Onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs

Transcriptie

1 Onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs KPC Groep Suzanne Beek Gijs van de Beek Arjan Clijsen Ruud van Herp

2 Colofon Deze publicatie is ontwikkeld door KPC Groep voor ondersteuning van het regulier en speciaal onderwijs in opdracht van het ministerie van OCW. KPC Groep vervult op het gebied van R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en onderwijsveld. Het is toegestaan om in het kader van educatieve doelstellingen (delen van) teksten uit deze publicatie te gebruiken, te verveelvoudigen, op te slaan in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar te maken in enige vorm zodanig dat de intentie en de aard van het werk niet worden aangetast. Bronvermelding is in alle gevallen vereist en dient als volgt plaats te vinden: Beek, S.C, Beek, G. van de, Clijsen, A. & R. van Herp (2011). Onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. 2011, KPC Groep, s-hertogenbosch

3 1 VOORWOORD 5 2 INLEIDING 6 3 CONTEXT Inleidend Wat is er al bekend? Samenvattend 15 Inhoud 4 ONDERZOEKSOPZET Probleemstelling Doelstelling Vraagstelling en vragen Doelgroep Aanpak Instrumenten Afstemming 20 5 RESULTATEN Centrale vraag Pilotscholen Kenmerken van de onderwijszorgroutes Stapsgewijs onderwijszorgroutes in school implementeren Ervaren resultaten van implementatie van de 35 onderwijszorgroute 5.6 Succesfactoren en knelpunten 38 6 CONCLUSIES Beantwoording van de onderzoeksvragen Conclusies 45 7 DISCUSSIE 47 8 BRONNEN 48 9 BIJLAGE 1: UITGANGSPUNTEN VOOR ONTWERPEN EN IMPLEMENTEREN VAN ONDERWIJSZORGROUTES 9.1 Uitgangspunten voor het ontwerpen van onderwijszorgroutes in school 9.2 Uitgangspunten voor het implementeren van onderwijszorgroutes in school BIJLAGE 2: BEGRIPPENKADER ONDERWIJSZORGROUTES VO BIJLAGE 3: CASEBESCHRIJVINGEN CSV 58

4 11.2 Kempenhorst Philips van Horne SG BIJLAGE 4: INTAKEGESPREK Procedure Aanleiding, doel en opzet pilots Context van het project Verwachting van de school Vragenlijst BIJLAGE 5: VRAGENLIJSTEN Inleiding Mailteksten Vragenlijsten BIJLAGE 6: RESULTATEN VAN DE BEGIN- EN 86 EINDMETING 14.1 Nulmeting De eindmeting Vergelijking van de begin- en de eindmeting BIJLAGE 7: GESPREKSLEIDRADEN Aandachtspunten voor gesprek met de Projectleider Aandachtspunten voor gesprek met docenten en mentoren 132 Pagina 4/133

5 1 VOORWOORD Deze publicatie doet verslag van het onderzoek dat in 2010 en 2011 op drie pilotscholen is uitgevoerd naar het ontwerpen en implementeren van een onderwijszorgroute. De bevindingen in het onderzoek hebben bijgedragen aan het ontwikkelen van een handreiking en een draaiboek, die te vinden zijn op en Onze dank gaat uit naar de betrokkenen binnen de drie scholen: we mochten meekijken bij de ontwikkelingen die op de scholen vorm kregen, de knelpunten die werden ervaren maar vooral ook de successen die konden worden gevierd. Er is veel geleerd, op de scholen zelf en ter lering voor anderen! Pagina 5/133

6 2 INLEIDING KPC Groep werkt in opdracht van het ministerie van OCW aan de optimalisering van de wijze waarop de leerlingenzorg georganiseerd is in scholen voor voortgezet onderwijs. Voortgebouwd wordt op het denken rond de 1-zorgroute in het basisonderwijs, waarbij leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften onderwijs op maat ontvangen in 1-zorgroute. Docenten en intern begeleiders werken daarin handelingsgericht en stemmen het onderwijs af op de onderwijsbehoeften van de leerling. Onderwijsbehoeften zijn vooral gericht op de ontwikkelingsmogelijkheden en kansen voor het kind: wat heeft dit kind de komende periode (extra) nodig om bepaalde doelen te bereiken? Onderwijsbehoeften bevatten concrete aanwijzingen ten aanzien van de doelen die je nastreeft voor een leerling en wat je (samen met deze leerling en de ouders) moet doen om deze doelen te bereiken. Uitgaan van de mogelijkheden en talenten van leerlingen in plaats van het centraal stellen van datgene wat het kind niet kan! In 1-zorgroute in het basisonderwijs staat het handelingsgericht werken met groepsplannen vanuit het ontwikkelingsperspectief van elke leerling centraal, zowel op cognitief en didactisch gebied als op sociaal-emotioneel en pedagogisch niveau. In de stappen in 1-zorgroute wordt gestreefd naar optimale afstemming met en tussen alle verantwoordelijke partners in de keten van onderwijs en zorg voor de leerling. Het project Onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs maakt deel uit van programmalijn 3 Passend onderwijs en zorg en richt zich op het thema "het verbeteren van de kwaliteit van de onderwijszorg, zodat in de klas zoveel mogelijk passend onderwijs aan elke leerling, zowel de zorg- als meer begaafde leerling, geboden kan worden" (zie Hoofdlijnenbrief ). Het project richt zich op VMBO-scholen en HAVO/VWO-scholen. Bij het op maat ontwerpen, uitproberen en bijstellen van de integrale onderwijszorgroute zijn in school leraren, mentoren, schoolleiders, zorgcoördinatoren en interne en externe medewerkers in de zorg betrokken. Het inrichten en implementeren van een integrale onderwijszorgroute in school is complex en vraagt op maat op elkaar afgestemde interventies in school ten aanzien van de onderwijszorgstructuur, het onderwijszorgsysteem en de onderwijszorgcultuur (Clijsen, Van de Beek, Van Lieverloo en Van Herp, 2008). Doel van dit project is dat kennis en handreikingen beschikbaar komen om (op maat) onderwijszorgroutes in VO-scholen te ontwerpen en te implementeren die ertoe bijdragen dat leraren vanuit een preventieve insteek handelingsgericht en planmatig hun onderwijs afstemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen en adequaat omgaan van verschillen daarin. Deze onderwijszorgroutes beschrijven integraal en in onderlinge samenhang de stappen (met de beslismomenten en de verantwoordelijkheden) die cyclisch in de onderwijszorg aan leerlingen op groepsniveau, op schoolniveau en op bovenschools niveau gezet worden. Op groepsniveau staat de cyclus handelingsgericht werken (HGW) centraal, die door de leraren uitgevoerd wordt. De stappen die in de onderwijszorgroute op school- en bovenschools niveau gezet worden, zijn erop gericht de leraar te ondersteunen bij het uitvoeren van deze cyclus. Pagina 6/133 Leeswijzer Bij en met een drietal pilotscholen in het voortgezet onderwijs is onderzocht op welke manier handelingsgericht de zorg aan leerlingen kan worden geboden. Dit rapport doet verslag van het onderzoek naar de wijze waarop de drie pilotscholen participeerden in het pilotproject. Met docenten en managers/stuur- of werkgroepleden werd gewerkt aan het vormgeven van de onderwijszorgroute en de betrokkenen werden gevolgd om zicht te krijgen op de manier waarop de docenten op deze pilotschool de zorg aan de leerlingen en het onderwijs afstemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen en de groep. Ook de organisatie van de schoolinterne en schoolexterne zorg werd onder de loep genomen: wat is de onderwijszorgroute die leerlingen die extra zorg nodig hebben, hebben doorlopen?

7 In het volgende hoofdstuk (4) wordt de context van het project en het onderzoek beschreven. Vervolgens wordt de onderzoeksopzet in hoofdstuk 5 toegelicht. In hoofdstuk 6 worden de resultaten van de logboeken, documentenstudie, gesprekken en het vragenlijstonderzoek beknopt weergegeven; in de bijlagen vindt u de resultaten meer uitgebreid beschreven. In hoofdstuk 7 worden conclusies geformuleerd en hoofdstuk 8 reflecteert op het project en onderzoek. De bronnen en bijlagen (met uitgangspunten, begrippenkader, vragenlijsten en gespreksleidraden) vindt u aan het eind van deze publicatie. Tijdens de looptijd van dit project is het wetsvoorstel Passend onderwijs naar de Tweede Kamer gestuurd. Daarin wordt niet meer van zorg gesproken, maar van ondersteuning. In dit rapport zult u nog vaak het woord zorg tegenkomen: in citaten uit literatuur en in uitspraken van geïnterviewden. Daar waar gesproken wordt over onderwijszorg kan in deze tijd onderwijsondersteuning gelezen worden. Pagina 7/133

8 3 CONTEXT 3.1 Inleidend In veel scholen voor voortgezet onderwijs is de leerlingenzorg georganiseerd in een 'apart systeem', naast het geboden onderwijs. Deze zorg is curatief van aard en wordt meestal buiten de klas door zorgspecialisten aangeboden. De leraar wordt er nauwelijks bij betrokken en is samen met zijn collega's geen 'eigenaar' van de zorg voor de leerling in school. Wat is nodig opdat leerlingenzorg een integraal onderdeel is van het onderwijs en de gezamenlijke verantwoordelijkheid van leraren? Dikwijls zijn in school de stappen in de zorg die het onderwijs biedt en de resultaten van de zorg onvoldoende transparant. Het doelgericht en planmatig afstemmen van het onderwijs op de onderwijsbehoeften van leerlingen vraagt een omslag in denken en handelen bij leraren en overige actoren in de onderwijszorg op school (zie ook Clijsen e.a., 2007, Pameijer e.a., 2009). Veel scholen vragen zich af hoe zij dat in hun school op een effectieve en efficiënte wijze vorm kunnen geven, wat daarvoor in hun school nodig is en hoe je dat op school op maat kunt invoeren. Daarbij komt dat de leerlingen en ook de ouders vaak onvoldoende betrokken worden bij de stappen die in ondersteuning en zorg binnen het onderwijs gezet (gaan) worden. Veel scholen en zorgcoördinatoren ervaren een verzwaring van de problematiek van zorgleerlingen, vooral op pedagogisch gebied. Dikwijls ontbreekt sturing vanuit het management. In de Beleidsbrief van het ministerie van OCW begin 2011 krijgt de kwaliteit van de docent de nodige aandacht. Op dit moment is ongeveer de helft van de docenten (nog) niet in staat voldoende in te spelen op de verschillende onderwijs- en zorgbehoeften van leerlingen (afstemming, differentiatie). Een betere toerusting van docenten kan volgens het Onderwijsverslag 2008/2009 van de inspectie ertoe leiden dat minder leerlingen worden gelabeld, dat minder leerlingen worden doorverwezen en dat minder leerlingen thuiszitten. Schoolleiding en bestuur spelen een doorslaggevende rol ten aanzien van de kwaliteit van de docenten: schoolleiding en bestuur zijn immers verantwoordelijk voor het personeelsbestand, het begeleiden van (nieuwe) docenten en voor het personeelsbeleid en het daarmee samenhangende schoolklimaat. In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op hetgeen nodig is om in scholen geïntegreerde leerlingenzorg aan te bieden. Achtereenvolgens komen daarbij het handelen van de leraar, de leerlingenzorg, de zorgstructuur en de ouders aan bod. 3.2 Wat is er al bekend? Het handelen van de leraar Het voortgezet onderwijs heeft drie groepen leerlingen die zeker extra aandacht nodig hebben: de leerlingen die blijven zitten, afstromen of anderszins vertraging oplopen; de leerlingen met een rugzak, LWOO- of REC-beschikking; de leerlingen die tijdelijk in een bijzondere voorziening zitten (als Rebound of Herstart). Maar ook de leerlingen die meer uitdaging nodig hebben, faalangstig zijn of in moeilijke gezinssituaties verkeren hebben meer aandacht nodig om het ontwikkelingsproces niet te laten stagneren. Het voortgezet onderwijs heeft procentueel meer zorgleerlingen dan het basisonderwijs. Voor passend onderwijs is het nodig dat leraren het onderwijs op hun leerlingen afstemmen en dat de leerlingenzorg van goede kwaliteit is. Pagina 8/133 Competenties die binnen de school en het liefst ook binnen de klas of groep nodig zijn om leerlingen met een specifieke onderwijsbehoefte een passend aanbod te bieden in het reguliere onderwijs, zijn onder andere kennis van (complexe) problematieken van leerlingen en het kunnen signaleren daarvan, bepalen van de daarbij passende onderwijs(zorg)behoefte,

9 planmatig en opbrengstgericht werken (als bijvoorbeeld in 1-zorgroute), definiëren van de ondersteuningsvraag en kunnen inspelen op een variëteit aan ondersteuningsvragen. De meest recente publicaties tonen een verre van optimistisch beeld van de toerusting van leraren voor het realiseren van Passend onderwijs (zie bijvoorbeeld de rapporten die in 2011 in opdracht van de ECPO zijn opgesteld door Jelle van der Meer en Sietske Waslander). Ook de Onderwijsraad (2011) constateert in zijn advies over het wetsvoorstel dat de toerusting van onderwijspersoneel veel aandacht behoeft, met name in het reguliere voortgezet onderwijs. Hoe beter scholen en leraren (.) in staat zijn basiszorg en breedtezorg te bieden, des te minder druk er vanuit de scholen is om leerlingen (.) over te plaatsen naar speciale onderwijsvoorzieningen (. ). Leraren zelf zijn van mening dat zij een beperkt handelingsrepertoire hebben in de omgang met leerlingen met gedragsproblemen (Goei & Kleijnen, 2011). Boswinkel & Van Leeuwen (2008) geven op basis van hun exploratieve onderzoek de volgende tips vanuit het perspectief van mentoren en leraren in het voortgezet onderwijs voor de integratie van leerlingen met een beperking. Daar elke docent met deze leerlingen te maken heeft en in de toekomst meer mee te maken zal krijgen, zijn deze tips in het kader van het competent zijn van docenten van belang. - Creëer een veilig klimaat waarin de leerling durft te vertellen over zijn beperking. - Heb aandacht voor de kwaliteit van het onderwijs waaronder ook sociale participatie van de leerling. - Pas zo nodig het curriculum aan (varieer bijvoorbeeld in groeperingsvormen, lesdoelen, instructie en toetsing). - Geef de leerling extra tijd en accepteer dat deze een extra leerdoel heeft (namelijk leren accepteren en omgaan met de eigen beperking). Met name deze laatste twee punten hebben gevolgen voor het handelingsgericht werken van docenten. De inspectie van het onderwijs (2011) heeft gericht onderzocht of het scholen lukt zorgleerlingen het onderwijs te bieden dat hen daadwerkelijk laat leren. De conclusies van dit onderzoek luiden dat het hiervoor nodig is dat scholen: - zorgleerlingen als zodanig herkennen; - doelgerichte en planmatige zorg bieden; - streven naar zo hoog mogelijke opbrengsten voor deze groep leerlingen; - evalueren welke opbrengsten behaald zijn. De scholen met onvoldoende afstemming van het onderwijs op zorgleerlingen kenmerken zich volgens de inspectie als volgt: - leraren weten te weinig over stoornissen en handicaps en krijgen daarin ook te weinig ondersteuning; - leraren weten niet hoe ze materialen goed kunnen inzetten; - leraren hebben een te beperkt (ortho)didactisch repertoire; - leraren kunnen onvoldoende ruimte maken in hun klassenorganisatie om zorgleerlingen hulp te bieden. Pagina 9/133 Samenvattend concludeert de inspectie: - dat alle scholen nog te weinig voldoen aan de voorwaarden voor goed onderwijs aan zorgleerlingen; - de effectiviteit van de ondersteuning is onvoldoende: niet toegespitst op de behoefte van de zorgleerling; te laat, te versnipperd aangeboden; te weinig gericht op ondersteuning bij het leren en te weinig geïntegreerd in het dagelijks handelen van leraren;

10 - dat als Passend onderwijs werkelijk de beoogde doelstellingen wil bereiken en de kwetsbaarheid van zorgleerlingen wil verkleinen, er aandacht moet worden besteed aan de kwaliteit van het didactisch handelen, opbrengstgericht denken op scholen en een leerlingvolgsysteem voor alle sectoren, die leraren in staat stellen hiaten op te sporen. Daarnaast moeten samenwerkingsverbanden een sturende rol gaan spelen bij de overgangen tussen sectoren en onderwijssoorten. ECPO wijst in hoofdstuk 10 De borging van de kwaliteit van zorg (2011) op het feit dat de leraren in het regulier onderwijs zich onvoldoende toegerust voelen voor het omgaan met leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften. Daarbij wordt verwezen naar bovenstaand rapport van de inspectie waarin wordt gemeld dat het de helft van de docenten niet lukt om het onderwijs af te stemmen op verschillen tussen de leerlingen. Meijer (2004) gaf in een overzicht van de stand van zaken van het WSNS traject al aan dat leraren nog over onvoldoende vaardigheden beschikken om onderwijs op maat te bieden. Tegen deze achtergrond acht de ECPO het opmerkelijk dat er niet of nauwelijks aandacht wordt besteed aan de sleutelrol van de leraren. Zowel hun verdere professionalisering als ook de verbetering van hun ondersteuning blijven buiten beeld. Er worden procedurele voorschriften rond zorgplan en zorgprofielen, onderwijsbehoefte en ontwikkelingsperspectief gegeven, waarbij het onduidelijk blijft hoe het handelingsrepertoire van de docent kan worden vergroot. De ECPO adviseert de professionalisering en ondersteuning van de leraren mee te nemen in de zorgplannen van de samenwerkingsverbanden Geïntegreerde leerlingenzorg en zorgstructuur De Expertgroep 'Kwaliteit en zorg' onderscheidde in 2003 vier typen van leerlingenzorg in VOscholen: incidentele zorg, georganiseerde zorg, geïntegreerde zorg en ketenzorg. De school die incidentele zorg biedt, richt zich ad hoc op leerlingen met problemen. Een zorgmedewerker neemt de leerling apart en biedt hulp. Op een school met georganiseerde zorg is de leerlingenzorg samenhangend en transparant georganiseerd en volgt de zorgcyclus signaleren, diagnosticeren, handelen en evalueren. Zorgsysteem en onderwijspraktijk zijn nog steeds gescheiden: zorg is iets voor het zorgteam en vindt buiten de klas plaats. Bij geïntegreerde leerlingenzorg maakt de zorg aan leerlingen een integraal onderdeel uit van het pedagogisch en didactisch handelen van leraren. In overleg met leerlingen, collega's en zorgmedewerkers in de school beoogt de leraar in haar onderwijsaanbod optimaal aan te sluiten bij de onderwijsbehoeften van de leerlingen. Ketenzorg gaat uit van een geïntegreerde leerlingenzorg, waarbij de zorg de grenzen van de eigen school overstijgt en er bovenschools met externe partners samengewerkt wordt in de zorg aan leerlingen. Hoewel scholen in de praktijk vaak kenmerken uit verschillende types vertonen, zien we dat VO-scholen nog overwegend van een georganiseerde leerlingenzorg uitgaan. De overgang naar geïntegreerde leerlingenzorg betekent een samenhangend aanbod van maatregelen op groepsniveau, schoolniveau en bovenschools niveau, waarbij de leraar centraal staat en uit de tweede en derde lijn ondersteund wordt bij de begeleiding van leerlingen (Kleijnen, 2004). Geïntegreerde leerlingenzorg dient ingebed te zijn in een onderwijsvisie, vraagt een omslag in de onderwijscultuur in school en brengt veel veranderingen met zich mee in onder meer de zorgstructuur, het aanbod en de taken, rollen en benodigde deskundigheid van alle betrokken medewerkers (Fanchamps e.a., 2009). Voor deze schoolontwikkeling is een breed draagvlak nodig. Pagina 10/133 In het Eindrapport van het Project schoolorganisatiemodellen als maatwerk voor beter leren (Thomas en anderen, 2011) wordt geconcludeerd dat scholen maatwerk beschrijven op veel manieren: talentontwikkeling, aansluiten bij de belevingswereld of inspelen op verschillen tussen leerlingen, een aanbod van extra keuzevakken, een specifiek curriculum, keuzewerktijd

11 of teamteaching. Het vraagstuk maatwerk speelt vooral in de onderbouw, aldus de onderzoekers, daarna neemt de belangstelling van de school voor het onderwerp af. Het systematisch kijken naar organisatorische belemmeringen en duurzame oplossingen voor het realiseren van maatwerk is nieuw, maar nodig om meer individuele talentontwikkeling van alle leerlingen een kans te geven en meer motivatie bij leerlingen te bewerkstelligen. Wanneer het gaat om het differentiëren in de klas wordt in het Eindrapport aangegeven dat ondanks de dakpanbrugklassen met niveauverschillen docenten toch vaak standaardlessen verzorgen. VO-scholen vragen zich af hoe zij in hun school gestalte kunnen geven aan geïntegreerde leerlingenzorg. In het primair onderwijs is veel ervaring opgedaan met 1-zorgroute (Clijsen, Gijzen, De Lange, Spaans, 2007). In het kader van Passend onderwijs is er belangstelling voor 1-zorgroute binnen het voortgezet onderwijs. De 1-zorgroute beschrijft integraal en in onderlinge samenhang de stappen die in de onderwijsondersteuning aan leerlingen gezet worden op groepsniveau, schoolniveau en bovenschools niveau. Centraal staat daarbij de leraar die om haar onderwijs goed af te stemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen op groepsniveau de stappen uit de cyclus handelingsgericht werken uitvoert. Groepsbesprekingen en leerlingenbesprekingen zijn belangrijke schakelmomenten in het cyclisch werken. Uit onderzoek dat in het kader van SLOA verricht is naar de implementatie en de resultaten van 1-zorgroute in basisscholen (Amsing, Bertu, Van der Maas, 2009) komt naar voren dat 1-zorgroute tot een betere afstemming van het onderwijs op de onderwijsbehoeften van leerlingen leidt, leerlingen die extra aandacht nodig hebben vroegtijdig gesignaleerd worden en er beter wordt omgegaan met verschillen tussen leerlingen. De 1-zorgroute biedt veel mogelijkheden om de kwaliteit van de onderwijszorg in school te verbeteren. De implementatie van 1-zorgroute is echter een intensief traject dat veel tijd vraagt, veel zaken in school 'opschudt' en hoge eisen stelt aan de professionaliteit van leraren, intern begeleiders en schoolleiders. De zorg in de klas en in de school heeft een relatie met de zorg die binnen het samenwerkingsverband door bijvoorbeeld ambulant begeleiders, schoolmaatschappelijk werkers en orthopedagogen wordt geboden. Veelal is er sprake van een zorgteam binnen de school en een zorgadviesteam waar ook deskundigen van buiten de school aanschuiven. Het gaat dan over de gekozen vorm voor de zorgstructuur. Het belang van de zorgstructuur komt in meerdere publicaties aan bod. Zo wordt in Willemijn en het belang van een goede zorgstructuur (Bootsman & Spee, 2006) gewezen op de rol van de mentor, het kernteam, het interne zorgoverleg, de doorverwijzing en het zorgadviesteam. In het onderzoeksrapport over de zorgstructuur in het voortgezet onderwijs (Oberon, 2006) wordt geconcludeerd dat de vertegenwoordigers van de scholen als sterke punten van de zorg op schoolniveau zien: de coördinatie, het tijdig signaleren van problemen en de deskundigheid van de specialisten op het gebied van de leerlingenzorg binnen het samenwerkingsverband. Het minst tevreden is men over de personele capaciteit voor de leerlingenzorg en over de deskundigheid bij docenten. Volgens de geïnterviewde zorgcoördinatoren van de scholen is er de afgelopen jaren gewerkt aan een geïntegreerd zorgsysteem in plaats van een systeem waarbij zorgleerlingen een aparte behandeling krijgen. De zorg is naar hun mening meer in de klas gebracht. Het interne zorgteam bespreekt alle zorgleerlingen, niet alleen leerlingen met een indicatie. Op leerling-niveau wordt geëvalueerd wat het effect is van de zorg en begeleiding maar de gegevens met betrekking tot de zorg aan deze leerlingen (handelingsplannen, doelen) worden lang niet altijd geregistreerd in het leerlingenadministratiesysteem. Dit gebeurt slechts op een derde van de scholen. Pagina 11/133 De rapportage van het onderzoek van SLO (Boswinkel & Leeuwen, 2008) naar de integratie van leerlingen met een speciale onderwijsbehoefte (in dit onderzoek waren dat leerlingen die in aanmerking kwamen voor een rugzakje) in het voortgezet onderwijs, bevat een aantal

12 succesfactoren en adviezen om integratie te bevorderen. Op schoolniveau gaat het bijvoorbeeld om het delen van kennis en ervaringen: hoe kan er van anderen geleerd worden? Daarnaast spelen tijd en ruimte om een taak uit te voeren een belangrijke rol. Het gaat dan niet alleen om tijd en ruimte in financiële zin, maar ook om kennis op te bouwen. Ook wijzen zij op het belang van korte lijntjes in de driehoek school, ouders en leerling. Als laatste waarschuwen zij scholen om niet door te slaan in het creëren van structuur. Als de zorgstructuur binnen de school eenmaal op orde is, dient veel tijd te worden besteed aan de ondersteuning van mentoren en leraren en minder aan managementtaken Ketenzorg De scholen staan niet alleen in de zorg om het kind. Het bieden van passend onderwijs vergt samenwerking in regionale netwerken en afstemming met ketenpartners, waarbij naast de onderwijsinstelling ook instellingen en organisaties vanuit de medische sector, maatschappelijk werk en welzijn, bedrijven, gemeenten en provincies betrokken zijn. Onderstaande figuur brengt de vele partijen in beeld die hierbij betrokken kunnen zijn. Bron: 20v1%200.pdf Pagina 12/133 In het kader van de kwaliteit van de onderwijszorg voor leerlingen zijn helderheid over wie de cruciale functionarissen zijn binnen en buiten de school in de zorg rond leerlingen, warme overdracht van zorgleerlingen, afstemming met (jeugd)zorg en schoolmaatschappelijk werk specifieke aandachtspunten, zo wordt geconstateerd in een beleidsnota van de gemeente Rotterdam (2008). Als randvoorwaarden voor goed functionerende leerlingenzorg in het

13 primaire proces, schoolinterne en bovenschoolse leerlingenzorg en de inzet van speciaal onderwijs of jeugdzorg worden genoemd: coördinatie van de zorg, borging van bestuurlijke verantwoordelijkheden en een koppeling tussen onderwijs en signaleringssystemen. In het kader van het project Gedragswerk hebben Van der Wolf en Huizenga (2006) in vier regio s onderzoek gedaan naar succesfactoren van regionale samenwerking. Op basis daarvan hebben zij vijf criteria geformuleerd die van belang zijn voor een goede samenwerking in de regio: - afstemming, samenwerking en regie en besluitvaardigheid, waarbij vertegenwoordigers uit de samenwerkende partijen voldoende mandaat hebben om beslissingen te kunnen nemen en waarbij er een zekere mate van regie is vanuit één van de partners ( horizontaal leiderschap ); - een gevoel van relevantie en urgentie, waaruit initiatieven en acties voortkomen; - preventieve inzet, gericht op het zo veel mogelijk voorkómen of minimaliseren van problemen; - een duidelijk handelings- en/of interventiekader, dat voortvloeit uit een heldere visie; - sturingsmogelijkheden die zijn gebaseerd op opbrengstverwachtingen en evaluatiegegevens. LCOJ en WSNS-Plus (2005) stelden vast dat samenwerking tussen onderwijs en zorginstellingen kwetsbaar is. Dit baseren zij op de volgende constateringen tijdens een aantal werkconferenties: - in slechts weinig gevallen worden afspraken vastgelegd en wordt structurele financiering veiliggesteld; - gemaakte afspraken kunnen worden teruggedraaid als gevolg van wijzigingen in landelijk beleid of in het beleid van instellingen; - goede samenwerking blijkt vooral afhankelijk van individuele personen die samenwerken; - naast knelpunten in de feitelijke samenwerking, kunnen ook vooroordelen een negatieve invloed hebben. Bosdriesz en Berkenbosch (2003) noemden een aantal aspecten die de samenwerking tussen onderwijs en jeugdzorg hinderen. Zij bekeken dit zowel vanuit het perspectief van het onderwijs als dat van de jeugdzorg. Vanuit het onderwijs zijn er onder meer klachten over: - slechte toegankelijkheid van de jeugdzorg; - wachtlijstproblematiek; - slechte terugkoppeling over behandelingen. Vanuit de instellingen voor jeugdzorg geeft men onder meer aan dat: - scholen onvoldoende signaleren, met name bij gedrag dat geen overlast geeft; - scholen ook na het signaleren van problematiek te lang wachten met het inroepen van externe hulp Ook zou men in de scholen onvoldoende onderkennen wat het aandeel van de school, klas of docent in de problematiek is. Pagina 13/133 Om de aansluiting tussen het primair en voortgezet onderwijs te verbeteren, is volgens Smeets (2007) niet alleen aandacht nodig voor de overdracht van gegevens van leerlingen die extra zorg nodig hebben, maar ook voor meer bekendheid met elkaars werkwijzen, voor betere aansluiting van leerlijnen en afstemming van leerlingenzorg. Belangrijke aspecten voor succesvolle samenwerking zijn: - een gevoel van urgentie en relevantie; - duidelijke doelen, rollen en verantwoordelijkheden; - een duidelijk tijdpad en een stapsgewijze aanpak;

14 - leiderschap, regie en besluitvaardigheid; - betrokkenheid bij en deskundigheid van deelnemers; - aandacht voor preventie; - sturingsmogelijkheden op basis van opbrengstverwachtingen, supervisie, monitoring en evaluatie; - adequate communicatie en uitwisseling van informatie; - voldoende middelen, voorzieningen en ondersteuning; - een stabiele situatie. De zorgstructuur in het onderwijs is volgens Smeets en Rispens (2008) de laatste decennia uitgebouwd met interne begeleiders, zorgcoördinatoren en zorgadviesteams, waarin scholen samenwerken met externe partners als leerplichtambtenaren en jeugdzorgmedewerkers. Door het gebruik van leerlingvolgsystemen is het vermogen om problemen bij leerlingen op te sporen volgens de onderzoekers toegenomen; het vermogen om problemen te voorkomen of effectief te remediëren nam volgens hen veel minder toe. KPC Groep (Van Herp en anderen) heeft in 2009 een handreiking opgesteld voor de samenwerkingsverbanden om na te gaan of er een dekkend onderwijscontinuüm bestaat. Deze handleiding is in het kader van de SLOA-project Dekkende expertise in de regio ontwikkeld in opdracht van het ministerie van OCW. In de handleiding wordt beschreven op welke wijze een inventarisatieonderzoek naar expertise in de regio kan worden uitgevoerd. Daartoe dienen vier fasen te worden doorlopen: - startfase; - inventarisatiefase; - uitvoeringsfase; - evaluatiefase. Het doorlopen van de verschillende fasen werkt als een soort trechter. Van een brede kijk en aanpak met een groot aantal mogelijke witte vlekken en knelpunten, wordt toegewerkt naar een specifieke visie en aanpak van deze witte vlekken en knelpunten in de regio. De gezamenlijke visie op passend onderwijs is hierbij richtinggevend. Gedurende het proces lost een deel van de witte vlekken en knelpunten zich op door uitwisseling van informatie tijdens de gevoerde gesprekken. In Passend onderwijs - Passend beleid? Drie visies op beleidsvorming rondom passend onderwijs (2011) wordt geconcludeerd dat de lokale c.q. regionale structurering van de aan te bieden zorg aan kracht zou winnen, indien binnen de visie op Passend onderwijs veel meer een doelgroepgerichte oriëntatie zou worden ontwikkeld, waarbij per doelgroep verschillende vraagen aanbodstructuren van zorg, hulp en ondersteuning zouden worden geboden; eventueel gekoppeld aan daarop toegesneden financieringstromen. Pagina 14/ Ouders Als het gaat om partnerschap met ouders gaat het om een wederzijdse betrokkenheid van ouders en school en een wederzijdse investering (Beek, Rooyen & De Wit, 2007). Er is in de literatuur voldoende evidentie die duidelijk maakt dat ouderbetrokkenheid positief bijdraagt aan de prestaties van de leerling, zo ook de zorgleerling (Peetsma & Blok, 2007). Ouders zijn makkelijker betrokken bij de schoolloopbaan van hun kinderen als ze weten wat er van hen verwacht wordt (Hoover-Dempsey, 2005). Als het gaat om het zoeken naar een passend onderwijsarrangement, zijn ouders een belangrijke partner, maar bij het opstellen van een ontwikkelingsperspectief en/of handelingsplan worden ouders nog onvoldoende betrokken (Inspectie van het onderwijs, 2010).

15 Al tijdens de intake kan worden gesproken over de mogelijkheden, de onderwijsbehoeften en het ontwikkelingsperspectief van de leerling en tijdens de voortgangsgesprekken wordt meer helder welke extra steun een zorgleerling op school én thuis kan worden geboden om optimaal te ontwikkelen. Het gesprek over mogelijke extra zorg past dan in de lijn van de verwachting van de ouders en ouders kunnen dan hun eigen kracht inzetten en ze kunnen met onderwijsondersteunend gedrag hun kind ondersteunen (Veen & Van Erp, 1995). 3.3 Samenvattend De zorg voor leerlingen is in het voortgezet onderwijs veelal curatief en vindt buiten het leslokaal plaats. Met passend onderwijs wordt gezocht naar manieren om het onderwijsproces doelgericht en planmatig af te stemmen op de onderwijsbehoeften van leerlingen. Dat stelt eisen aan het handelen van leraren: kennis van (complexe) problematieken van leerlingen en het kunnen signaleren daarvan, bepalen van de daarbij passende onderwijs(zorg)behoefte, doelgericht en planmatig werken, streven naar zo hoog mogelijke opbrengsten, definiëren van de ondersteuningsvraag en kunnen inspelen op een variëteit aan ondersteuningsvragen. Een betere toerusting en professionalisering van docenten is gewenst. Steeds meer worden de voordelen gezien van een systeem van geïntegreerde leerlingenzorg, waarbij een samenhangend aanbod van maatregelen op groeps-, school- en bovenschools niveau bijdraagt aan een passende ondersteuning en begeleiding van de (zorg-)leerlingen. Vanuit het basisonderwijs en 1-zorgroute is geleerd dat het komen tot dergelijke leerlingenzorg een intensief traject is dat veel tijd vraagt; helderheid in de rollen, taken en verantwoordelijkheden binnen de zorg op en rond school en hoge eisen stelt aan allen die betrokken zijn bij die zorg. Het belang van een heldere zorgstructuur die vorm krijgt vanuit een gezamenlijke visie is vanuit verschillende onderzoeken evident. Welke rol heeft de leraar, de mentor en de zorgcoördinator; wat is de relatie tussen het interne zorgteam en het zorgadviesteam in het samenwerkingsverband; welke rol hebben ondersteuners van buiten de school zoals bijvoorbeeld vanuit de jeugdzorg; hoe wordt afgestemd en samen gewerkt; hoe wordt gezorgd dat iedereen de juiste en actuele informatie heeft over het kind (en het gezin) en zijn de sturingsmogelijkheden gebaseerd op opbrengstverwachtingen en evaluatiegegevens? Pagina 15/133

16 4 ONDERZOEKSOPZET 4.1 Probleemstelling Zoals in het vorige hoofdstuk is geschetst, is de leerlingenzorg in het voortgezet onderwijs vooral curatief van aard en wordt deze vooral naast het geboden onderwijs georganiseerd. De leraar, ouders en leerlingen worden er nauwelijks bij betrokken. Vaak ook zijn in school de stappen in de onderwijsondersteuning en de resultaten van de geboden zorg onvoldoende transparant. Veel scholen vragen zich af hoe zij de leerlingenzorg in hun school op een effectieve en efficiënte wijze vorm kunnen geven, wat daarvoor in hun school nodig is en hoe je dat op school op maat kunt invoeren. Met het streven naar de ontwikkeling en het realiseren van een onderwijszorgroute in het voortgezet onderwijs wordt in dit project met name voortgebouwd op de kennis en ervaringen met 1-zorgroute in het basis- en speciaal basisonderwijs (zie Amsing en anderen, 2009; Adema, 2010). Het inrichten van een onderwijszorgroute in een school voor voortgezet onderwijs kan het mogelijk maken dat docenten hun onderwijs doelgericht, planmatig en passend afstemmen op het ontwikkelingsperspectief en op de onderwijsbehoeften van de leerlingen, zodat elke leerling zich optimaal kan ontwikkelen op basis van zijn/haar mogelijkheden en talenten. Een onderwijszorgroute beschrijft cyclisch en in onderlinge afstemming en samenhang de stappen, de beslismomenten en de verantwoordelijkheden in de onderwijszorg aan leerlingen. Vanuit een continuüm van zorg bestrijkt de onderwijszorgroute de stappen die in de onderwijszorg aan leerlingen gezet worden op drie niveaus: - De algemene en extra basiszorg in de klas door de mentor en de docenten (de cyclus Handelingsgericht werken en de groepsbesprekingen). - De interne zorg aan leerlingen en de interne ondersteuning van mentoren en docenten, vanuit het intern zorgteam van school en het Intern Zorg Overleg. - De externe zorg aan leerlingen (en ouders) en de externe ondersteuning van mentoren en docenten, met vanuit het ZAT handelingsadviezen aan school en de toeleiding van leerlingen naar (jeugd)zorg of bovenschoolse onderwijsvoorzieningen in het SWV VO. In dit continuüm van zorg is óók de instroom van leerlingen uit het primair onderwijs en de uitstroom van leerlingen naar een vervolgopleiding een vast bestanddeel. In een onderwijszorgroute staat altijd de docent centraal. De onderwijszorg vindt zoveel mogelijk in de klas plaats en de docent wordt daarbij ondersteund en begeleid door zorgfunctionarissen die in school of rond school werkzaam zijn. Het ontwerpen en implementeren van een onderwijszorgroute in een school voor voortgezet onderwijs zal echter altijd maatwerk per school zijn. Het inrichten en implementeren van een integrale onderwijszorgroute in school is complex en vraagt op maat en op elkaar afgestemde interventies in school ten aanzien van de onderwijszorgstructuur, het onderwijszorgsysteem en de onderwijszorgcultuur (Clijsen, Van de Beek, Van Lieverloo en Van Herp, 2008). Pagina 16/ Doelstelling Doel van dit project was het samen met en in de praktijk ontwerpen, implementeren en beproeven van onderwijszorgroutes die in het kader van passend onderwijs integraal en transparant de onderwijszorg in het VO op groepsniveau, schoolniveau en regionaal inrichten, zodat docenten hun onderwijs kunnen afstemmen op het ontwikkelingsperspectief en de onderwijsbehoeften van de leerlingen. Het streven was er op gericht om op de verschillende scholen zo veel mogelijk dezelfde methodiek te hanteren. De precieze invulling per school hing met name af van de gekozen speerpunten, de fase waarin de school zich bevond, het schooltype, de schoolbevolking, de competenties van docenten.

17 4.3 Vraagstelling en vragen Centraal in het project stond de vraag: dragen onderwijszorgroutes die in VMBO- en HAVO/VWO-scholen (op maat) ontworpen en geïmplementeerd zijn ertoe bij dat leraren hun onderwijs vroegtijdig en beter afstemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen en dat zij daarbij op een effectieve manier vanuit school ondersteund worden? Afgeleid van bovenstaande vraag zijn de volgende vragen en deelvragen geformuleerd. 1 Wat zijn kenmerken van de onderwijszorgroutes die door de pilotschool zijn ontworpen? - Welke concepten en uitgangspunten zijn gehanteerd bij het ontwerpen van de onderwijszorgroute? - Wat zijn op groeps-, school- en bovenschools niveau de stappen en beslismomenten in de onderwijszorgroute? - Wat zijn de taken en verantwoordelijkheden van de leraren en van de overige actoren? - Welke taak hebben de interne en externe zorgvoorzieningen in de onderwijszorgroute en wat betekent dat voor de ondersteuning van de leraren? Op welke wijze vindt samenwerking plaats met externe partners in onderwijs en zorg? 2 Wat is (stapsgewijs) nodig om onderwijszorgroutes in school te implementeren? Welke interventies dragen bij aan een goede implementatie? Wat zijn condities en randvoorwaarden in de schoolontwikkeling, het management van school, de cultuur en het professioneel handelen van de betrokken actoren? 3 Wat zijn de door leraren en overige actoren in de onderwijszorg ervaren resultaten van implementatie van de onderwijszorgroute? In de eerste fase van het project is oriënterend literatuuronderzoek uitgevoerd en zijn wat betreft de leerlingenzorg in het VO knelpunten, oplossingen en praktijkvoorbeelden geïnventariseerd. Tevens is een conceptueel kader voor het ontwerpen van onderwijszorgroutes in het VO gemaakt en besproken met praktijkdeskundigen. Om de eerste vraag, inclusief de deelvragen, naar de kenmerken van de onderwijszorgroutes die door de pilotschool zijn ontworpen te kunnen beantwoorden: - is op basis van documenten en informatie uit de intakegesprekken een beschrijving gemaakt waarin nauwgezet per pilotschool de context is beschreven; - zijn projectdocumenten (beleidsnotities, mailwisseling, notulen vergaderingen, PowerPoint, interne evaluaties) geanalyseerd, zijn de stappen en beslismomenten in de door de school ontworpen onderwijszorgroutes geanalyseerd en zijn periodiek door de adviseurs en onderzoekers met de ontwerpers interviews gevoerd om na te gaan welke uitgangspunten gehanteerd zijn en wat de inzet en ondersteuning van de interne en externe zorgvoorzieningen was; - is door de adviseurs een gestructureerd logboek bijgehouden waarin staat welke stappen en interventies gezet worden, welke handreikingen daarbij gebruikt worden en wat de ervaringen en resultaten daarvan zijn. Tevens is bijgehouden op welke punten de onderwijszorgroute tussentijds bijgesteld is en waarom; - zijn de verschillen tussen de ontworpen onderwijszorgroutes in de resonansgroep besproken. Pagina 17/133 Inzicht in wat nodig is aan interventies, condities en randvoorwaarden om (stapsgewijs) onderwijszorgroutes in de pilotschool te implementeren (de tweede deelvraag), is verkregen door: - bij de start zowel bij docenten, stuurgroepleden en MT met behulp van een vragenlijst te vragen naar de opvattingen en het handelen van de leraren en van de zorgmedewerkers in school;

18 - na elke cyclus uit de onderwijszorgroute interviews af te nemen bij betrokken actoren: leraren, mentoren, management, leden zorgteam teneinde zicht te krijgen op knelpunten bij de implementatie van de onderwijszorgroute, welke stappen nodig zijn om de onderwijszorgroute goed te implementeren en wat randvoorwaarden en condities hierbij zijn. Tevens werden daartoe documenten geanalyseerd, zoals groepsplannen en/of handelingsplannen en verslagen van groepsbesprekingen en leerlingenbesprekingen; - de logboeken van de adviseurs om te zetten in een storyline (tijdbalk met markante interventies en gebeurtenissen tijdens het ontwerpen en implementeren van de onderwijszorgroute): zo wordt systematisch teruggeblikt op het ontwerpen en implementeren van de onderwijszorgroute, op condities en factoren die dit stimuleren en belemmeren en op de bereikte resultaten; - de voortgang op de pilotscholen te bespreken in enkele bijeenkomsten van de resonansgroep. De derde vraag naar de door leraren, schoolleiding en actoren in de onderwijszorg ervaren resultaten van implementatie van de onderwijszorgroute in relatie tot de vooraf door de school gestelde doelen, werd beantwoord op basis van gesprekken bij afronding van het project met deze actoren (binnen de school). Ook de meting met behulp van een vragenlijst die opnieuw aan het eind van het project is afgenomen, bracht in beeld welke veranderingen in de opvattingen en het handelen van de leraren en de zorgmedewerkers in school zijn opgetreden. 4.4 Doelgroep Acht VO-scholen hebben zich aangemeld voor deelname aan de pilot onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs. Met deze scholen zijn aan de hand van een vragenlijst (zie bijlage 4)intakegesprekken gevoerd, waarin per school de huidige en de gewenste leerlingenzorg in kaart gebracht is. Uit deze scholen zijn vier pilotscholen geselecteerd. De vier pilotscholen zijn: - Philips van Horne Scholengemeenschap, Weert; - Kempenhorst College, Oirschot; - Christelijke Scholengemeenschap Veenendaal, Veenendaal; - Beekdallyceum, Arnhem. In deze pilots zijn praktijkonderwijs, LWOO, VMBO en HAVO/VWO vertegenwoordigd. In het najaar van 2009 heeft het Beekdallyceum om verschillende redenen besloten niet door te gaan met het project, hierbij speelden onvoldoende urgentiebesef bij docenten, wisselingen in schoolleiding en onvoldoende facilitering een belangrijke rol. De match tussen de verwachting van KPC Groep en de verwachtingen, ambities en aanpak van de school bleek onvoldoende aanwezig. Gezien de looptijd van het project gecombineerd met het feit dat scholen lopende een schooljaar geen (formatieve en financiële) ruimte hebben om een intensief traject te starten, is besloten om geen nieuwe school bij het project te betrekken. 4.5 Aanpak Het onderzoek op de pilotscholen was een descriptief onderzoek waarin het veld van zorg in het vo werd verkend en verschijnselen systematisch werden beschreven met daarin kwantitatieve en kwalitatieve gegevens. Daarnaast bevatte het onderzoek ook meer toetsende elementen, bijvoorbeeld als het ging om de uitgangspunten van het ontwerpen en implementeren van onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs. Pagina 18/133 Op de drie genoemde scholen is na het intakegesprek een stuurgroep en/of werkgroep per school samengesteld. Vanuit KPC Groep werd de adviseur in deze groepen betrokken. Om de stappen van oriëntatie en visieontwikkeling, implementatie en evaluatie te kunnen zetten, zijn in

19 samenspraak tussen de school en de adviseur instrumenten ontwikkeld (als een draaiboek, formats voor groepsoverzichten, kijkwijzers), presentaties gegeven (over bijvoorbeeld het handelingsgericht werken) en studiebijeenkomsten georganiseerd. Deze instrumenten zijn in de praktijk beproefd en werden op basis van de ervaringen bijgesteld. Een voorbeeld van deze werkwijze is dat in de stuur-/werkgroep(en) in relatie tot passend onderwijs een analyse werd uitgevoerd van de huidige en van de gewenste onderwijszorg in school. Hierbij is ruim aandacht besteed aan de visie en ambitie van school met betrekking tot passend onderwijs om zo de deur open te zetten naar verandering en het mogelijk te maken de onderwijszorgroute op maat voor de school te ontwikkelen. Daarnaast is bij de analyse gebruik gemaakt van het instrument vier oriëntaties op leerlingenzorg. In de loop van het project hebben de instrumenten, PowerPointpresentaties en studiebijeenkomsten ondersteunend gewerkt in de veranderingsprocessen. In het project zijn op de drie pilotscholen op basis van de analyse van de huidige en de gewenste leerlingenzorg op maat onderwijszorgroutes ontworpen, geïntroduceerd en vervolgens stapsgewijs in school geïmplementeerd (doorloop in 2011). Er zijn instrumenten samengesteld om dit proces te monitoren en onderzoek te verrichten naar hoe de onderwijszorgroute gestalte krijgt en in school ingericht wordt, op welke wijze de implementatie in school verloopt, wat randvoorwaarden en effectieve interventies zijn, welke (gedrags)veranderingen plaatsvinden en wat de resultaten zijn. Bij dit onderzoek werden alle actoren in de leerlingenzorg betrokken, zoals docenten, mentoren, zorgcoördinatoren, schoolinterne zorgspecialisten en management van school. 4.6 Instrumenten Binnen het project zijn diverse onderzoeksinstrumenten ontwikkeld. Voor de gesprekken (intake, monitoring, eindgesprek) zijn gespreksleidraden ontwikkeld. Deze zijn in bijlage 8 opgenomen. Steeds wanneer op basis van de groepsoverzichten met de prestaties van de leerlingen nieuwe plannen waren gemaakt voor zorg aan de groepen en leerlingen, vonden interviews plaats met betrokken actoren (leraren, mentoren, management, leden zorgteam) teneinde zicht te krijgen op knelpunten bij de implementatie van de onderwijszorgroute, welke stappen nodig waren om de onderwijszorgroute goed te implementeren en wat randvoorwaarden en condities hierbij waren. Er werd voor de evaluatie van de resultaten voor een digitale vragenlijst (zie Bijlage 5) gekozen voor een voormeting voorafgaand aan de implementatie van de onderwijszorgroute en een nameting bij de afronding van het project (de schoolontwikkeling loopt ook na de projectperiode nog door). Voor de projectleiding/managers was er een andere vragenlijst dan voor de docenten. Door de resultaten van de begin- en eindmeting naast elkaar te leggen, kan worden nagegaan of de leraren in de pilotscholen (ondersteund door overige actoren in de onderwijszorg) beter in staat zijn hun onderwijs af te stemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen(bijlage 6). Daarnaast zijn ten behoeve van het onderzoek verschillende instrumenten op maat ontwikkeld. Deze zijn soms op één school ingezet (format voor het verbeterplan, kijkwijzers), en soms ook op meerdere scholen (zoals het instrument met vier oriëntaties op leerlingenzorg in het VO, de leeswijzer voor de analyse van de huidige en de gewenste situatie). Deze extra instrumenten zijn in de handleiding en/of het draaiboek opgenomen. Pagina 19/133 Tot slot hebben de adviseurs op de drie scholen een logboek bijgehouden, waarin de belangrijkste contactmomenten, stappen en interventies, ingezette instrumenten en leerervaringen zijn genoteerd. Deze logboeken zijn leidend geweest in het chronologisch beschrijven van de processen op de scholen in de afzonderlijke schoolrapportage.

20 4.7 Afstemming Er is een expertgroep samengesteld met (praktijk)deskundigen uit alle geledingen en schoolssoorten van het VO. Op verschillende momenten gedurende de looptijd van het project hebben expertbijeenkomsten plaatsgevonden waarin op basis van het conceptueel kader oriëntaties op leerlingenzorg, ontwerpen van onderwijszorgroutes in het VO, ervaringen op de pilotscholen en implementatievraagstukken besproken zijn. Aan het eind van het project kwam de resonansgroep bijeen om de bevindingen, conclusies en aanbevelingen uit het onderzoek te bespreken en te beoordelen op hun bruikbaarheid in de praktijk. Inhoudelijk heeft afstemming plaats gevonden met het project Implementatie 1-zorgroute in het primair onderwijs en met het project Transitiemomenten in het onderwijs (overgang po-vo en vmbo-mbo). Tevens is er afstemming met de VO-raad geweest. De voortgang van de pilots werd in de stuurgroep van elke pilotschool en in de expertgroep geëvalueerd. Tussentijds is gerapporteerd over de bevindingen uit de pilots. Pagina 20/133

21 5 RESULTATEN 5.1 Centrale vraag In de projectperiode is onderzocht of onderwijszorgroutes die in VMBO- en HAVO/VWOscholen ontworpen en geïmplementeerd zijn ertoe hebben bijgedragen dat leraren hun onderwijs meer vroegtijdig en beter afstemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen en of ze daarbij op een effectieve manier vanuit school zijn ondersteund. Deze vraag wordt door de drie pilotscholen, elk op eigen wijze en in verschillende mate, positief beantwoord. In de volgende paragrafen wordt allereerst een korte beschrijving van de drie pilotscholen gegeven, waarna de resultaten op de drie deelvragen worden geschetst. 5.2 Pilotscholen In de schooljaren en is op de drie pilotscholen een onderwijszorgroute ontworpen en geïmplementeerd. De precieze invulling van de onderwijszorgroute per school was maatwerk en werd onder andere bepaald door de gekozen speerpunten, de fase van schoolontwikkeling waarin de school zich bevindt, het schooltype, de schoolbevolking en de competenties van docenten. Een korte typering van de drie pilotscholen (In Bijlage 3 is de beschrijving van de scholen uitgebreider) volgt hieronder. CSV De Christelijke Scholengemeenschap Veenendaal (CSV) biedt praktijkonderwijs en VMBO aan voor ongeveer 1000 leerlingen uit Veenendaal en omstreken. In de projectperiode is de school met het ROC verhuisd naar een nieuw schoolgebouw. Tegelijkertijd is de structuur van de organisatie aangepast: gewerkt wordt met kernteams, leerwerkhuizen en lesblokken van 80 minuten. Door de toename van gedragsproblematiek wordt een extra beroep gedaan op zorg. Daarnaast had de onderwijsinspectie opmerkingen over de IOP s. Gestreefd wordt naar leerlingbegeleiding die samenhangend, samenwerkend, sterkmakend en systeemversterkend is en in de klas zelf wordt geboden. Aan het project namen tien klassen (1P, 2P, 1B en 1C) deel, zodat ongeveer 20 docenten en 164 leerlingen (39 PRO; 99 LWOO; 26 BBL/KBL) werden betrokken. Na een voorbereidingsjaar lag er een draaiboek voor het stapsgewijs en planmatig invoeren van de onderwijszorgroute. Formats voor groepsplannen en protocollen voor leerlingen- en groepsbesprekingen werden opgesteld en ingezet. Na scholing rond handelingsgericht werken, onderwijsbehoefte en ontwikkelingsperspectief werd door betrokken teams tijdens bijeenkomsten al lerend gewerkt. De zorgcoördinator en het Onderwijs Service Centrum gingen zich meer richten op consultatie en ondersteuning van docenten dan begeleiden van leerlingen buiten de klas. Pagina 21/133 Kempenhorst Het Kempenhorst College is een middelgrote scholengemeenschap (ongeveer 1000 leerlingen) in Oirschot en verzorgt onderwijs VMBO-breed en HAVO-onderbouw voor de regio. Uitgangspunt was dat ontwikkelingsmogelijkheden van leerlingen beter in beeld komen (niet alleen deficiënties) en in een ontwikkelingsroute komen, waarin de interne en de externe zorg op elkaar af worden gestemd. Integrale leerlingenzorg in het onderwijsteam (van afdelingsleider, mentor, kerndocenten en lesassistenten) en een pedagogisch didactische huisstijl is het streven. Aan het project namen 13 betrokken mentoren, ongeveer 50 docenten en ongeveer 250 leerlingen (van de klassen 1 BK, 1 BL, 3 BBL Groen/Zorg en Welzijn) deel.