weinig machinaal beheer. De opkomst van de harvesters riep felle reacties van het algemeen publiek op. Zorgvuldige communicatie met aandacht voor kwaliteit en efficiëntie heeft er voor gezorgd dat het publiek meer en meer gewend is geraakt aan grote machines in het bos. Voor het landschapsbeheer zal ook meer gecommuniceerd moeten gaan worden door alle partijen, waaronder ook landschapsorganisaties, over nut en noodzaak van machinaal beheer. Voor de toekomstige landschapsbeheeropgave is machinaal beheer een van de manieren om de beheerkosten voor eigenaar en samenleving te kunnen beperken. Onderstaande pagina over natuurbeheer op de website van de Belgische organisatie Natuurpunt start bijvoorbeeld met uitleg over machinaal beheer. Iets wat op dit moment bij b.v. Landschap Overijssel niet terug te vinden is

28 4.8 Uitwisseling kennis en ervaring beheerders Zoals het Probos rapport over de biomassaketen (2009) reeds vermeld is dat beheerders meer kennis en ervaring moeten opdoen met machinaal beheer. In dit project zijn twee veldbijeenkomsten georganiseerd. Een in het oosten van Overijssel georganiseerd bij OldeBolhaar op hun bedrijf in Overdinkel (24 februari) en een in het westen van Overijssel georganiseerd op het bedrijf van A. De Jonge in Sintjansklooster (25 februari). Beide bijeenkomsten werden bezocht door ruim 30 deelnemers: landschapsbeheerders, natuurbeheerders, openbaar groenbeheerders, adviseurs en groenaannemers. Bij de start van het project was expliciet de vraag van de provincie Overijssel om deelnemers uit verschillende type organisaties bij elkaar te brengen. In onderstaande grafiek is zichtbaar uit welk type organisaties de deelnemers op beide dagen afkomstig waren. In bijlage 3 zijn de deelnemerslijsten van beide dagen opgenomen feb 24-feb

29 Diverse technieken / machines waren op de veldbijeenkomsten live te zien. Daarnaast was er een presentatie over de conceptresultaten van de inventarisatie. De reacties van de deelnemers zijn verwerkt in de resultaten in dit rapport. Het projectteam wil op deze plek nogmaals de bedrijven A. de Jonge en OldeBolhaar danken voor demonstreren van hun machines en het beschikbaar stellen van de locatie en de aannemers Snoeibedrijf Haven, Noest Bosbouw Landschapsbouw Boomverzorgingvoor het demonstreren van hun machines

30 5 Conclusies en aanbevelingen conclusies Uit onze verkenning blijkt dat er drie redenen zijn waarom de ons omliggende landen vanuit de bosbouweconomie, verder zijn met machinaal beheer in het landschap: groennaannemers/machinebouwers hebben (financiële) ruimte gekregen voor ontwikkeling van geschikte machines; bosbeheerders en natuur-/landschapsbeheerders wisselen ervaringen uitwisselen en publiek is gewend aan machinaal beheer in de bossen. Uit onze inventarisatie blijkt dat de volgende technieken zowel efficiënt zijn als zorgen voor goed landschaps- en natuurkwaliteit: Voor onderhoud van heggen en hagen is de heggenknipper en de schijvensnoeier zeer geschikt. De veel gebruikte klepelmaaier raden wij af, omdat de wonden aan de takken rafelig zijn en infecties kunnen veroorzaken. Voor onderhoud van singels, houtwallen en bosjes zijn wij erg enthousiast op de recent ontwikkelde Brushcutter. Een robuuste machine die relatief snel en zorgvuldig kan zagen. Ook de miniharvester kan in jonge opstanden snel dunnen en afzetten en als grote voordeel ook snel hout op maat zagen, zodat maximale waarde van het hout kan worden genoten. Voor het verwijderen van bosopslag op natte grond is de bosklepel zeer geschikt, omdat deze machine ook goed op een rupsvoertuig (omgebouwde pistebully) kan worden gemonteerd. Het bestaande bodemleven wordt wel grotendeels verwijderd. Voor iets lichtere opslag is de klepelmaaier in te zetten. De brushcutter is voor dikkere opslag ook aan te bevelen omdat deze machine ook de stobbe direct kan wegfrezen in niet-zandige. De brushcutter is wel zwaar, aanvullende maatregelen moeten op nattere grond genomen worden om insporing te voorkomen

31 Gebiedssamenwerking kan de efficiëntie en landschapskwaliteit in een gebied versterken. Uit de veldbijeenkomsten is het geluid wel gekomen dat het opstarten van gebiedssamenwerkingen op verschillende plaatsen in Overijssel geprobeerd is, maar weerbarstig lijkt. aanbevelingen voor natuur-/landschapsbeheerders, eigenaren kies bewust voor efficiënte beheertechnieken waar mogelijk deel kennis en ervaringen met collegabeheerders; zoek gebiedssamenwerking op om aanbestedingsvoordelen te realiseren en de verwaarding van biomassa beter uit te nutten. aanbevelingen voor intermediairen, adviseurs (Adviesbureaus, Landschap Overijssel, Agrarische Collectieven, Stichting Groene en Blauwe diensten Overijssel) adviseer grondeigenaren niet alleen wat er moet gebeuren, maar adviseer ook actief hoe dit met machinaal beheer efficiënt kan gebeuren, passend bij de landschapselementen; zorg bij plannen voor aanleg van landschapselementen voor voldoende ruimte zodat machinaal beheer in de toekomst mogelijk is; ga door met het aanjagen van gebiedssamenwerkingen; zorg voor positieve communicatie naar het brede publiek over de meerwaarde die machinaal beheer kan opleveren aanbevelingen voor provincie Overijssel neem resultaten van de inventarisatie mee in richtlijnen / beheeradviezen voor natuur- en landschapsbeheer; stimuleer de ontwikkeling van gebiedssamenwerking in landschapsonderhoud, zorg dat groenaannemers hier actief in betrokken kunnen worden; stimuleer kennisuitwisseling over machinaal beheer tussen natuuren landschapsbeheerders

32 - 32 -

33 Geraadpleegde bronnen Mechanisatie van het landschapsbeheer - Werktuigen voor het beheer van opgaande kleine landschapselementen, (oever)bermen en recreatiepaden; Delarue, S. en Willem, J., IKC Groenmanagement, i.o.v. Interreg III en provincie West-Vlaanderen, Te raadplegen via (dit is niet de oorspronkelijke bron, maar wel de enige plek waar het rapport in zijn geheel direct is te lezen) Website TWECOM project (Towards Eco-energetic Communities) Te raadplegen via: of de afgeleide website van partner The Organic Research Centre, deze bevat nog extra links, opment&page=eco-agroforestry&i=projects.php&p_id=38 o.a. staan op beide websites filmpjes van technieken A guide to Harvesting woodfuel from hedges; Meg Chambers, Mary Crossland, Sally Westaway and Jo Smith, The Organic Research Centre, Elm Farm, Te raadplegen via: ploads/project_outputs/twecom%20orc%20best%20practice%20guid e%20v%201.0.pdf Flyer Rejuvenation of hedgerows, The Organic Research Centre, Elm Farm, Te raadplegen via: rchproject_summaryleaflet_june15.pdf De logistieke keten van houtige biomassa uit bos, natuur en landschap in Nederland: stand van zaken, knelpunten en kansen Martijn Boosten, Jan Oldenburger, Jeroen Oorschot, Martijn Boertjes & Jaap van den Briel, Probos, Te raadplegen via:

34 Rural Development in the EU - Statistical and Economic Information Report 2013 Te raadplegen via:

35 Bijlage 1 Deelnemers inventarisatie Veldbezoeken: IKL Limburg / natuuraannemer RANOX machinaal heggenbeheer Olde Bolhaar Ecoservices Duitsland - Machinebouwer Ufkes Drachten - Groenrycycling Rouveen - Firma De Jonge Sint Jansklooster - Vossebeld Cultuur en Civiele techniek Oldenzaal - Dekker Agrarisch loonwerk Vriezenveen - Noest bosbouw, landschapswerk, boomverzorging Stegeren - Gesprek groenaannemers 20 november 2015: Johan van Reel (Rouveen Recycling; biomassa, groenafvalverwerking)) Ab Obdam (Noest; bosbouw, landschapswerk) Herry Dekker (Dekker, agrarisch loonwerk) Christiaan Olde Bolhaar (Olde Bolhaar; agrarisch loonwerk, biomassa) Wim Vermeers en Dennis van Rooyen (Ranox; natuurbeheer) Losse contacten groenaannemers / machinebouwers: Loonbedrijf Bisschop Rouveen Snoeibedrijf Haven Loonbedrijf Dunnink Staphorst Reacties op -enquete beheerders: H.A. Varvik, beheerder Stalesch (ANV) Ben Bakkenes, groenbeheerder gemeenten Ommen en Hardenberg Roy Schuurman, beheerder landgoed Twickel Kristian van Oene, beheerder Landschap Overijssel Evert Dijk, beheerder Landschap Overijssel

36 - 36 -

37 Bijlage 2 Factsheets machinale beheertechnieken (digitaal als losse pdf beschikbaar)

38 - 38 -

39 Bijlage 3 Deelnemerslijst veldbijeenkomsten Type organisatie Organisatie Naam 24-feb 25-feb adviesbureaus / intermediairs Adviesbureau de Wateregge Paul ten Velde 1 ANV/collectief ANV de Ommermarke Jan Hulsink 1 ANV/collectief ANV Hooltwark Gertie Hissink 1 bosgroepen Bosgroepen - regiobeheerder Kop van Overijssel Peter Stouten 1 bosgroepen Bosgroepen - regiobeheerder Salland Martijn Jansen 1 bosgroepen Bosgroepen - regiobeheerder Twente Erik Sonder 1 adviesbureaus / intermediairs Bruins en kwast Arjan Kleinjan 1 ANV/collectief Collectief Henk Varvik [h.avarvik@freeler.nl] 1 ANV/collectief Collectief Ton Fleer 1 adviesbureaus / intermediairs Damink Hoveniers Neeltje Bleumink 1 organisatie - groenaan. De Jonge A. De Jonge 3 waterschap Drents Overijssels Delta Gerrit Jan van Dijk 1 groenaannemers Ebola BV A. Schoorlemmer 1 adviesbureaus / intermediairs Eelerwoude Frank Winkelhorst 1 adviesbureaus / intermediairs Eelerwoude Sanne Hulleman 1 gemeente Gemeente Borne De heer M. Verbeek 1 gemeente Gemeente Hof van Twente Richard Emming 1 gemeente Gemeente Ommen-Hardenberg Ben Bakkenes 1 gemeente Gemeente Rijssen-Holten Durand Spithoven 1 gemeente Gemeente Steenwijkerland Jos van Dijk 4 groenaannemers Gerwers Aannemersbedrijf Peter Gerwers 1 groenaannemers Groen Recycling Rouveen Eugenio Rouwenhorst 1 1 groenaannemers Groen Recycling Rouveen Johan van Reel 1 1 adviesbureaus / intermediairs Groenpartner Avereest Dhr. J. Lisser 1 groenaannemers Groenwerk XL H. Terhorst 1 adviesbureaus / intermediairs Het Ruiterpad Gerard de Ruiter 1 groenaannemers Hoveniersbedrijf 't Hart Dhr. D. 't Hart 2 groenaannemers Klus- Hoveniersbedrijf Bremmer Dhr. H. Bremmer 2 landgoederen Landgoed Huize Almelo Wim Kutterik 1 landgoederen landgoed Nijenhuis&Westerflier Thijs Bouwmeester 1 landgoederen landgoed Nijenhuis&Westerflier Jan Kistemaker 1 landgoederen Landgoed Vilsteren Dennis Kutterik 1 natuurbeheerorganisaties Landschap Overijssel Eibert Jongsma 1 natuurbeheerorganisaties Landschap Overijssel Hans Dijkstra 1 natuurbeheerorganisaties Landschap Overijssel Kristian van Oene 1 natuurbeheerorganisaties Landschap Overijssel Evert Dijk 1 1 natuurbeheerorganisaties Natuurmonumenten Arco Lassche 1 natuurbeheerorganisaties Natuurmonumenten Dick Buitenhuis 1 organisatie - groenaan. Noest Bosbouw Noest Bosbouw algemeen 2 2 organisatie - groenaan. Olde Bolhaar Christiaan Olde Bolhaar 2 organisatie organisatie Laurens Coes 1 1 organisatie organisatie Martin Degen 1 1 organisatie organisatie Leonie Rouwenhorst 1 1 organisatie organisatie Robert Pater 1 1 organisatie organisatie Judith Snepvangers 1 1 provincie Provincie Overijssel Frits Overweg 1 provincie Provincie Overijssel Greanne Feenstra 1 provincie Provincie Overijssel Henry van der Drift 1 organisatie - groenaan. Snoeibedrijf Haven S. Haven 1 1 waterschap Waterschap Vechtstromen Ben Morsink 1 waterschap Waterschap Vechtstromen G. Spitshuis 1 waterschap Waterschap Vechtstromen Wiel Dammers