Bestrijding van door vectoren overgedragen aandoeningen bij hond en kat

Transcriptie

1 Bestrijding van door vectoren overgedragen aandoeningen bij hond en kat Richtlijn 5, Tweede editie - september

2 ESCCAP The Mews Studio, Portland Road Malvern, Worcestershire, WR14 2TA Datum eerste druk ESCCAP Alle rechten voorbehouden Deze publicatie wordt beschikbaar gesteld onder de voorwaarde dat eventuele herverdeling of reproductie van een deel of het geheel van de inhoud, in welke vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op andere wijze alleen is toegestaan met voorafgaande schriftelijke toestemming van ESCCAP. Deze uitgave mag uitsluitend worden verspreid in de originele covers. Een bibliotheekexemplaar van deze publicatie is verkrijgbaar bij ESCCAP Benelux ISBN

3 ESCCAP Richtlijn nr. 5 Bestrijding van door vectoren overgedragen aandoeningen bij hond en kat Tweede editie gepubliceerd in september 2012 INHOUD Inleiding GEZONDHEID EN LEVENSSTIJL VAN HET HUISDIER BESTRIJDING EN PREVENTIE VAN DOOR VECTOREN OVERGEDRAGEN AANDOENINGEN Door insecten overgedragen aandoeningen Leishmaniase Dirofilariase en andere filaria-infecties Bartonellose Virale infecties...25 Zie hoofdstuk Door teken overgedragen aandoeningen Babesiose (piroplasmose) Ehrlichiose Anaplasmose Borreliose - Ziekte van Lyme Door vectoren overgedragen virale aandoeningen...36 Bijlage 1 - Achtergrondinformatie...40 FIGUREN Figuur 1: Globale verspreiding van canine leishmaniase in Europa...11 Figuur 2: Verspreiding van Dirofilaria immitis en Dirofilaria repens in Europa...17 TABELLEN Tabel 1: Door insecten overgedragen infecties bij hond en kat in Europa...6 Tabel 2: Overzicht van door teken overgedragen pathogenen in Europa...7 Tabel 2: vervolg: Overzicht van door teken overgedragen pathogenen in Europa...8 Tabel 3: Leishmania soorten die honden en katten in Europa kunnen infecteren...9 Tabel 4: Chemotherapie bij leishmaniase bij de hond...13 Tabel 5: Filariasoorten bij honden en katten in Europa (zie Tabel 6 voor de morfologie van microfilariae)...31 Tabel 6: Morfologische eigenschappen van microfilariae in het bloed1 afkomstig van filaria wormen bij honden en katten...19 Tabel 7: Preventie van dirofilariose bij hond en kat in Europa: minimale en maximale doseringen van macrocyclische lactonen...22 Tabel 8: Babesiasoorten bij honden en katten en hun vectoren in Europa...26 Tabel 9: Verspreiding van Babesia spp. bij de hond in Europa

4 Tabel 10: Klinische beelden van babesiose bij de hond...27 Tabel 11: Therapie van babesiose bij de hond...29 Tabel 12: Profylaxe van Babesia bij de hond veroorzaakt door Babesia canis voorkomt ernstige ziekte maar niet het tot stand komen van de infectie...29 Tabel 13: Anaplasma soorten die honden en katten in Europa kunnen infecteren...32 Tabel 14: Verspreiding van pathogene Anaplasma soorten in Europa...33 Tabel 15: Klinische verschijnselen en laboratoriumbevindingen van pathogene Anaplasma infecties bij de hond...33 Tabel 16: Door vectoren overdragen virussen bij hond en kat in Europa...36 Tabel 17: Verspreiding van vector-overgebrachte virusinfecties bij hond en kat in Europa...37 Tabel 18: Klinisch beeld van vector-overgedragen virale infecties bij de hond

5 Bestrijding van door vectoren overgedragen aandoeningen bij hond en kat INLEIDING Door vectoren overgebrachte ziekten worden veroorzaakt door een grote verscheidenheid aan infectieuze organismen, waaronder virussen, bacteriën en parasieten (protozoa en wormen), die overgedragen kunnen worden door allerlei geleedpotige vectoren zoals teken, Diptera (muggen, phlebotome zandvliegen 1, Muscidae), luizen en vlooien. Door vectoren overgedragen pathogenen of aandoeningen zijn belangrijk omdat: Ze zeer pathogeen kunnen zijn bij hond en kat Hun overdracht vaak onvoorspelbaar is Het stellen van de diagnose en de bestrijding lastig kan zijn Na een lange incubatieperiode verschillende klinische verschijnselen kunnen optreden, die zelden pathognomonisch zijn Dieren een persisterende infectie kunnen hebben en zo een reservoir vormen Sommige vectorziekten belangrijke zoönosen vormen, zoals leishmaniase, borreliose, rickettsiose, bartonellose en dirofilariase. De combinatie van klimatologische en ecologische veranderingen, nationale wetgeving met betrekking tot de aanpak van zwerfhonden en katten, en een toenemend aantal huisdieren dat reist en verhuist, kan van invloed zijn op de huidige epidemiologische situatie van vectorziekten in Europa. Zeldzame ziekten kunnen in bepaalde gebieden in frequentie toenemen doordat er meer geïnfecteerde dieren geïntroduceerd worden of doordat de pathogenen en hun vectoren zich verspreiden naar en vestigen in gebieden die eerder nietendemisch waren. Een dergelijke expansie van endemische gebieden is gerapporteerd voor verschillende parasitaire ziekten zoals dirofilariase, babesiose en leishmaniase. Babesiose is bijvoorbeeld de afgelopen jaren waargenomen door heel Centraal-Europa en verspreidde zich vanuit voormalige endemische gebieden in Europa. Een ander belangrijk kenmerk van deze aandoeningen is een toename ervan bij in het wild levende dieren, die fungeren als reservoir. Een effectieve bestrijding van vectorziekten vereist een grondige kennis van de infectieuze agentia, hun vectoren en belangrijkste gastheren. Deze richtlijn focust zich, naast het geven van een overzicht van de belangrijkste vectorziekten bij hond en kat, op de volgende belangrijke infecties/aandoeningen: leishmaniase, dirofilariase, bartonellose, babesiose, ehrlichiose, anaplasmose en door vectoren overgedragen virusziekten. De volgende vectorziekten worden niet in detail besproken in deze Richtlijn, maar worden hieronder en in de tabellen vermeld: Rickettsiose (bijv. Rickettsia conorii, R. slovaca, R. felis. Dit zijn kleine intracellulaire Gram-negatieve bacteriën die typisch leiden tot koorts in de acute fase bij gevoelige gastheren; overdracht door vele geleedpotigen). Hepatozoönose (bijv. Hepatozoon canis, protozoaire pathogenen bij de hond die worden overgedragen door opname van een geïnfecteerde teek). Thelaziose (Thelazia callipaeda, een rondworm die zich in de conjunctivaalzak bevindt en wordt overgedragen door Drosophila vliegjes). Haemoplasmose (vroeger haemobartonellose, veroorzaakt door een kleine Gram-negatieve bacterie, haemotrofe Mycoplasma s of haemoplasma s, die zich vasthechten op het oppervlak van rode bloedcellen, bijv. Mycoplasma haemocanis en M. haemofelis, bij respectievelijk hond en kat). Andere minder pathogene soorten die beschreven zijn bij de kat zijn hoofdzakelijk Candidatus Mycoplasma haemominutum en Candidatus Mycoplasma turicensis en bij de hond Candidatus Mycoplasma haematoparvum. Hoewel de methode van natuurlijke overdracht nog steeds onbekend is, kunnen zowel teken als vlooien hierbij een rol spelen. 1 Phlebotominae zandvliegen binnen Europa zijn Psychodidae zandvliegen van het geslacht Phlebotomus verantwoordelijk voor de overdracht van leishmaniase. In de tekst zal hiernaar verwezen worden met de term phlebotomen. 5

6 Tabel 1: Door insecten overgedragen infecties bij hond en kat in Europa Ziekte of infectie Oorzaak Vector 1 Gastheer Geografische verspreiding Ernst van de klinische symptomen Ziekten veroorzaakt door protozoa Leishmaniase Leishmania infantum Phlebotomen Hond, kat Zuid Europa Subklinisch - Ernstig Ziekten veroorzaakt door helminten Dipylidiose Dipylidium Vlooien, luizen Hond, kat Wereldwijd Subklinisch caninum Filariose Dirofilaria immitis Culicidae Hond, kat Europa Subklinisch - Ernstig D. repens Culicidae Hond, kat Zuid en Oost Europa Acantocheilonema dracunculoides & A. reconditum Culicidae en (Rhipicephalus sanguineus) Hond Spanje, Frankrijk, Italië, Portugal Thelaziose Thelazia callipaeda Drosophila vliegen Hond, kat Italië, Frankrijk, Zwitserland, Spanje Bacteriële infecties of ziekten Rickettsiose Bartonellose (kattenkrabziekte) Bartonellose (hond endocarditis) Haemoplasma s Tularaemia Virale infectie West-Nijl virus Rickettsia felis Overige Bartonella henselae Bartonella vinsonii en andere Mycoplasma haemofelis (kat) Mycoplasma haemocanis (hond) Francisella tularensis West-Nijl virus (WNV), flavivirus 1 ) niet-insect vectoren tussen haakjes Gering - Gemiddeld Gering Gering - Ernstig Vlooien Hond, kat, egel Europa Subklinisch - Gemiddeld Vlooien, teken Geleedpotige vectoren Vlooien en vermoedelijk teken Muggen Tabanidae Paard, mens, (hond, kat). reservoir: vogels Kat (reservoir gastheer) wereldwijd Subklinisch - Gering Hond wereldwijd Gemiddeld - Ernstig Kat, hond wereldwijd Katten: Gering - Ernstig Honden: Subklinisch Kat (hond) Zuid Europa Subklinisch - Ernstig Culex spp. en andere muggen Roemenië, Tsjechië, Italië, Frankrijk, Portugal Subklinisch - Ernstig 6

7 Tabel 2: Overzicht van door teken overgedragen pathogenen in Europa Ziekte Oorzaak Gastheer Vectoren Geografische verspreiding in Europa Ziekten veroorzaakt door protozoa Piroplasmose (babesiose) Babesia canis canis Hond Dermacentor reticulatus B. canis vogeli Hond Rhipicephalu s sanguineus B. gibsoni en B. gibsoni-achtige B. (Theileria) annae Hond Hond Haemaphysa lis spp., Dermacentor spp. Ixodes hexagonus 2 West, Zuid en Centraal Europa tot aan de Oostzee Zuid Europa in navolging van de verspreiding van de vector Sporadisch en zeldzaam in Europa Noord West Spanje, Portugal Ernst van de klinische symptomen Gemiddeld - Ernstig Mild - Gemiddeld Gemiddeld - Ernstig Gemiddeld - Ernstig Hond R. sanguineus Zuid Europa Meestal milde infectie; Hepatozoönose Hepatozoon canis 1 subklinisch Hepatozoon spp. Kat Onbekend Spanje Subklinisch Ziekten veroorzaakt door nematoden Filariose Acanthocheilonema Hond R. sanguineus 3 Zuid Europa Gering (Dipetalonema) dracunculoides A. (D.) reconditum Cercopitiphilaria grassi Ziekten veroorzaakt door bacteriën Bartonellose Borreliose (ziekte van Lyme) Ehrlichiose (monocytair) Neoehrlichiose (monocytair) Anaplasmose (granulocytaire ehrlichiose) Anaplasmose (infectieuze cyclische trombocytopenie) Bartonella henselae B. vinsoni Bartonellla spp. Borrelia burgdorferi complex (met name B. garinii en B. afzelii in Europa) Veel dieren, hond, kat, mens Veel dieren met name knaagdieren, hond, kat en mens Teken vermoed 3 Ixodes ricinus, I. hexagonus, I. persulcatus Over heel Europa Zuid-Europa in navolging van de verspreiding van de vector Doorgaans subklinische infectie Meestal subklinisch Ehrlichia canis Hond (kat) R. sanguineus Spanje Subklinisch Candidatus Neoehrlichia mikurensis Anaplasma phagocytophilum Knaagdieren, mens, hond Veel dieren, hond, kat, mens Ixodes ricinus Europa Onbekend I. ricinus (I. trianguliceps?) A. platys Hond Rhipicephalus sanguineus Over heel Europa Zuid Europa in navolging van de verspreiding van de vector Doorgaans milde en subklinische infecties Meestal asymptomatisch 7

8 Tabel 2 vervolg: Overzicht van door teken overgedragen pathogenen in Europa Ziekte Oorzaak Gastheren Vectoren Geografische verspreiding in Europa Ziekten veroorzaakt door bacteriën Rickettsiale infecties (Mediterraans e spotted fever /MSF) Coxiellose (Q koorts) Tularaemia Rickettsia conorii Hond Rhipicephalus sanguineus Coxiella burnetii Herkauwers, hond, kat, mensen Ixodes spp. 3 Dermacentor spp. Francisella tularensis Haasachtigen, kat Ixodes spp. 3 Dermacentor spp. 3 Haemaphysalis spp. 3 Rhipicephalus sanguineus 3 Ziekten veroorzaakt door virussen Europese tickborne encefalitis (TBE) Louping ill TBE virus, (Flavivirus) Louping-ill virus, (Flavivirus) Veel dieren, knaagdieren, hond Veel dieren, voornamelijk schapen, hond Ixodes ricinus, I. persulcatus Zuid Europa in navolging van de verspreiding van de vector Over heel Europa Zuid Europa Centraal, Oost en Noord Europa Ernst van de klinische symptomen Meestal asymptomatisch Subklinische infectie Subklinische infecties soms gemiddeld tot ernstig bij jonge katten Klinische symptomen kunnen gemiddeld zijn, maar niet vaak gemeld Ixodes ricinus UK, Ierland UK, Ierland Klinische symptomen kunnen gemiddeld zijn, maar niet vaak gemeld 1) Overdracht van Hepatozoon spp. vindt plaats door opname van een geïnfecteerde teek en niet door een tekenbeet. 2) Nog niet experimenteel aangetoond. 3) Teken zijn niet de enige geleedpotige vectoren voor deze ziekten 1. GEZONDHEID EN LEVENSSTIJL VAN HET HUISDIER Dieren hebben zorg op maat nodig die voldoet aan hun individuele behoeften. Bepaalde factoren kunnen een intensievere controle vereisen en/of behandeling, terwijl andere factoren kunnen leiden tot een minder agressieve aanpak. Dier Leeftijd en gezondheidsstatus van het dier zijn belangrijk, inclusief de voorgeschiedenis en oorsprong. Sommige rassen of individuen hebben een genetisch vastgelegde gevoeligheid voor sommige aandoeningen zoals leishmaniase, terwijl andere tegelijkertijd aanwezige aandoeningen het dier kunnen predisponeren voor vectorziekten of deze kunnen verergeren. Omgeving Honden en katten in kennels of cattery s of dieren die buiten leven, lopen vaak een groter risico op het verkrijgen van vectorziekten dan dieren die binnenshuis leven. Het risico van overdracht kan ook afhangen van verschillende lokale omstandigheden zoals het (micro)klimaat en topografie. Voeding Een slechte voeding kan bijdragen aan de gevoeligheid voor vele aandoeningen, waaronder vectorziekten. 8

9 Locatie en reizen Honden en katten die leven in of reizen naar specifieke geografische gebieden die endemisch zijn voor bepaalde vectorziekten, lopen een hoger risico op infectie. Bijvoorbeeld dieren die met hun eigenaar meegaan op vakantie of herplaatst worden, naar een kennel of show gaan of de natuur in gaan tijdens wandelingen of jachtactiviteiten. 2. BESTRIJDING EN PREVENTIE VAN DOOR VECTOREN OVERGEDRAGEN AANDOENINGEN 2.1. Door insecten overgedragen aandoeningen Leishmaniase a. Agentia en vectoren In Europa wordt canine leishmaniase veroorzaakt door Leishmania infantum, die bestaat uit verschillende enzymatische typen (zymodemen); andere soorten (L. tropica, L.major) worden zelden vastgesteld (Tabel 3). De vectoren zijn diverse soorten bloedzuigende mugjes van het geslacht Phlebotomus (Phlebotominae subfamilie; phlebotomen = zandvliegen). De hond wordt beschouwd als belangrijkste reservoir van een L. infantum infectie, maar ook de kat kan gastheer zijn van L. infantum. Vele andere zoogdiersoorten kunnen geïnfecteerd raken, waaronder de mens. De parasiet is ook gevonden bij verschillende knaagdieren zoals ratten en eekhoorns. Paarden, rundvee, geiten, schapen, katten en wilde hondachtigen waaronder vossen, wolven en jakhalzen kunnen ook geïnfecteerd raken, maar de epidemiologische rol van deze gastheren is nog niet duidelijk vastgesteld. De ontwikkeling van phlebotomen vindt plaats in leefgebieden met veel grond. De eitjes worden in grond afgezet die rijk is aan organisch materiaal en de larven maken vier ontwikkelingsstadia door voordat ze verpoppen en de volwassen muggen tevoorschijn komen. De seizoensgebonden dynamica van phlebotomen is nog niet volledig onderzocht, maar het is bekend dat sommige palearctische soorten overwinteren als 4e stadium larven. Phlebotomen vertonen een nachtelijke circadiaanse activiteit, waarbij de meeste soorten hun gastheer onmiddellijk na zonsondergang opzoeken. De activiteit varieert tussen de soorten binnen hun leefgebied. Overdag rusten de phlebotomen op donkere en vochtige plaatsen, vooral in kieren en holen in stenen wanden, houtstapels, kelders of donkere opslagplaatsen bij huizen en stallen. Phlebotomen komen wijdverspreid voor in het mediterrane gebied, in Afrika en het Midden-Oosten. Ze passen zich goed aan, afhankelijk van de soort, aan tropische of subtropische klimaten en zelfs aan droge gebieden. Bovendien is het al tientallen jaren bekend dat het endemische gebied van P. perniciosus zich uitstrekt tot Noord-Frankrijk en dat deze soort is aangetroffen in Zuid-Duitsland en Zuid-Zwitserland. Tabel 3. Leishmania soorten die honden en katten in Europa kunnen infecteren Oorzaak Vectoren Gastheren Leishmania infantum (verschillende zymodemen) Phlebotomus spp. (zandvliegen) o.a.: P. perniciosus, P. ariasi, P. perfiliewi, P. neglectus, P. tobbi, P. langeroni Hond, vos, jakhals, knaagdieren, kat, verschillende andere zoogdieren en de mens L. tropica P. sergenti, P. arabicus Hond en mens L. major P. papatasi Knaagdieren, hond en mens b. Biologie en overdracht Leishmania spp. komen voor in en vermenigvuldigen zich tot twee goed gedifferentieerde vormen: intracellulaire amastigoten infecteren de cellen van de gewervelde gastheer en de extracellulaire geflagelleerde promastigoten ontwikkelen zich in het darmkanaal van de phlebotomen. 9

10 Leishmania spp. zijn zeer vectorspecifiek en worden overgedragen door bloedzuigende vrouwtjes van verschillende Phlebotomus soorten terwijl ze zich voeden op hun gastheren. De vectoractiviteit is het grootst tijdens de dageraad en bij een minimum temperatuur van C. De ontwikkeling van de parasiet in de vector is temperatuur-afhankelijk en duurt ongeveer 7-14 dagen bij een temperatuur boven de 18 C. Andere overdrachtsmethoden van Leishmania die niet afhankelijk zijn van phlebotomen, zoals van moeder op haar nageslacht (intra-uterien), via geïnfecteerde bloeddonoren of als geslachtsziekte, zijn waargenomen maar hun epidemiologische betekenis is laag. Daarnaast wordt een directe overdracht via beten of verwondingen of overdracht door andere bloedzuigende geleedpotigen (bijv. teken, vlooien) verondersteld, maar dit moet nog bewezen worden. Er is enig bewijs van resistentie bij bepaalde hondenrassen (bijv. de Ibizianer hond of Podenco Ibicenco) en een verhoogde gevoeligheid bij andere rassen (bijv. Duitse herders, rottweilers, cocker spaniëls en boxers) voor het ontwikkelen van ziekte. Er is echter geen geslachts- of leeftijdsgebonden risico beschreven. Geïnfecteerde honden zonder klinische symptomen, inclusief de honden die succesvol therapie hebben ondergaan, kunnen potentiële dragers zijn van parasieten. De incubatieperiode kan variëren van 3 maanden tot jaren en hangt af van de individuele immuunrespons van de geïnfecteerde honden. Na een lokale vermenigvuldiging van parasieten in de dendritische cellen en de macrofagen van de huid, vindt de verspreiding voornamelijk plaats via het lymfatische systeem en het bloed. De parasieten kunnen voornamelijk in de huid worden aangetroffen, in de lymfeknopen, de milt, de lever, het beenmerg en vele andere organen of lichaamsvloeistoffen (bijv. darmen, speeksel, zaad, urine). Slechts bij een klein deel van de geïnfecteerde honden kunnen klinische symptomen worden waargenomen. Geïnfecteerde, maar klinisch onopvallende honden vormen een belangrijk reservoir voor de infectie van phlebotomen. De belangrijkste risico s in endemische gebieden zijn gerelateerd aan blootstelling aan vectoren en een overvloed aan reservoirgastheren waaronder buiten levende honden, zwerfhonden, honden geadopteerd van asielen in endemische gebieden en jachthonden. Recente onderzoeken suggereren dat de kat kan fungeren als alternatieve reservoir-gastheer van L. infantum. Dit op basis van PCR-detectie van infecties van perifeer bloed in tot wel 20% van de katten in Portugal en 60% van de katten in Sicilië. Verder onderzoek is nodig om de mogelijke rol van katten bij de overdracht van L. infantum te bevestigen c. Verspreiding in Europa Canine leishmaniase is endemisch in Zuid-Europa met prevalenties van infectie tot 75% bij blootgestelde populaties. Fig. 1 toont ongeveer de noordelijke grens van het endemische gebied. Buiten dit gebied zijn veel importgevallen van canine leishmaniase en een paar gevallen bij de kat vastgesteld en behandeld. Er zijn echter ook enkele meldingen van geïsoleerde gevallen bij honden die niet gereisd hebben en niet in endemische gebieden zijn geweest. Waarschijnlijk kan er focale overdracht plaatsvinden gedurende een beperkte tijdsperiode wanneer er voldoende infectiedruk van geïmporteerde honden aanwezig is. 10

11 Fig. 1 Globale verspreiding van leishmaniase bij de hond in Europa: (Endemische gebieden in blauw waarbij de zwarte lijnen globaal de noordelijke grens aangeven. De lichtere blauwe lijnen markeren de landen waar individuele, schijnbaar niet-import gevallen optraden) d. Klinische verschijnselen In endemische gebieden kan een groot deel van de geïnfecteerde populatie klinisch onopgemerkt blijven. De klinische verschijnselen zijn zeer variabel en afhankelijk van de immuunreactie, de ziektegeschiedenis en mogelijk vele andere nog onbekende factoren. Lokale cutane laesies op de plaats van de aanvankelijke steek van de phlebotomen zijn vaak de eerste klinische verschijnselen die worden waargenomen voordat een uitgebreidere infectie optreedt. De typische plaatsen van Phlebotomus beten bevinden zich vooral op de oorschelpen, de neus en het abdomen. De gelokaliseerde laesies blijven soms onopgemerkt of worden niet goed gediagnosticeerd als teken- of insectenbeet. Ze bestaan uit enkele of meerdere specifieke papulaire tot ulceratieve laesies, die zweren of geïnoculeerde zweren genoemd worden. Ze houden meerdere weken aan, maar zijn zelflimiterend. Tijdens deze periode blijven geïnfecteerde honden seronegatief, maar in een later stadium treedt bij een kwart van deze honden seroconversie op en wordt de ziekte gegeneraliseerd. Bij getroffen honden kunnen enkele of meerdere duidelijk vergrote lymfeknopen vergezeld gaan met gewichtsverlies, anorexia en verzwakking. Er kunnen zich ernstigere klinische verschijnselen ontwikkelen en de ziekte kan fataal verlopen wanneer er geen behandeling wordt ingesteld. Ernstigere klinische verschijnselen omvatten huidlaesies zoals alopecia, nodula, ulcera, hyperkeratose, intense exfoliatieve dermatitis, mucocutane laesies en onychogryfose. Gegeneraliseerde cutane vormen van de aandoening zijn doorgaans 11

12 jeukloos, symmetrisch en vaker kerato-seborrhoïsch, maar kunnen ook ulceratief, papulair, pustulair of, minder vaak, nodulair zijn. Algemene verschijnselen omvatten verlies van lichaamsgewicht, verzwakking, spieratrofie, splenomegalie, epistaxis en hematurie. Verder kunnen maagdarmaandoeningen (braken, diarree en chronische colitis), polyartritis, glomerulonefritis (polyurie en polydipsie), ooglaesies (blefaritis, conjunctivitis, keratoconjunctivitis, uveïtis anterior), en neurologische aandoeningen optreden. Hoewel de klinisch-pathologische afwijkingen kunnen variëren, zijn er ook veel overeenkomende bevindingen zoals een normocytaire, normochrome, niet-regeneratieve anemie en, minder vaak, trombocytopenie, leukopenie, plasma-eiwitveranderingen met hyperglobulinemie en hypoalbuminemie, proteïnurie en een variabele azotemie met een verhoogde eiwit/creatinine ratio als gevolg van een nieraandoening bij sommige zieke honden, wat de enige klinische manifestatie kan zijn e. Diagnostiek Om de overdracht van Leishmania van honden naar vectoren te verminderen, moet de diagnose van deze aandoening bevestigd worden en moet zo vroeg mogelijk een behandeling worden ingesteld. De klinische verschijnselen, samen met relevante epidemiologische informatie en beschreven laboratoriumafwijkingen (algemeen bloedbeeld, biochemisch onderzoek en urineonderzoek moeten altijd worden uitgevoerd), zijn een sterke aanwijzing voor een voorlopige diagnose. Een directe diagnose is mogelijk door het aantonen van de amastigoten in een met Giemsa of een Diff- Quick gekleurd uitstrijkje van de oppervlakkige lymfeknopen of beenmergaspiraten of door het observeren van de promastigoten na in vitro cultivatie van monsters. De gevoeligheid van de parasietendetectie is lager met huidbiopten en bij klinisch gezonde, geïnfecteerde honden, maar kan toenemen bij moleculaire of immunohistochemische technieken. PCR s, die meestal gericht zijn op herhaalde sequenties zijn zeer gevoelig gebleken vergeleken met de arbeidsintensieve in vitro kweek, en ze worden niet beïnvloed door bacteriële contaminatie. De diagnostische gevoeligheid is echter afhankelijk van de kwaliteit van de klinische monsters. Lymfeklieraspiraten van dieren met een lymfadenopathie zijn het meest geschikt, terwijl beenmergmonsters invasiever zijn, maar geïndiceerd kunnen zijn in speciale gevallen zoals bij een verdenking van klinisch onopvallende dieren. Bloedonderzoek kan gebruikt worden bij klinische gevallen, maar de diagnostische gevoeligheid is laag. Huidbiopten hebben aangetoond een zinvol alternatief te zijn voor een gevoelige, moleculaire diagnose. Kwantitatieve PCR maakt een schatting van de parasietenlast mogelijk in vergelijkbare weefsels, wat zinvol kan voor de follow-up tijdens de behandeling. Serologie is de meest gebruikte eerste stap die het aantonen van een specifieke antilichaamreactie bij honden rond 8 tot 12 weken na de initiële infectie mogelijk maakt. Bij subklinische infecties kan deze periode zich verlengen tot jaren. Er zijn verschillende methoden gebruikt om anti-leishmania antilichamen aan te tonen zoals de indirecte fluorescente antilichaamtest (IFAT), de enzym gerelateerde immunosorbent assay s (ELISA s), Western Blot (WB) analyse of de directe agglutinatietest (DAT s). Zowel de gevoeligheid als de specificiteit van deze testen varieert, volgens de vooraf vastgestelde cut-off waarden van verschillende laboratoria. Immunochromatografie apparatuur is ontwikkeld en vele commerciële kits zijn inmiddels beschikbaar voor practici voor een snelle diagnostiek in de praktijk of voor gebruik voor epidemiologische veldonderzoeken. Deze testen hebben een redelijke gevoeligheid voor de initiële detectie van onbehandelde klinische gevallen. Voor de bevestiging van (sub)klinische gevallen en voor de klinische behandeling na chemotherapie, met name bij dieren met lage specifieke antilichaamreacties, zijn methoden nodig die semikwantitatieve schattingen mogelijk maken (bijv. IFAT, ELISA-testen). Serologische resultaten moeten altijd zorgvuldig worden geïnterpreteerd bij gevaccineerde honden f. Bestrijding Behandeling Voor aanvang van de chemotherapie moeten huisdiereigenaren geïnformeerd worden over de prognose, kosten en het feit dat honden geïnfecteerd blijven wanneer een klinisch herstel is bereikt. Daarnaast is er sprake van regelgeving op het gebied van de volksgezondheid die per land specifiek is en nageleefd moet worden. Hoewel euthanasie van geïnfecteerde honden niet verplicht is in Europese landen, bestaat er in 12

13 sommige landen zoals Portugal, Italië en Griekenland een verplichting voor practici om alle nieuwe gevallen te melden bij een overheidsinstelling. Indicaties voor behandeling zijn Klinische verschijnselen en klinisch-pathologische afwijkingen geassocieerd met een positieve serologie en/of bewijs van de parasiet in doelorganen. De geneesmiddelen die het meest gebruikt worden voor de behandeling van klinische gevallen van canine leishmaniase staan weergegeven in Tabel 4 (zie org voor meer informatie over de geregistreerde producten per land). In niet-endemische gebieden wordt doorgaans succesvol gebruik gemaakt van geneesmiddelen met allopurinol of meglumine-antimoniaat of een nieuwer middel met miltefosine. In endemische Europese gebieden met een hoge seizoensgebonden infectiedruk, worden combinatie-therapieën geadviseerd. Naast een specifieke therapie wordt een symptomatische behandeling samen met een geschikt dieet geadviseerd. Er is een speciaal kant-en-klaar dieet beschikbaar met een gemiddeld eiwitgehalte en aangevuld met omega-vetzuren, zinksulfaat en antioxidanten voor klinisch getroffen honden (zonder nierlijden). Na aanvang van de therapie kan vaak binnen enkele weken een verbetering worden waargenomen, maar volledig klinisch herstel wordt pas na meerdere maanden bereikt. Omdat de Leishmania infectie niet geëlimineerd wordt door de behandeling met de op dit moment beschikbare werkzame stoffen, treden er vaak recidieven op. De eerste indicaties van een terugval zijn klinische symptomen en/of klinisch-pathologische afwijkingen die overeenkomen met de ziekte, en gepaard gaan met een toename van specifieke antilichaamreacties bij ELISA of titerbepalingen (2 tot 4 keer verhoogd) bij IFAT-onderzoek van hetzelfde laboratorium. Wanneer er na een behandelingskuur geen klinische verbetering optreedt kan een alternatief middel of een aangepaste dosering worden overwogen. Als alternatief moet de diagnose opnieuw worden overwogen of het dier worden onderzocht op de aanwezigheid van gelijktijdig aanwezige aandoeningen zoals ehrlichiose, babesiose, hepatozoönose, neoplasie of immuungemedieerde aandoeningen die de reactie op de behandeling kunnen beïnvloeden. Tabel 4. Chemotherapie bij leishmaniase bij de hond Diergeneesmiddelen Dosering Toedieningsroute Meglumine-antimoniaat mg/kg dagelijks gedurende 4 tot 8 weken Subcutane injectie Allopurinol mg/kg (2dd of 3dd) gedurende 6 tot 8 maanden Oraal (minimale dagdosering 20 mg/kg) Miltefosine 2 mg/kg eenmaal daags gedurende 4 weken Oraal (met de voeding) Meglumine-antimoniaat + allopurinol1 zie hierboven voor beide bestanddelen Subcutane injectie + oraal 1) Niet geregistreerd voor veterinair gebruik in Europa Een groot aantal farmacokinetische onderzoeken heeft aangetoond dat de toediening van meglumineantimoniaat intramusculair of subcutaan effectiever is voor het behoud van een voldoende hoge plasmaconcentratie vergeleken met intraveneuze toediening. Na intraveneuze toediening neemt de plasmaconcentratie binnen 2 uur af, terwijl deze na intramusculaire toediening pas na 4 uur afneemt. Na subcutane toediening stijgt de plasmaconcentratie na 5 uur en blijft minstens 12 uur boven het therapeutische gehalte. Het moet benadrukt worden dat herhaalde intramusculaire injecties vaak leiden tot de ontwikkeling van pijnlijke oedemateuze reacties en myositis; dit wordt daarom niet geadviseerd. Subcutane injecties verdienen de voorkeur, omdat ze veiliger en pijnloos zijn. Verschillende doseringen van meglumine-antimoniaat zijn in omloop, maar het meest gebruikte protocol staat vermeld in tabel 4. Allopurinol wordt twee tot drie maal daags oraal toegediend in een dosering van mg/kg lichaamsgewicht gedurende 6 tot 8 maanden. Dit geeft over het algemeen bevredigende resultaten, waarbij bij de meeste honden binnen enkele maanden van de behandeling een klinisch herstel wordt waargenomen. Wanneer klinisch herstel is bereikt, is het beter om de behandeling stop te zetten en de hond na 3 maanden 13

14 te controleren op mogelijk recidief en dit elke 6 maanden te herhalen. Zoals bij alle andere middelen komt terugval relatief vaak voor, maar de dieren kunnen opnieuw behandeld worden met dezelfde werkzame stof. Er zijn sommige bijwerkingen van de behandeling gemeld, waaronder de ontwikkeling van xanthine nierstenen (enkele meldingen). Daarom moeten honden die langdurig behandeld worden met allopurinol gecontroleerd worden via urine-onderzoek en/of een echo van de buik. Xantinurie heeft een goede prognose en deze bijwerking verdwijnt kort na het verminderen van de dosering of het stopzetten van de behandeling (indien nodig). In de afgelopen jaren zijn er verschillende klinische onderzoeken uitgevoerd in Spanje, Frankrijk en Italië met het nieuwe alkylfosfolipide molecuul, miltefosine. Dit heeft een therapeutische werkzaamheid laten zien die vergelijkbaar is met die van antimoonbestanddelen. Bijwerkingen zoals braken, diarree en anorexie in wisselende ernst zijn gemeld, maar deze zijn te voorkomen door het middel toe te dienen met de voeding. Recente klinische onderzoeken die twee bestanddelen (zie tabel 4) combineren hebben veelbelovende resultaten laten zien met een verlaagd percentage recidieven. Er worden ook andere middelen gerapporteerd met een curatief effect bij de behandeling van canine leishmaniase, onder andere amfotericine B, maar dit middel wordt niet goed geaccepteerd door zijn nefrotoxiciteit en de invasieve intraveneuze toedieningsroute. Bovendien pleiten de WHO en diverse volksgezondheidorganisaties voor een terughoudend gebruik van amfotericine B (liposomale formuleringen), om resistentie te voorkomen tegen dit belangrijk geneesmiddel in de humane geneeskunde. Resistentie tegen middelen die gebruikt worden bij L. infantum bij de hond. Resistentie is waargenomen tegen meglumine-antimoniaat in vitro, maar nog niet gezien bij de andere geadviseerde middelen. Bestrijdingsstrategieën Sommige bestrijdingsstrategieën die in het verleden werden gebruikt, zoals het afvoeren van sero-positieve honden in endemische gebieden, hebben de overdracht van Leishmania niet verminderd. De preventie van phlebotomenbeten door het aanbrengen van een afwerend middel/insecticide bij honden in de vorm van een geïmpregneerde halsband, een spot-on en spray s (met een langere beschermingsduur) is momenteel de meest belovende strategie. Het basisdoel is het onderbreken van de parasietenoverdracht om zo de ziekte te bestrijden. Het phlebotomenseizoen in endemische gebieden kan variëren van jaar tot jaar en van gebied tot gebied. Als algemene regel start het seizoen in april en duurt tot november. Een groot aantal onderzoeken heeft de werkzaamheid van pyrethroïden tegen phlebotomenbeten onderzocht. Daarbij is waargenomen dat hondenhalsbanden, geïmpregneerd met 4% deltamethrin, een afwerend effect hebben tegen phlebotomen dat een week tot meer dan zes maanden na aanbrenging aanhoudt. Dit resulteert in een significante afname van de incidentie in endemische gebieden zoals Italië of Spanje over een periode van 2-3 jaar. Toedieningen van permethrin alleen of in combinatie met imidacloprid als spot-on, beschermen honden binnen enkele uren (o.a. na 24 uur) tegen phlebotomenbeten gedurende 3 tot 4 weken. Daarnaast waren ze werkzaam bij het verminderen van de incidentie van canine leishmaniase in endemische gebieden. Deze onderzoeken laten zien dat de onderbreking van de Leishmania overdracht door de uitwendige aanbrenging van pyrethroïden op honden een belangrijk hulpmiddel kan zijn voor de incorporatie van toekomstige ziektebestrijdingsprogramma s in gebieden waar (huis) honden het belangrijkste reservoir vormen van L. infantum. Tot slot zijn andere bestrijdingsmaatregelen gericht op het verminderen van de ziekteoverdracht, zoals het binnenshuis houden van honden tijdens zonopkomst en zonsondergang gedurende het hele seizoen (indien mogelijk), het gebruik van insecticide kamersprays, horren in ramen en deuren (gaaswijdte < 0,4 mm2) en met pyrethroïden behandelde muggennetten rondom het bed. Het toepassen van deze maatregelen geeft een enorme vermindering van de phlebotomenpopulatie. Daarnaast verdient het aanbeveling om de broedplaatsen van phlebotomen te verminderen door het verwijderen van afval en resten organisch materiaal in de buurt van huizen en op plaatsen waar honden leven. Vaccinatie tegen canine leishmaniase zou ongetwijfeld de beste strategie zijn voor het bestrijden van deze aandoening. Er is recent een vaccin op basis van gezuiverd kweekmedium supernatant van L. infantum 14

15 promastigoten geregistreerd in enkele Europese landen, dat uitsluitend gebruikt mag worden bij niet-geïnfecteerde honden. Ondanks de claim van een hoog werkzaamheidspercentage tijdens een veldonderzoek in Frankrijk, zijn er nog onafhankelijke onderzoeken nodig om deze vaccinstrategie te bevestigen. Resistentie tegen afwerende middelen en insecticiden: Er zijn geen meldingen van resistentie van phlebotomen tegen pyrethroïden g. Overwegingen met betrekking tot de volksgezondheid Humane viscerale leishmaniase veroorzaakt door L. infantum is een belangrijke vectorziekte in Zuid-Europa. Klinische gevallen van humane leishmaniase verlopen doorgaans fataal wanneer er geen behandeling wordt ingesteld, met name bij kinderen en patiënten met een minder goed werkend immuunsysteem. Veel geïnfecteerde mensen met een goed werkend immuunsysteem ontwikkelen echter geen ziekte en worden immunologisch beschermd. De verantwoordelijkheid van dierenartsen omvat een adequate klinische aanpak van de ziekte bij de hond en vermindering van parasietenoverdracht, omdat honden het belangrijkste reservoir van de infectie vormen. De volgende principes zijn van groot belang Een zorgvuldige diagnostische procedure moet vastgesteld worden om geïnfecteerde en zieke honden aan te tonen. Er moet gekozen worden voor de beste behandeling van zieke honden met in het achterhoofd de mogelijke risico s voor de ontwikkeling van resistentie tegen eerstelijns middelen die bij de mens gebruikt worden. Het gebruik van insecticiden moet geadviseerd worden voor alle honden die risico lopen, zowel dieren die leven in endemische gebieden als honden die hierheen worden meegenomen op vakantie. Het advies geldt ook voor geïnfecteerde (sub)klinische honden en na een succesvolle therapie. De behandeling met insecticiden moet uitgevoerd worden tijdens het risicoseizoen, dat afhankelijk is van de klimatologische omstandigheden. In de Zuid-Europese endemische gebieden loopt het risicoseizoen van april tot november. In endemische gebieden moet in kennels waar zwerfhonden opgevangen worden, en kennels met jachthonden of fokteven een strikt monitoringsprogramma voor vectorziekten nageleefd worden. Dit moet gecombineerd worden met maatregelen die ontwikkeld zijn om ziekteoverdracht door zandvliegen te voorkomen om zo het risico op focale hoog-endemische overdracht te vermijden. Om een uitbreiding van endemische gebieden te vermijden zouden met Leishmania-geïnfecteerde honden niet verplaatst moeten worden naar niet-endemische gebieden waar zich zandvliegen kunnen bevinden. 15

16 Dirofilariase en andere filaria-infecties a. Ziekteverwekkers en vectoren Filariawormen zijn nematoden die het bindweefsel en het vasculaire systeem van honden en katten infecteren. Muggen, maar ook vlooien en teken treden op als vectoren voor de verschillende soorten (Tabel 3). Dirofilaria immitis, de honden en kattenhartworm, is de meest pathogene soort, terwijl D. repens, die leidt tot subcutane dirofilariase, de belangrijkste soort in Europa is die leidt tot zoönosen. Tabel 5. Filariasoorten bij honden en katten in Europa (zie Tabel 6 voor de morfologie van microfilariae) Filariaparasiet Vectoren Prepatente periode Lengte van de volwassen wormen 1 Dirofilaria immitis Muggen (Culicides) dagen M: cm V: cm Dirofilaria repens Muggen (Culicides) dagen M: 5-7 cm V: cm Acanthocheilonema (voorheen Dipetalonema) reconditum Acanthocheilonema (voorheen Dipetalonema) dracunculoides Cercopithifilaria (voorheen Acanthocheilonema) grassii Vlooien en teken dagen M: 9-17 mm V: mm Vlooien en teken (R. sanguineus) Teken (R. sanguineus) 120 dagen M: mm V: mm Onbekend M: onbekend V: mm Locatie van de volwassen wormen Pulmonaire arteriën/rechterhart Subcutaan weefsel / spierfascie Subcutaan weefsel / spierfascie, peritoneale holte, nier Peritoneale holte Subcutaan weefsel / spierfascie 1) M: mannetje, V: vrouwtje b. Biologie en overdracht Filaria nematoden zijn parasieten die voorkomen bij gedomesticeerde en wilde carnivoren, met name hondachtigen. Door de lage gastheerspecificiteit van hun geleedpotige vectoren, kan een groot aantal zoogdiergastheren geïnfecteerd worden, waaronder de mens. Bij deze gastheren ontwikkelt de parasiet zich doorgaans niet tot het volwassen stadium. D. immitis en D. repens microfilariae worden door de vrouwelijke wormen afgescheiden naar de bloedbaan, waar ze eenvoudig zijn op te nemen door bloedzuigende muggen. Microfilariae ontwikkelen zich tot infectieuze stadia (L3) in het lichaam van deze vectoren en worden overgedragen via het speeksel tijdens het bloedzuigen. D. immitis larven ondergaan een uitgebreide migratie door de subcutis, subserosa en spierweefsel voordat ze de pulmonaire arteriën bereiken en het rechterhart waar ze zich ontwikkelen tot de volwassen stadia en zich gaan voortplanten. Bij honden hebben de volwassen stadia een levensverwachting van 7 jaar terwijl de microfilariae 2-18 maanden kunnen overleven in de bloedbaan. De infectieuze larven van D. repens migreren naar het subcutane bindweefsel waar ze volwassen worden. Volwassen wormen worden aangetroffen tussen de subcutane en diepere bindweefsellagen in de meeste lichaamsdelen, waar ze soms niet-inflammatoire zwellingen vormen. Volwassen wormen kunnen verschillende jaren overleven. Acanthocheilonema (syn. Dipetalonema) reconditum wordt gevonden in subcutane weefsels en fascies, de peritoneale holte en de nieren van hondachtigen. Cercopithifilaria grassii zijn parasieten van de subcutane weefsels en fascies van hondachtigen en A. dracunculoides is een parasiet van de peritoneale holte. Voor de diagnostiek moeten de circulerende microfilariae van deze soorten onderscheiden worden van die van D. immitis en D. repens. Veel muggensoorten zijn geschikte tussengastheren waarin de microfilariae zich kunnen ontwikkelen tot infectieuze stadia, die overgedragen worden naar gevoelige gastheren onmiddellijk na het steken om bloed te zuigen. De belangrijkste vectoren in Europa zijn muggen van het geslacht Culex, Aedes en Anopheles. Recentelijk werd aangetoond dat ook de Aziatische tijgermug Ae. albopictus, die zich verspreidt over Europa, een geschikte vector is. 16

17 2.1.2.c. Verspreiding in Europa De overdrachtsfrequentie en de verspreiding van Dirofilaria spp. infecties hangt af van omgevingsfactoren zoals de temperatuur, de dichtheid van de vectorpopulatie en de aanwezigheid van microfilaremische honden, die het belangrijkste reservoir van infectie vormen. Als gevolg van het toenemende toerisme en de adoptie van dieren worden geïnfecteerde dieren in toenemende aantallen verplaatst van endemische gebieden zoals Italië en Spanje naar niet-endemische gebieden. Fig. 2 Verspreiding van Dirofilaria immitis en Dirofilaria repens in Europa Dirofilaria immitis is endemisch/hyperendemisch in veel landen van Zuid en Oost Europa, waaronder Griekenland, Turkije, Tsjechië, Slovenië, Roemenië en Bulgarije (Fig.2). De endemische gebieden van D. immitis en D. repens overlappen elkaar in verschillende gebieden. De laatste jaren zijn er gevallen gemeld van honden met een D. repens-infectie die nooit buiten Duitsland, Nederland, Oostenrijk of Polen waren geweest. Feline Dirofilaria infecties komen voor in gebieden met een hoge infectie bij honden. De prevalentie bij katten bedraagt echter doorgaans slechts een tiende van de prevalentie bij honden. Daarom is er in Noord- Italië, een gebied met een hoog risico op hartworm bij de hond, een prevalentie van ongeveer 7% bij huiskatten vastgesteld op basis van antigeendetectie en echocardiografie. A. dracunculoides infecties hebben een prevalentiepercentage tot 14% bij jachthonden en honden die op straat leven in sommige Europese gebieden zoals Spanje en Zuid-Italië (Sicilië). A. reconditum wordt nog vaak gevonden in Sardinië (Italië). 17

18 2.1.2.d. Klinische verschijnselen Infecties met D. immitis kunnen leiden tot ernstige en mogelijk fataal verlopende ziekte bij hond en kat. De volwassen hartwormen leven voornamelijk in de pulmonaire arteriën, maar worden soms gevonden in het rechterhart en de aangrenzende grote bloedvaten zoals de craniale en caudale vena cava. Ectopische locaties in de hersenen, ogen of aorta komen zelden voor, met name bij katten. De kat wordt beschouwd als een gevoelige, maar niet ideale, gastheer. De infectie bij katten kenmerkt zich door een relatief laag aantal aanwezige volwassen wormen (2 tot 4 wormen) met een korte levensverwachting (ongeveer 2 jaar) en met een lage en kortdurende microfilariaemie. Ondanks de naam, is hartwormziekte met name een longziekte omdat de wormen zich voornamelijk in de longslagaders bevinden en het rechterhart pas in een later stadium betrokken raakt. Dirofilaria repens is de wormsoort die het vaakst in verband wordt gebracht met subcutane filariose bij hond en kat. In sommige gevallen kunnen subcutane, niet-inflammatoire zwellingen met volwassen parasieten of microfilariae worden waargenomen. Deze koude verdikkingen veroorzaken geen pijn en lijken zich los in de huid te bevinden. De parasiet kan ook worden waargenomen tijdens chirurgie in de perimusculaire fascie, in het perirenale vet of in de buikholte. In zeldzame gevallen, wanneer er sprake is van een zeer ernstige infectie bij een gevoelige patiënt, kunnen jeuk, pustulaire erupties, ulceratieve laesies en een schurftachtige dermatitis in verband worden gebracht met microfilariae in de huid. Infecties met A. reconditum, A. dracunculoides en C. grassii verlopen doorgaans symptoomloos. Voor het stellen van de diagnose is het noodzakelijk een onderscheid te maken tussen de verschillende wormsoorten die microfilariae produceren die in de bloedbaan kunnen worden aangetoond. HOND De ontwikkeling van hartwormziekte bij honden verloopt doorgaans chronisch. De meeste geïnfecteerde honden blijven jarenlang symptoomloos. Klinische verschijnselen van de ziekte ontstaan geleidelijk en kunnen beginnen met een chronische hoest die gevolgd wordt door een milde tot ernstige dyspneu, zwakheid, en soms bewustzijnsverlies (syncope) na inspanning of opwinding. Tijdens dit stadium kan auscultatie vaak abnormale longgeluiden (crepitatie) over het caudale longgebied en een split second hartgeluid opleveren. Op een later moment, wanneer zich congestief rechterhartfalen ontwikkelt, kan oedeem van het abdomen en minder vaak van de poten worden waargenomen, samen met anorexie, gewichtsverlies en dehydratatie. De schade aan de arteriën is doorgaans ernstiger bij honden die lichamelijk zeer actief zijn. Een plotselinge dood komt zelden voor en treedt meestal op na ernstige benauwdheid of een progressieve vermagering. Tijdens de chronische ziektestadia kunnen er plotseling acute symptomen optreden. Na een ernstige spontane trombo-embolie als gevolg van het natuurlijke afsterven van een groot aantal hartwormen, kunnen honden bijvoorbeeld acuut levensbedreigende dyspneu en hemoptysis ontwikkelen. Bij kleine honden treedt vaak een verplaatsing van de volwassen wormen van de longslagaders naar het rechterhart op als gevolg van pulmonaire hypertensie en een plotselinge vermindering van de rechter cardiale output. In dit geval presenteren de honden zich met het zogenaamde vena cava syndroom. Dyspneu, een souffle ter hoogte van de tricuspidalisklep en hemoglobinurie als gevolg van mechanische hemolyse in de rechter hartkamers zijn de meest kenmerkende verschijnselen en de afloop is meestal fataal. KAT De meeste katten tonen geen klinische verschijnselen tot lange tijd na infectie. Deze katten kunnen een spontaan zelf-herstel ondergaan zonder enige symptomen te tonen of ze tonen plotseling een dramatisch acuut syndroom met ademhalingsverschijnselen zoals hoesten, dyspneu en hemoptysis. Ook braken deze katten vaak. Plotselinge sterfte bij schijnbaar gezonde katten kan optreden als gevolg van de infectie. In de meeste gevallen lijkt het begin dan de klinische verschijnselen gerelateerd aan de natuurlijke sterfte van parasieten of het arriveren van jong-volwassen hartwormen (L5) in de longslagaders. Hartworm bij de kat wordt tegenwoordig beschouwd als een belangrijk pulmonaal syndroom dat gedefinieerd wordt als Hartworm Geassocieerde Respiratoire Aandoening (HARD). De klinische symptomen die gepaard gaan met HARD zijn anorexie, lusteloosheid, gewichtsverlies, hoesten, snelle hartfrequentie, braken, diarree, blindheid, convulsies, collaps en plotselinge sterfte. 18

19 2.1.2.e. Wolbachia / Filaria worm symbiose: Gram-negatieve bacteriën van het geslacht Wolbachia zijn obligaat endosymbionten van zowel D. immitis als D. repens. Deze bacteriën spelen een belangrijke rol bij de pathogenese en immunologie van een hartworminfectie en van deze bacteriën is aangetoond dat ze chemokinese opwekken en een pro-inflammatoire cytokineproductie door canine neutrofielen. Ze worden afgegeven door levende wormen, als gevolg van de afsterving van wormen door natuurlijk verloop, door microfilariae turnover of na farmacologische interventie. Wolbachia kan worden geëlimineerd uit filariawormen door middel van antibioticatherapie van de geïnfecteerde gastheer. Een dergelijke uitputting van Wolbachia wordt vaak gevolgd door duidelijke anti-inflammatoire effecten, dus een behandeling met antibiotica kan tegelijk plaatsvinden met adulticide therapeutische middelen f. Diagnostiek HOND Een hartworminfectie bij honden kan worden vastgesteld met bloedonderzoek op circulerende microfilariae of antigenen van volwassen wormen in serum of plasma. Aanvullende diagnostiek is nodig om de ernst van de aandoening en mogelijke behandelingsopties vast te stellen. Morfologische differentiatie van de microfilariae op basis van hun lengte is vaak lastig omdat de afmetingen van de verschillende soorten elkaar vaak overlappen (Tabel 4). Microfilariae kunnen echter gedifferentieerd worden op basis van zure fosfatase eigenschappen (APh-S) of moleculair (PCR). Bloedonderzoek op microfilariae: Bloedmonsters moeten onderzocht worden na concentratie via de Knott methode of de filtratietest (met een vers bloeduitstrijkje kan de soort niet geïdentificeerd worden en de gevoeligheid is laag). Het vaststellen van microfilariae is afdoende bewijs voor een specifieke infectie, maar tot 30% van de honden heeft geen detecteerbare circulerende microfilariae, zelfs bij de aanwezigheid van volwassen wormen. Dus een negatief testresultaat voor microfilariae kan een infectie niet uitsluiten. De intensiteit van de microfilariaemie is ook niet gecorreleerd met het aantal aanwezige volwassen wormen en in het algemeen hebben honden met een sterke microfilariaemie slechts enkele wormen. Tabel 6. Morfologische eigenschappen van microfilariae in het bloed 1 afkomstig van filariawormen bij honden en katten Soorten Lengte μm Breedte μm Eigenschappen Dirofilaria immitis Geen schede, puntige kop, rechte staart met een puntig uiteinde. APh-S2: twee actieve plekken gelegen rondom de anale porus en de excretieporiën. D. repens Geen schede, stompe kop, scherpe draadvormige staart vaak eindigend in een paraplu-achtig handvat. APh-S: één plek rondom de anaalporie. Acanthocheilonema reconditum Geen schede, stompe kop met een duidelijk aanwezige kophaak, staartknop geknikt en gebogen. APh-S: activiteit door het hele lichaam. A. dracunculoides ,5 Schede, stompe kop, scherp en uitgebreid caudaal stuk. APh-S: drie plekken waaronder een extra plek op de romp. 1) Microfilariae gemeten na concentratie via de Knott test. Bij het gebruik van de Difil test is de lengte korter. 2) APh-S: zure fosfatase kleuring Bloed/serologische test voor volwassen vrouwelijke antigenen: Tests gebaseerd op ELISA of op immunochromatografische methoden voor het detecteren van antigenen van volwassen vrouwelijke hartwormen worden als zeer specifiek beschouwd en sommige van deze tests kunnen in de praktijk als sneltest gebruikt worden. Deze tests kunnen informatie bieden over de ernst van de wormbesmetting. Antigeenreacties worden gedetecteerd in de late prepatentperiode, 6 tot 8 maanden na infectie. De sensitiviteit van deze tests is zeer hoog maar vals-negatieve resultaten kunnen optreden in geval van prepatente of zeer lichte infecties of wanneer er alleen mannelijke wormen aanwezig zijn. Tests die antilichamen gericht tegen filaria-antigenen detecteren zijn niet-specifiek en hebben daarom geen diagnostische waarde bij honden. 19

20 Röntgenfoto s: Tijdens de gevorderde stadia van infectie kunnen thoraxfoto s een vergroting van de longslagaders laten zien, een afwijkend pulmonair patroon en in ernstige gevallen een vergroting van de rechterzijde van het hart. Wanneer er sprake is van congestief rechterhart falen, kunnen peritoneale en pleurale effusie duidelijk aanwezig zijn. Röntgenfoto s kunnen zinvol zijn om de ernst van de aandoening te beoordelen. Electrocardiografie: Omdat een elektrocardiogram de elektrische activiteit van het hart weergeeft, zijn afwijkingen doorgaans alleen te vinden in de latere stadia van de ziekte wanneer er ernstige schade aanwezig is in het rechterhart. Echocardiografie: Echocardiografie maakt een directe visualisatie van de hartkamers en de grote bloedvaten mogelijk en maakt het dus mogelijk om de aanwezigheid van parasieten in het hart, in de belangrijkste longslagaders of in de caudale vena cava te detecteren. De hartwormen zijn zichtbaar als dubbele, lineair parallel drijvende objecten. KAT Detectie van microfilariae in het bloed van geïnfecteerde katten is zelden succesvol en de sensitiviteit is zeer laag. Bloed/serologische tests voor volwassen vrouwelijke antigenen: Tests die volwassen vrouwelijke hartwormantigenen detecteren hebben een zeer hoge specificiteit en kunnen dus met zekerheid de diagnose van een infectie bevestigen. In veel gevallen geven deze tests echter vals-negatieve resultaten omdat het aantal aanwezige wormen laag is of omdat er alleen mannelijke of onvolwassen wormen aanwezig zijn. Een negatieve test sluit een infectie daarom niet uit. Bloed/serologische tests voor antilichamen: Tests die hartwormspecifieke antilichamen detecteren kunnen zinvol zijn tijdens de diagnostiek. Deze tests hebben een hoge sensitiviteit, maar de specificiteit is verminderd. Daarnaast kunnen antilichaamtests een vals-positief resultaat geven in geval van een mislukte infectie of na spontane sterfte van de volwassen parasieten. Tests worden ongeveer 2 maanden na infectie positief en blijven positief tot lang na de eliminatie van zowel larven als volwassen stadia. Daarom moeten antilichaamtests altijd zorgvuldig geïnterpreteerd worden en moet de klinisch relevante informatie mee worden beoordeeld. Röntgenfoto s: Hoewel thoracale afwijkingen afwezig of van voorbijgaande aard kunnen zijn bij de kat, kunnen in sommige gevallen de bevindingen zoals vergrote perifere takken van de longslagaders samen met een verschillende mate van pulmonale parenchymale ziekte een sterke aanwijzing vormen voor een hartworminfectie. Elektrocardiografie: Omdat een hartworminfectie bij de kat niet het rechterhart treft, biedt een elektrocardiogram geen zinvolle klinische informatie. Echocardiografie: Een echo van het hart maakt een directe visualisatie van de parasieten in het rechteratrium en ventrikel, in de hoofd longslagader en in de basis van beide hoofdvertakkingen mogelijk. De specificiteit is vrijwel 100%, en de gevoeligheid bij katten is zeer hoog omdat slechts een klein gedeelte van de caudale longslagaders niet kan worden onderzocht. Cardiale echografie dient altijd te worden uitgevoerd wanneer feline hartworminfectie wordt vermoed g. Bestrijding Behandeling Adulticide therapie (D. immitis) bij de hond: De organische arsenicumverbinding melarsomine dihydrochloride is het enige effectieve middel dat beschikbaar is voor gebruik tegen volwassen hartworminfecties. Het momenteel geaccepteerde regime is een twee-staps behandeling die geadviseerd wordt om het risico van pulmonale trombo-embolie te verminderen. Na een eerste injectie met 2,5 mg/kg die diep intramusculair wordt toegediend in het lumbale gebied, wordt de geadviseerde tweedelige dosis injectie 50 tot 60 dagen later toegediend (2,5 mg/kg met een interval van 24 uur). Een overdosering van het middel kan leiden 20