LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES. Johan Lambrecht en Diane Arijs

Transcriptie

1 LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES Johan Lambrecht en Diane Arijs Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Instituut voor het Familiebedrijf Mei 2004

2 INHOUDSOPGAVE LIJST VAN FIGUREN...vi LIJST VAN TABELLEN...vii Woord vooraf...x SAMENVATTING EN ZEVEN AANBEVELINGEN... xii Inleiding..xiii 1. Wat behelst familievermogen?...xiv 2. Emotionele kant van rijk zijn...xv 3. Rol van de erflater-overdrager...xvi 3.1 Doorgeven van de familiewaarden... xvii 3.2 Financiële opvoeding... xviii 3.3 Verwachtingen en druk... xix 4. Rol van de erfgenaam-opvolger...xx 5. Overleg over het familievermogen...xx 6. Beheer van het familievermogen... xxii 7. Overdracht van het familievermogen...xxiii 8. Zeven aanbevelingen... 1 DEEL 1: EEN DUIK IN DE LITERATUUR Wat behelst familievermogen? Spiritueel kapitaal Financieel kapitaal Menselijk kapitaal Familiaal kapitaal Structureel kapitaal Sociaal kapitaal Intellectueel kapitaal Het individuele familielid Door de lens van de erflater Verwachtingen Te hoge verwachtingen Oorzaken van te hoge verwachtingen Drie soorten verwachtingen Onrealistische en gezonde verwachtingen Opvoeding Waaruit bestaat een goede opvoeding door rijke ouders? Wat moeten rijke ouders vermijden in de opvoeding? ii

3 Aandachtspunten voor ouders bij de opvoeding door kinderverzorgsters Wijze van vermogensoverdracht Voorbereidende opleiding over de erfenis Het dilemma van hoeveel ouders best nalaten aan hun kinderen Op welke leeftijd zijn kinderen klaar voor hun erfenis? Door de lens van de erfgenaam Gevoelens Groeiproces van het kind Welke gevoelens? Oorzaken Antwoorden en oplossingen Relaties Levenspartner Vrienden De familie Vier uitdagingen Erkenning van andere vormen van rijkdom Invloed van de familiestichter Druk van het familiebeeld Verstandhouding binnen de familie Beheer van het familievermogen door de familie Doelen Missie van de familie Investeringsfilosofie Bestuurssysteem De familievergadering De familiebank De family office De stichting Werkinstrumenten Intergenerationele financiële planning Balans en inkomensstaat van de familie DEEL 2: EIGEN KWANTITATIEF ONDERZOEK Inleiding Kenmerken van de respondenten Perceptie van rijkdom Rijk zijn voor mij en mijn familie Beeld over rijke mensen Interesse voor het familiebedrijf Het familiebedrijf thuis Een familiebedrijf in de naaste familie (broers/zussen/nonkels/tantes/grootouders) Persoonlijkheid en gevoelens iii

4 4.1 Uitspraken Doelen Waardebesef van geld Gevoelens Financiële opvoeding Communicatie over geld en financiële zaken in de familie Zakgeld Algemene opvoeding Kenmerken Invloed op levensstijl Vakantiejobs of weekendwerk Geld voor het goede doel en vrijwilligerswerk Geld geven aan een goed doel Vrijwilligerswerk Beheer van het familievermogen Oorsprong familierijkdom Overleg over het familievermogen Vertrouwenspersonen Beheerders van het familievermogen Overdracht van het familievermogen Bij wijze van samenvatting: terugblik op de zeven facetten van familievermogen en de rol van de opvoeding Financieel kapitaal Intellectueel kapitaal Spiritueel kapitaal Sociaal kapitaal Familiaal kapitaal Structureel kapitaal Menselijk kapitaal Multivariate analyse Profilering volgens vermogensstatus en familiebedrijf Naar een verklarend model voor de voortzetting van het familiebedrijf thuis DEEL 3: EIGEN KWALITATIEF ONDERZOEK Inleiding Kenmerken van de praktijkgevallen Wat wordt verstaan onder familievermogen? Rol van de overdrager(s) Meegeven van waarden in de opvoeding Aanleren van waardebesef van geld Open en eerlijke communicatie Formaliseren van het overleg Afbakening verantwoordelijkheden en taken Geen dwang Overdrager wordt coach iv

5 4. Rol van de opvolger(s) Studies Leerschool binnen of buiten het familiebedrijf Op initiatief van de opvolger Communicatie en familieband Wijze van overdracht familievermogen Wanneer hoeveel overdragen? Formeel karakter van de overdracht Inwinnen van extern advies Informeren van jongere generatie Beheer van het familievermogen Overleg over het beheer van het familievermogen Externe raadgevers Beheer door de eigen familie Samenvattende tabel LIJST MET REFERENTIES LIJST VAN BIJLAGEN v

6 LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: Zeven facetten van familievermogen... 7 Figuur 2: Waarden in de opvoeding door rijke ouders Figuur 3: Elementen van een financiële opvoeding Figuur 4: Te vermijden elementen in de algemene opvoeding Figuur 5: Te vermijden elementen in de financiële opvoeding Figuur 6: Gevoelens van rijke erfgenamen Figuur 7: Oorzaken van de verstoorde psychologische gevoelens bij erfgenamen Figuur 8: Antwoorden en oplossingen vi

7 LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Kenmerken van de respondenten Tabel 2: Aantallen volgens vermogensstatus en het al dan niet hebben van een familiebedrijf thuis (N = 837) Tabel 3: Aantallen volgens vermogensstatus en het al dan niet voortzetten van het familiebedrijf thuis (N = 186) Tabel 4: Eigen perceptie van rijk zijn volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 5: Perceptie van rijk zijn door familie volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 6: Vergelijking top-vijf tussen 'rijk zijn' voor mij en mijn familie volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 7: Eigen perceptie van 'rijk zijn' volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis Tabel 8: Perceptie van 'rijk zijn' door de familie volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis Tabel 9: Vergelijking top-vijf tussen 'rijk zijn' voor mij en mijn familie volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis Tabel 10: Beeld over rijken volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) Tabel 11: Beeld over rijken volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis (kolompercentages) Tabel 12: Motivatie om later het familiebedrijf van de ouders voort te zetten volgens vermogensstatus Tabel 13: Motivatie om later het familiebedrijf van de ouders voort te zetten volgens de graad van generatie van het familiebedrijf Tabel 14: Redenen om later het familiebedrijf van de ouders niet voort te zetten volgens vermogensstatus Tabel 15: Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis vii

8 Tabel 16: Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis Tabel 17: Redenen om het familiebedrijf in naaste familie wel respectievelijk niet te willen voortzetten Tabel 18: Uitspraken over persoonlijkheid volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 19: Oorzaken van een goed waardebesef van geld volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 20: Gevoelens tegenover de financiële situatie thuis volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 21: 'Wordt er openlijk over geld en financiële zaken gepraat in de familie? volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) Tabel 22: Startleeftijd voor het krijgen van zakgeld (N = 675) Tabel 23: Kenmerken van de algemene opvoeding volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 24: Motivatie voor vakantiejobs en weekendwerk volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 25: Motivatie om geld te geven aan een goed doel volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 26: Oorsprong familierijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 27: Gevoelens bij de oorsprong van de familierijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 28: 'Hoe weet ik dat mijn familie vermogend is?' volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 29: Aantal generaties in rijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) Tabel 30: 'Wat wordt er concreet besproken in familieverband' volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 31: Het hebben van een 'family mission statement' volgens bezit en voortzetting van familiebedrijf thuis viii

9 Tabel 32: Vertrouwenspersonen (buiten de eigen familieleden) voor het familievermogen volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 33: Beheerders van het familievermogen volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 34: Zelf regelmatig contact met financieel adviseurs volgens bezit en voortzetting familiebedrijf thuis Tabel 35: 'Hoe zal het familievermogen aan jou worden doorgegeven?' volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 36: Kans op voortzetting van het familiebedrijf thuis volgens FB in naaste familie, overleg en verwachting van in sporen familie te treden Tabel 37: Kenmerken van de praktijkgevallen Tabel 38: Samenvattende tabel.203 ix

10 Woord vooraf Elke dwaas kan een fortuin maken. Je moet evenwel geniaal zijn om het gemaakte fortuin te kunnen behouden. Op zijn sterfbed in 1877 gaf Cornelius Vanderbilt deze profetische woorden mee aan zijn zoon-william (Vanderbilt II, 1989). Cornelius Vanderbilt, die een gigantisch fortuin had verzameld met het transport via stoomschepen en nadien via het spoor, was toen de rijkste man van de Verenigde Staten. Zijn zoon-william was zes jaar later zelfs de rijkste man ter wereld. Dertig jaar na de dood van Cornelius Vanderbilt behoorde evenwel geen enkele Vanderbilt nog tot de rijkste mensen van de Verenigde Staten. Bijna vijftig jaar na zijn dood stierf een directe afstammeling in armoede. Wanneer 120 afstammelingen van Cornelius Vanderbilt in 1973 voor de eerste maal een familievergadering hielden op de Amerikaanse Vanderbilt-universiteit, was er geen enkele miljonair meer in hun rangen. William Vanderbilt beschouwde geërfd vermogen als een handicap voor geluk. De titel The burdens of wealth ( De lasten van het vermogen ) van een recent artikel in Families in Business geeft ook aan dat het blijkbaar niet steeds een zegen is om te behoren tot een vermogende bedrijfsfamilie (Jaffe, juni/juli 2003). Vele bedrijfsfamilies vragen zich af hoe ze het beheer van het familievermogen voor komende generaties kunnen leren (Aronoff, 1998; Jaffe, december 2003). Met die vraag kondigde de prestigieuze Wharton School-University of Pennsylvania in augustus 2003 een vormingsprogramma voor bedrijfsfamilies aan. Zij stelde dat er weinig kennis voorhanden is om bedrijfsfamilies te helpen die complexe vraag het hoofd te bieden. Met dit onderzoek willen we die lacune aanvullen. Voor het onderzoek maken we gebruik van drie bronnen: literatuur, grootschalige enquête bij studenten en praktijkgevallen van 10 x

11 bedrijfsfamilies. Die drie bronnen delen ook dit onderzoeksrapport in. We openen met een samenvatting van de onderzoeksresultaten en met de aanbevelingen. Op die manier willen we onmiddellijk de aandacht op de essentie vestigen. In dit Woord vooraf passen woorden van oprechte dank aan iedereen die ons met raad en daad heeft bijgestaan. Een aantal personen en instellingen noemen we graag bij naam. Zonder hen was dit onderzoek niet mogelijk geweest. In de persoon van Patrick De Schutter en Jozef Lievens danken we het Instituut voor het Familiebedrijf voor de onderzoeksopdracht en de financiering ervan. Wanneer deze studie zich situeert op braakliggend terrein is dat hun grote verdienste. Patrick De Schutter reageerde constructief op tussentijdse rapporten en was voor de onderzoekers dan ook een heel belangrijk klankbord. Meermaals zette hij ons aan het denken. Via directeur Dirk De Ceulaer en rector Marc Van Hoecke vermelden we graag de Europese Hogeschool Brussel (EHSAL) en de K.U. Brussel voor de stimulerende wetenschappelijke omgeving. We vernoemen de eerstejaars- en laatstejaarsstudenten van EHSAL die meewerkten aan de grootschalige enquête. Ten slotte richten we ons tot de geïnterviewde leden van de tien bedrijfsfamilies. Zij lieten ons delen in hun ervaringen met een gevoelige onderzoeksthematiek. Moge de inbreng van zoveel personen leiden tot een succesvol beheer van het familievermogen voor volgende generaties Johan Lambrecht en Diane Arijs Brussel, mei 2004 xi

12 SAMENVATTING EN ZEVEN AANBEVELINGEN xii

13 Inleiding De onderzoeksthematiek luidt: het leren beheren van het familievermogen voor volgende generaties. Bij wijze van samenvatting maken we in dit deel een vergelijking tussen de drie delen van het werk. De literatuurstudie vormt het eerste deel. Die uiteenzetting is een weergave van de visie van verschillende auteurs over familievermogen, het leren omgaan met en beheren van dat familievermogen door de lens van de erflater en van de erfgenaam en tot slot op het niveau van de familie als één geheel. Het tweede deel (kwantitatief onderzoek) bundelt de resultaten van een schriftelijke bevraging van 876 studenten over de onderzoeksthematiek. Het laatste deel (kwalitatief onderzoek) is de neerslag van individuele gesprekken met 10 bedrijfsfamilies. Deze samenvatting is geweven rond zeven thema s: wat behelst familievermogen, emotionele kant van rijk zijn, rol van de erflateroverdrager, rol van de erfgenaam-opvolger, overleg over het familievermogen, beheer van het familievermogen en overdracht van het familievermogen. Tot slot formuleren we zeven aanbevelingen voor het leren beheren van het familievermogen voor volgende generaties. xiii

14 1. Wat behelst familievermogen? Voor verschillende auteurs omvat het familievermogen meer dan het financiële luik. Zij verwijzen naar nog zes andere facetten: spiritueel kapitaal (familiewaarden), menselijk kapitaal (vaardigheden, motivatie en karakter van erfgenamen), familiaal kapitaal (familieharmonie), structureel kapitaal (bestuursstructuren), sociaal kapitaal (oog voor de gemeenschap) en intellectueel kapitaal (kennis). Gebrekkige aandacht voor de veelzijdigheid van het familievermogen kan het behoud ervan voor komende generaties hypothekeren. In het kwantitatieve onderzoek koppelt 78 % van de studenten rijk zijn aan veel geld hebben en 62,9 % aan veel materiële bezittingen hebben. We geven voor de andere facetten van het familievermogen de antwoorden van de vermogende studenten met een familiebedrijf thuis (FBrijk) en van de deelgroep die het familiebedrijf wil voortzetten (FBrijkVtz): Spiritueel kapitaal (familiewaarden) Menselijk kapitaal - Zelfvertrouwen - Doorzetter Familiaal kapitaal (goede familieband) Structureel kapitaal - Formeel overleg over familievermogen - Family mission statement Sociaal kapitaal (sociale verantwoordelijkheid) Intellectueel kapitaal (veel intellectuele kennis hebben) FBrijk FBrijkVtz 21,4 % 18,5 % 59,3 % 69,2 % 92,7 % 96,3 % 17,9 % 22,2 % 22,9 % 23,1 % 9,7 % 17,7 % 16,7 % 7,4 % 29,8 % 33,3 xiv

15 Van de vermogende studenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten, haalt amper 18,5 % familiewaarden aan als betekenis van rijk zijn. Ze geven wel familiewaarden vaker (42,3 %) aan als rijk zijn voor hun familie. Het is opvallend dat de studenten met een familiebedrijf thuis aangeven dat hun familie rijk zijn vooral vereenzelvigt met verantwoordelijkheid voor het behoud van het familievermogen, terwijl dat bij henzelf ontbreekt in hun top-vijf betekenissen van rijk zijn. In de helft van de praktijkgevallen duikt naast het financiële luik ook een of meer van de volgende elementen op als familievermogen: de fierheid over het familiebedrijf en over de familienaam, de familiewaarden en de familieband. In één praktijkgeval haalt de vader spontaan aan dat het familievermogen een verantwoordelijkheid inhoudt. Hij verwijst naar het belang van de opvoeding en opleiding van de opvolgers. Voor hem is het familievermogen in de eerste plaats de familiewaarden. 2. Emotionele kant van rijk zijn De gevoelens van erfgenamen tegenover en ten gevolge van hun rijkdom worden uitvoerig beschreven in de literatuur. Volgende gevoelens komen aan bod: lage eigenwaarde, doelloosheid, gebrekkige motivatie, gebrek aan zelfdiscipline, schaamte en schuldgevoelens. De oorzaak van die verstoorde psychologische ontwikkeling wordt voornamelijk in de schoenen van de vermogende ouders geschoven: materiële compensatie voor hun afwezigheid, te hoge verwachtingen stellen en taboesfeer rond het familievermogen. xv

16 De grootschalige enquête bij de studenten weerlegt die negatieve gevoelens bij vermogende erfgenamen. Vergeleken met de vermogende respondenten duiden de niet-vermogende meer aan dat ze niet weten wat ze willen bereiken in hun leven. De vermogende studenten met familiebedrijf thuis hebben beduidend meer zelfvertrouwen. Zij geven ook het meest aan dat ze fier zijn over de financiële situatie thuis. De nietvermogende respondenten hebben veeleer een neutraal gevoel tegenover de financiële situatie van hun familie. Niemand van de vermogende studenten had schuldgevoelens wegens zijn/haar rijkdom. Toch blijkt dat de vermogende studenten zich willen bewijzen, wat wel strookt met de literatuur. Zij verwijzen beduidend meer naar zich willen bewijzen als motief voor vakantie- of weekendwerk. Daarenboven kampt een derde van de respondenten (zowel vermogend als niet-vermogend) met faalangst. Tijdens de interviews geven de overdragers noch de opvolgers blijk van negatieve gevoelens tegenover of wegens hun financiële situatie. Enkele overdragers en opvolgers stippen aan dat ze het familievermogen als een verantwoordelijkheid ervaren. 3. Rol van de erflater-overdrager We onderscheiden doorgeven van de familiewaarden, financiële opvoeding, en verwachtingen en druk. xvi

17 3.1 Doorgeven van de familiewaarden De invloed van rijkdom op het leven van jonge erfgenamen kan positief zijn, op voorwaarde dat die rijkdom samen met de familiewaarden wordt overgedragen. De erfgenamen moeten de familiewaarden meekrijgen in hun opvoeding. In de literatuur over de opvoeding van verantwoordelijke kinderen in rijke milieus vinden we dat liefdadigheid deel moet uitmaken van de familiewaarden. Het kan de erfgenamen een tevreden gevoel bezorgen tegenover hun rijkdom. Het kwantitatieve onderzoek leert dat enkel de vermogende studenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten familiewaarden in de top-vijf betekenissen van rijk zijn voor hun familie aangeven. In hun eigen top-vijf komen familiewaarden niet voor. Voor de meeste vermogende respondenten is een family mission statement onbekend. Het al dan niet schenken van geld aan een goed doel verschilt niet significant volgens het al dan niet vermogend zijn. De vermogende studenten die zelf reeds geld geven aan een goed doel doen dat beduidend meer vanuit een schuldgevoel. Uit de interviews blijkt dat de overdragers veel nadruk leggen op het meegeven van waarden in de opvoeding, zoals hard werken voor geld en bescheidenheid. Die waarden dringen voornamelijk via het voorbeeldgedrag van de ouders in de poriën van de jonge generatie. In twee praktijkgevallen zijn de familiewaarden schriftelijk vastgelegd. In twee praktijkgevallen engageert de vermogende familie zich voor liefdadigheid. In één praktijkgeval doet de familie aan liefdadigheid vanuit de overtuiging dat rijk zijn een verantwoordelijkheid voor de wereld inhoudt. xvii

18 3.2 Financiële opvoeding De literatuur leert dat de erfenis van een groot familievermogen een zegen kan blijven, wanneer naast het financiële kapitaal ook de wijsheid wordt meegegeven hoe het te gebruiken. Die wijsheid moet in de opvoeding meegegeven worden. De erfgenamen moeten in de financiële wereld ingeleid worden. De studenten zijn positief over hun financiële opvoeding. Zij ervaren bijna allemaal dat ze een goed waardebesef van geld hebben. De vermogende respondenten met een familiebedrijf thuis geven beduidend minder (43,9 %) aan dat het financieel-juridische wereldje een raadsel is voor hen. Desalniettemin is het financieel-juridische wereldje voor bijna de helft van de vermogende respondenten een raadsel. Daarenboven heeft de meerderheid geen contact met financiële raadsmannen en neemt minder dan een derde van de vermogende respondenten zelf deel aan het overleg over het familievermogen. Een minpunt in de financiële opvoeding van vermogende studenten met een familiebedrijf thuis is dat ze beduidend meer antwoorden dat ze gewoon meer geld aan hun ouders vragen als hun zakgeld vroegtijdig op is. Bovendien zeggen zij beduidend minder dat ze steeds een langere periode met hun zakgeld moeten rondkomen naarmate ze ouder worden. Het aanleren van waardebesef van geld aan de opvolgende generatie is een belangrijk aandachtspunt van de geïnterviewde vermogende overdragers. Dat waardebesef wordt op verscheidene manieren aangeleerd: wijzen op de kostprijs, thuis hard werken en sparen, niet alles gratis geven aan de kinderen en het verplichten tot een vakantiejob. xviii

19 3.3 Verwachtingen en druk Vermogende ouders krijgen de kritiek dat ze een te hoge druk op de schouders van de jonge generatie leggen. Ze stellen zeer hoge verwachtingen en wensen dat hun kinderen, zoals hen, uitblinken. De vermogende studenten met een familiebedrijf thuis antwoorden beduidend meer (ongeveer een derde) dat hun familie verwacht dat ze in haar sporen treden en dat ze een belangrijke familienaam in ere moeten houden. Onze statistische analyse toont aan dat de kans om het familiebedrijf voort te zetten 4,5 keer groter is wanneer de familie verwacht dat de opvolgers in haar sporen treden dan wanneer de familie dat niet verwacht. De meeste kans (70,6 %) op voortzetting van het familiebedrijf thuis doet zich voor wanneer de familie verwacht dat de opvolger in haar sporen treedt, er vaak of geregeld over financiële zaken gepraat wordt met de familie en er een familiebedrijf is in de naaste familie. In de interviews halen zowel de overdragers als de opvolgers aan dat de kinderen zelf mogen kiezen wat ze willen doen in hun leven. In een aantal praktijkgevallen gaat de overdrager nu bewust geen druk uitoefenen op zijn kinderen om het familiebedrijf voort te zetten. Hij heeft vroeger zelf die druk ervaren. Overdragers willen soms dat hun kinderen eerst buitenshuis ervaring opdoen alvorens ze in het familiebedrijf stappen. Overdragers halen daarvoor volgende redenen aan: opvolgers moeten zich eerst elders bewijzen, werkdiscipline aankweken en een bredere kijk krijgen. Opvolgers verwijzen naar volgende redenen voor hun intrede in het familiebedrijf: betrokkenheid, ermee opgegroeid zijn en een moreel plichtsgevoel. xix

20 4. Rol van de erfgenaam-opvolger In de literatuur ligt de klemtoon voor de jonge erfgenamen op het opbouwen van zelfvertrouwen en ontwikkelen van doorzettingsvermogen. Uit de schriftelijke vragenlijst blijkt dat vermogende studenten met een familiebedrijf thuis het meest (bijna 60 %) aangeven dat ze veel zelfvertrouwen hebben. Ruim 90 % van de vermogende respondenten beweert een doorzetter te zijn. Uit de interviews leiden we nog andere taken voor de opvolger af. Voor de opvolgers zelf primeren de studies. In zes praktijkgevallen behoort het leren kennen van het familiebedrijf tot de opdracht van de opvolgers. In vier praktijkgevallen staan de overdragers erop dat de opvolgers eerst buitenshuis ervaring opdoen. 5. Overleg over het familievermogen In de literatuur overheerst het beeld dat het familievermogen nog in de taboesfeer zit. In ons kwantitatief onderzoek zegt bijna 40 % van de vermogende studenten die het familiebedrijf willen voortzetten dat hun familie geen overleg pleegt over het familievermogen. Indien er een familiebedrijf is, beoogt de familie met dat overleg het behoud van het familievermogen. Indien er geen familiebedrijf is, dan is het vermijden van familieconflicten het doel van het overleg. Dat overleg is veeleer informeel. Slechts een derde van de vermogende studenten neemt zelf deel aan dat overleg. xx

21 Slechts bij 36,9 % van de vermogende respondenten met een familiebedrijf vertelde hun familie dat ze vermogend zijn. Zij leiden dat vaker af uit de gedragingen van hun familie en uit contact met de buitenwereld. De taboesfeer hangt nog rond het familievermogen in de helft van de praktijkgevallen. Het familievermogen wordt er niet besproken met de jongere generatie en soms zelfs niet tussen de leden van de overdragende generatie onderling. In de helft van de praktijkgevallen worden er evenwel familiebijeenkomsten georganiseerd die dat overleg een formeler karakter geven. Vanaf de leeftijd van 18 à 20 jaar neemt de jonge generatie deel aan dat overleg. De interviews bevestigen de bevinding uit de literatuur en uit het kwantitatieve onderzoek dat een open communicatie met opvolgers over geld en financiële zaken in het algemeen makkelijker ligt dan overleg over het eigen familievermogen. De bedrijfsfamilies halen de volgende redenen aan om het overleg over het familievermogen in een formeel kleedje te steken: - Vermijden van onherstelbare conflicten en samen zoeken naar een consensus bij meningsverschillen. - Betrekken van alle familieleden (ook niet-actieven en schoonfamilie over alle generaties heen), zodat het een echte familiezaak blijft en alle familieleden zich emotioneel eigenaar voelen. - Anticiperen op mogelijke veranderingen en problemen in de toekomst. - Krijgen en houden van alle familieneuzen in dezelfde richting. - Zorgen voor openheid en vermijden van verborgen agenda s. xxi

22 - Geven van een voorsprong aan de jongere generatie in het professionele leven. - Vereeuwigen van de familiewaarden. - Voorbereiden op mogelijke overdracht. - Behouden van eigendom van het familiebedrijf. - Doorbreken van taboe. De volgende gebeurtenissen hebben de bedrijfsfamilies aangezet tot het formaliseren van het overleg: - Uitbreiden van het aantal aandeelhouders. - Aanwezigheid van verschillende familietakken in het bedrijf. - Het huidige tijdperk van luxe en overvloed kan familiewaarden en waardebesef van geld in vergeethoek duwen. - Volgen van seminaries en ervaringsuitwisseling met andere familiebedrijven. - Contacten tussen financieel adviseurs en de jongere generatie, waardoor de oudere generatie makkelijker over familievermogen kan overleggen met de jongere familieleden. 6. Beheer van het familievermogen Verschillende auteurs menen dat elke familie haar missie moet opstellen. Die omvat de waarden, de doelstellingen, de geschiedenis van de familie en het gekozen beleidssysteem. Opdat de familie zich naar de familiewaarden zou oriënteren en er gezamenlijke beslissingen kunnen genomen worden, is er nood aan een bestuurssysteem. De literatuur verwijst naar de familievergadering, de familiebank en de family office. xxii

23 De schriftelijke optekening van de familiewaarden is voor de meerderheid van de respondenten onbekend terrein. De vermogende studenten met een familiebedrijf thuis geven het meest aan (29 %) dat alle generaties samen beslissen over het vermogen, zonder hulp van financiële raadsmannen. De jonge generatie heeft zelf geen regelmatig contact met financieel adviseurs. Indien vermogend en geen familiebedrijf thuis gebeurt het beheer van het familievermogen het meest door een bank. Slechts in twee praktijkgevallen kiest de familie ervoor om het familievermogen uitsluitend door de familie zelf te laten beheren. De meeste praktijkgevallen kloppen aan bij een externe raadgever voor het beheer van het familievermogen. De opvolgende generatie heeft doorgaans geen contact met die externen. De financieel directeur van het familiebedrijf wordt meermaals geopperd als mogelijke leermeester voor de jonge generatie. In één praktijkgeval wordt veel belang gehecht aan het uitwisselen van ervaringen met andere familiebedrijven. 7. Overdracht van het familievermogen Het dilemma van hoeveel na te laten aan de erfgenamen krijgt veel aandacht in de literatuur. Er zijn overdragers die welbewust slechts een klein deel van het familievermogen overdragen, om het zelfvertrouwen en de motivatie van de jonge erfgenamen niet te ondermijnen. Toch kan de erfenis van een groot vermogen een zegen blijven, als voldoende aandacht wordt besteed aan de psychologische kant van geld. Het concept trust, waarbij de erfenis volgens vooraf bepaalde voorwaarden vrijkomt, en een stapsgewijze overdracht worden verdedigd in de literatuur. Cruciaal is dat de erfgenamen al vroeg ingelicht worden over xxiii

24 de wijze en omvang van overdracht van het familievermogen. Zo kunnen ze zich mentaal en financieel-technisch voorbereiden. Meer dan de helft van de vermogende studenten is niet op de hoogte van hoe het familievermogen aan hen zal worden overgedragen. Daarnaast geven de vermogende studenten aan dat die overdracht zal plaatsvinden bij sterfgeval of via een stapsgewijze overdracht voor welbepaalde doelen (studies, aankoop huis, ). Tijdens de interviews horen we vaak dat de overdracht een geleidelijk proces is. Het belang van een vroegtijdige regeling van de overdracht wordt door twee overdragers benadrukt. Problemen moeten immers voorzien en opgelost worden wanneer het nog kan. Voor sommige overdragers is het belangrijk dat de erfgenamen eerst op eigen benen leren staan. De meeste overdragers en opvolgers benadrukken dat het een eerlijke verdeling moet zijn. De helft van de families in de praktijkgevallen winnen extern advies in voor de regeling van de overdracht. De objectiviteit en expertise van de adviseurs, het vermijden van conflicten en een eerlijke verdeling zijn daarvoor de redenen. In een aantal praktijkgevallen is de verdeling van de aandelen al formeel geregeld via een aandeelhoudersovereenkomst of een holdingstructuur. In drie praktijkgevallen is de erfregeling via een administratiekantoor in Nederland uitgewerkt. In drie praktijkgevallen is de opvolgende generatie niet betrokken, noch ingelicht over de erfregeling. xxiv