LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES. Johan Lambrecht en Diane Arijs

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES. Johan Lambrecht en Diane Arijs"

Transcriptie

1 LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES Johan Lambrecht en Diane Arijs Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Instituut voor het Familiebedrijf Mei 2004

2 INHOUDSOPGAVE LIJST VAN FIGUREN... vi LIJST VAN TABELLEN... vii Woord vooraf... x SAMENVATTING EN ZEVEN AANBEVELINGEN... xii Inleiding..xiii 1. Wat behelst familievermogen?... xiv 2. Emotionele kant van rijk zijn... xv 3. Rol van de erflater-overdrager... xvi 3.1 Doorgeven van de familiewaarden... xvii 3.2 Financiële opvoeding... xviii 3.3 Verwachtingen en druk... xix 4. Rol van de erfgenaam-opvolger... xx 5. Overleg over het familievermogen... xx 6. Beheer van het familievermogen... xxii 7. Overdracht van het familievermogen... xxiii 8. Zeven aanbevelingen... 1 DEEL 1: EEN DUIK IN DE LITERATUUR Wat behelst familievermogen? Spiritueel kapitaal Financieel kapitaal Menselijk kapitaal Familiaal kapitaal Structureel kapitaal Sociaal kapitaal Intellectueel kapitaal Het individuele familielid Door de lens van de erflater Verwachtingen Te hoge verwachtingen Oorzaken van te hoge verwachtingen Drie soorten verwachtingen Onrealistische en gezonde verwachtingen Opvoeding Waaruit bestaat een goede opvoeding door rijke ouders? Wat moeten rijke ouders vermijden in de opvoeding? ii

3 Aandachtspunten voor ouders bij de opvoeding door kinderverzorgsters Wijze van vermogensoverdracht Voorbereidende opleiding over de erfenis Het dilemma van hoeveel ouders best nalaten aan hun kinderen Op welke leeftijd zijn kinderen klaar voor hun erfenis? Door de lens van de erfgenaam Gevoelens Groeiproces van het kind Welke gevoelens? Oorzaken Antwoorden en oplossingen Relaties Levenspartner Vrienden De familie Vier uitdagingen Erkenning van andere vormen van rijkdom Invloed van de familiestichter Druk van het familiebeeld Verstandhouding binnen de familie Beheer van het familievermogen door de familie Doelen Missie van de familie Investeringsfilosofie Bestuurssysteem De familievergadering De familiebank De family office De stichting Werkinstrumenten Intergenerationele financiële planning Balans en inkomensstaat van de familie DEEL 2: EIGEN KWANTITATIEF ONDERZOEK Inleiding Kenmerken van de respondenten Perceptie van rijkdom Rijk zijn voor mij en mijn familie Beeld over rijke mensen Interesse voor het familiebedrijf Het familiebedrijf thuis Een familiebedrijf in de naaste familie (broers/zussen/nonkels/tantes/grootouders) Persoonlijkheid en gevoelens iii

4 4.1 Uitspraken Doelen Waardebesef van geld Gevoelens Financiële opvoeding Communicatie over geld en financiële zaken in de familie Zakgeld Algemene opvoeding Kenmerken Invloed op levensstijl Vakantiejobs of weekendwerk Geld voor het goede doel en vrijwilligerswerk Geld geven aan een goed doel Vrijwilligerswerk Beheer van het familievermogen Oorsprong familierijkdom Overleg over het familievermogen Vertrouwenspersonen Beheerders van het familievermogen Overdracht van het familievermogen Bij wijze van samenvatting: terugblik op de zeven facetten van familievermogen en de rol van de opvoeding Financieel kapitaal Intellectueel kapitaal Spiritueel kapitaal Sociaal kapitaal Familiaal kapitaal Structureel kapitaal Menselijk kapitaal Multivariate analyse Profilering volgens vermogensstatus en familiebedrijf Naar een verklarend model voor de voortzetting van het familiebedrijf thuis DEEL 3: EIGEN KWALITATIEF ONDERZOEK Inleiding Kenmerken van de praktijkgevallen Wat wordt verstaan onder familievermogen? Rol van de overdrager(s) Meegeven van waarden in de opvoeding Aanleren van waardebesef van geld Open en eerlijke communicatie Formaliseren van het overleg Afbakening verantwoordelijkheden en taken Geen dwang Overdrager wordt coach iv

5 4. Rol van de opvolger(s) Studies Leerschool binnen of buiten het familiebedrijf Op initiatief van de opvolger Communicatie en familieband Wijze van overdracht familievermogen Wanneer hoeveel overdragen? Formeel karakter van de overdracht Inwinnen van extern advies Informeren van jongere generatie Beheer van het familievermogen Overleg over het beheer van het familievermogen Externe raadgevers Beheer door de eigen familie Samenvattende tabel LIJST MET REFERENTIES LIJST VAN BIJLAGEN v

6 LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: Zeven facetten van familievermogen... 7 Figuur 2: Waarden in de opvoeding door rijke ouders Figuur 3: Elementen van een financiële opvoeding Figuur 4: Te vermijden elementen in de algemene opvoeding Figuur 5: Te vermijden elementen in de financiële opvoeding Figuur 6: Gevoelens van rijke erfgenamen Figuur 7: Oorzaken van de verstoorde psychologische gevoelens bij erfgenamen Figuur 8: Antwoorden en oplossingen vi

7 LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Kenmerken van de respondenten Tabel 2: Aantallen volgens vermogensstatus en het al dan niet hebben van een familiebedrijf thuis (N = 837) Tabel 3: Aantallen volgens vermogensstatus en het al dan niet voortzetten van het familiebedrijf thuis (N = 186) Tabel 4: Eigen perceptie van rijk zijn volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 5: Perceptie van rijk zijn door familie volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 6: Vergelijking top-vijf tussen 'rijk zijn' voor mij en mijn familie volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 7: Eigen perceptie van 'rijk zijn' volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis Tabel 8: Perceptie van 'rijk zijn' door de familie volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis Tabel 9: Vergelijking top-vijf tussen 'rijk zijn' voor mij en mijn familie volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis Tabel 10: Beeld over rijken volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) Tabel 11: Beeld over rijken volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis (kolompercentages) Tabel 12: Motivatie om later het familiebedrijf van de ouders voort te zetten volgens vermogensstatus Tabel 13: Motivatie om later het familiebedrijf van de ouders voort te zetten volgens de graad van generatie van het familiebedrijf Tabel 14: Redenen om later het familiebedrijf van de ouders niet voort te zetten volgens vermogensstatus Tabel 15: Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis vii

8 Tabel 16: Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis Tabel 17: Redenen om het familiebedrijf in naaste familie wel respectievelijk niet te willen voortzetten Tabel 18: Uitspraken over persoonlijkheid volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 19: Oorzaken van een goed waardebesef van geld volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 20: Gevoelens tegenover de financiële situatie thuis volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 21: 'Wordt er openlijk over geld en financiële zaken gepraat in de familie? volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) Tabel 22: Startleeftijd voor het krijgen van zakgeld (N = 675) Tabel 23: Kenmerken van de algemene opvoeding volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 24: Motivatie voor vakantiejobs en weekendwerk volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 25: Motivatie om geld te geven aan een goed doel volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Tabel 26: Oorsprong familierijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 27: Gevoelens bij de oorsprong van de familierijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 28: 'Hoe weet ik dat mijn familie vermogend is?' volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 29: Aantal generaties in rijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) Tabel 30: 'Wat wordt er concreet besproken in familieverband' volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 31: Het hebben van een 'family mission statement' volgens bezit en voortzetting van familiebedrijf thuis viii

9 Tabel 32: Vertrouwenspersonen (buiten de eigen familieleden) voor het familievermogen volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 33: Beheerders van het familievermogen volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 34: Zelf regelmatig contact met financieel adviseurs volgens bezit en voortzetting familiebedrijf thuis Tabel 35: 'Hoe zal het familievermogen aan jou worden doorgegeven?' volgens bezit familiebedrijf thuis Tabel 36: Kans op voortzetting van het familiebedrijf thuis volgens FB in naaste familie, overleg en verwachting van in sporen familie te treden Tabel 37: Kenmerken van de praktijkgevallen Tabel 38: Samenvattende tabel.203 ix

10 Woord vooraf Elke dwaas kan een fortuin maken. Je moet evenwel geniaal zijn om het gemaakte fortuin te kunnen behouden. Op zijn sterfbed in 1877 gaf Cornelius Vanderbilt deze profetische woorden mee aan zijn zoon-william (Vanderbilt II, 1989). Cornelius Vanderbilt, die een gigantisch fortuin had verzameld met het transport via stoomschepen en nadien via het spoor, was toen de rijkste man van de Verenigde Staten. Zijn zoon-william was zes jaar later zelfs de rijkste man ter wereld. Dertig jaar na de dood van Cornelius Vanderbilt behoorde evenwel geen enkele Vanderbilt nog tot de rijkste mensen van de Verenigde Staten. Bijna vijftig jaar na zijn dood stierf een directe afstammeling in armoede. Wanneer 120 afstammelingen van Cornelius Vanderbilt in 1973 voor de eerste maal een familievergadering hielden op de Amerikaanse Vanderbilt-universiteit, was er geen enkele miljonair meer in hun rangen. William Vanderbilt beschouwde geërfd vermogen als een handicap voor geluk. De titel The burdens of wealth ( De lasten van het vermogen ) van een recent artikel in Families in Business geeft ook aan dat het blijkbaar niet steeds een zegen is om te behoren tot een vermogende bedrijfsfamilie (Jaffe, juni/juli 2003). Vele bedrijfsfamilies vragen zich af hoe ze het beheer van het familievermogen voor komende generaties kunnen leren (Aronoff, 1998; Jaffe, december 2003). Met die vraag kondigde de prestigieuze Wharton School-University of Pennsylvania in augustus 2003 een vormingsprogramma voor bedrijfsfamilies aan. Zij stelde dat er weinig kennis voorhanden is om bedrijfsfamilies te helpen die complexe vraag het hoofd te bieden. Met dit onderzoek willen we die lacune aanvullen. Voor het onderzoek maken we gebruik van drie bronnen: literatuur, grootschalige enquête bij studenten en praktijkgevallen van 10 x

11 bedrijfsfamilies. Die drie bronnen delen ook dit onderzoeksrapport in. We openen met een samenvatting van de onderzoeksresultaten en met de aanbevelingen. Op die manier willen we onmiddellijk de aandacht op de essentie vestigen. In dit Woord vooraf passen woorden van oprechte dank aan iedereen die ons met raad en daad heeft bijgestaan. Een aantal personen en instellingen noemen we graag bij naam. Zonder hen was dit onderzoek niet mogelijk geweest. In de persoon van Patrick De Schutter en Jozef Lievens danken we het Instituut voor het Familiebedrijf voor de onderzoeksopdracht en de financiering ervan. Wanneer deze studie zich situeert op braakliggend terrein is dat hun grote verdienste. Patrick De Schutter reageerde constructief op tussentijdse rapporten en was voor de onderzoekers dan ook een heel belangrijk klankbord. Meermaals zette hij ons aan het denken. Via directeur Dirk De Ceulaer en rector Marc Van Hoecke vermelden we graag de Europese Hogeschool Brussel (EHSAL) en de K.U. Brussel voor de stimulerende wetenschappelijke omgeving. We vernoemen de eerstejaars- en laatstejaarsstudenten van EHSAL die meewerkten aan de grootschalige enquête. Ten slotte richten we ons tot de geïnterviewde leden van de tien bedrijfsfamilies. Zij lieten ons delen in hun ervaringen met een gevoelige onderzoeksthematiek. Moge de inbreng van zoveel personen leiden tot een succesvol beheer van het familievermogen voor volgende generaties Johan Lambrecht en Diane Arijs Brussel, mei 2004 xi

12 SAMENVATTING EN ZEVEN AANBEVELINGEN xii

13 Inleiding De onderzoeksthematiek luidt: het leren beheren van het familievermogen voor volgende generaties. Bij wijze van samenvatting maken we in dit deel een vergelijking tussen de drie delen van het werk. De literatuurstudie vormt het eerste deel. Die uiteenzetting is een weergave van de visie van verschillende auteurs over familievermogen, het leren omgaan met en beheren van dat familievermogen door de lens van de erflater en van de erfgenaam en tot slot op het niveau van de familie als één geheel. Het tweede deel (kwantitatief onderzoek) bundelt de resultaten van een schriftelijke bevraging van 876 studenten over de onderzoeksthematiek. Het laatste deel (kwalitatief onderzoek) is de neerslag van individuele gesprekken met 10 bedrijfsfamilies. Deze samenvatting is geweven rond zeven thema s: wat behelst familievermogen, emotionele kant van rijk zijn, rol van de erflateroverdrager, rol van de erfgenaam-opvolger, overleg over het familievermogen, beheer van het familievermogen en overdracht van het familievermogen. Tot slot formuleren we zeven aanbevelingen voor het leren beheren van het familievermogen voor volgende generaties. xiii

14 1. Wat behelst familievermogen? Voor verschillende auteurs omvat het familievermogen meer dan het financiële luik. Zij verwijzen naar nog zes andere facetten: spiritueel kapitaal (familiewaarden), menselijk kapitaal (vaardigheden, motivatie en karakter van erfgenamen), familiaal kapitaal (familieharmonie), structureel kapitaal (bestuursstructuren), sociaal kapitaal (oog voor de gemeenschap) en intellectueel kapitaal (kennis). Gebrekkige aandacht voor de veelzijdigheid van het familievermogen kan het behoud ervan voor komende generaties hypothekeren. In het kwantitatieve onderzoek koppelt 78 % van de studenten rijk zijn aan veel geld hebben en 62,9 % aan veel materiële bezittingen hebben. We geven voor de andere facetten van het familievermogen de antwoorden van de vermogende studenten met een familiebedrijf thuis (FBrijk) en van de deelgroep die het familiebedrijf wil voortzetten (FBrijkVtz): Spiritueel kapitaal (familiewaarden) Menselijk kapitaal - Zelfvertrouwen - Doorzetter Familiaal kapitaal (goede familieband) Structureel kapitaal - Formeel overleg over familievermogen - Family mission statement Sociaal kapitaal (sociale verantwoordelijkheid) Intellectueel kapitaal (veel intellectuele kennis hebben) FBrijk FBrijkVtz 21,4 % 18,5 % 59,3 % 69,2 % 92,7 % 96,3 % 17,9 % 22,2 % 22,9 % 23,1 % 9,7 % 17,7 % 16,7 % 7,4 % 29,8 % 33,3 xiv

15 Van de vermogende studenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten, haalt amper 18,5 % familiewaarden aan als betekenis van rijk zijn. Ze geven wel familiewaarden vaker (42,3 %) aan als rijk zijn voor hun familie. Het is opvallend dat de studenten met een familiebedrijf thuis aangeven dat hun familie rijk zijn vooral vereenzelvigt met verantwoordelijkheid voor het behoud van het familievermogen, terwijl dat bij henzelf ontbreekt in hun top-vijf betekenissen van rijk zijn. In de helft van de praktijkgevallen duikt naast het financiële luik ook een of meer van de volgende elementen op als familievermogen: de fierheid over het familiebedrijf en over de familienaam, de familiewaarden en de familieband. In één praktijkgeval haalt de vader spontaan aan dat het familievermogen een verantwoordelijkheid inhoudt. Hij verwijst naar het belang van de opvoeding en opleiding van de opvolgers. Voor hem is het familievermogen in de eerste plaats de familiewaarden. 2. Emotionele kant van rijk zijn De gevoelens van erfgenamen tegenover en ten gevolge van hun rijkdom worden uitvoerig beschreven in de literatuur. Volgende gevoelens komen aan bod: lage eigenwaarde, doelloosheid, gebrekkige motivatie, gebrek aan zelfdiscipline, schaamte en schuldgevoelens. De oorzaak van die verstoorde psychologische ontwikkeling wordt voornamelijk in de schoenen van de vermogende ouders geschoven: materiële compensatie voor hun afwezigheid, te hoge verwachtingen stellen en taboesfeer rond het familievermogen. xv

16 De grootschalige enquête bij de studenten weerlegt die negatieve gevoelens bij vermogende erfgenamen. Vergeleken met de vermogende respondenten duiden de niet-vermogende meer aan dat ze niet weten wat ze willen bereiken in hun leven. De vermogende studenten met familiebedrijf thuis hebben beduidend meer zelfvertrouwen. Zij geven ook het meest aan dat ze fier zijn over de financiële situatie thuis. De nietvermogende respondenten hebben veeleer een neutraal gevoel tegenover de financiële situatie van hun familie. Niemand van de vermogende studenten had schuldgevoelens wegens zijn/haar rijkdom. Toch blijkt dat de vermogende studenten zich willen bewijzen, wat wel strookt met de literatuur. Zij verwijzen beduidend meer naar zich willen bewijzen als motief voor vakantie- of weekendwerk. Daarenboven kampt een derde van de respondenten (zowel vermogend als niet-vermogend) met faalangst. Tijdens de interviews geven de overdragers noch de opvolgers blijk van negatieve gevoelens tegenover of wegens hun financiële situatie. Enkele overdragers en opvolgers stippen aan dat ze het familievermogen als een verantwoordelijkheid ervaren. 3. Rol van de erflater-overdrager We onderscheiden doorgeven van de familiewaarden, financiële opvoeding, en verwachtingen en druk. xvi

17 3.1 Doorgeven van de familiewaarden De invloed van rijkdom op het leven van jonge erfgenamen kan positief zijn, op voorwaarde dat die rijkdom samen met de familiewaarden wordt overgedragen. De erfgenamen moeten de familiewaarden meekrijgen in hun opvoeding. In de literatuur over de opvoeding van verantwoordelijke kinderen in rijke milieus vinden we dat liefdadigheid deel moet uitmaken van de familiewaarden. Het kan de erfgenamen een tevreden gevoel bezorgen tegenover hun rijkdom. Het kwantitatieve onderzoek leert dat enkel de vermogende studenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten familiewaarden in de top-vijf betekenissen van rijk zijn voor hun familie aangeven. In hun eigen top-vijf komen familiewaarden niet voor. Voor de meeste vermogende respondenten is een family mission statement onbekend. Het al dan niet schenken van geld aan een goed doel verschilt niet significant volgens het al dan niet vermogend zijn. De vermogende studenten die zelf reeds geld geven aan een goed doel doen dat beduidend meer vanuit een schuldgevoel. Uit de interviews blijkt dat de overdragers veel nadruk leggen op het meegeven van waarden in de opvoeding, zoals hard werken voor geld en bescheidenheid. Die waarden dringen voornamelijk via het voorbeeldgedrag van de ouders in de poriën van de jonge generatie. In twee praktijkgevallen zijn de familiewaarden schriftelijk vastgelegd. In twee praktijkgevallen engageert de vermogende familie zich voor liefdadigheid. In één praktijkgeval doet de familie aan liefdadigheid vanuit de overtuiging dat rijk zijn een verantwoordelijkheid voor de wereld inhoudt. xvii

18 3.2 Financiële opvoeding De literatuur leert dat de erfenis van een groot familievermogen een zegen kan blijven, wanneer naast het financiële kapitaal ook de wijsheid wordt meegegeven hoe het te gebruiken. Die wijsheid moet in de opvoeding meegegeven worden. De erfgenamen moeten in de financiële wereld ingeleid worden. De studenten zijn positief over hun financiële opvoeding. Zij ervaren bijna allemaal dat ze een goed waardebesef van geld hebben. De vermogende respondenten met een familiebedrijf thuis geven beduidend minder (43,9 %) aan dat het financieel-juridische wereldje een raadsel is voor hen. Desalniettemin is het financieel-juridische wereldje voor bijna de helft van de vermogende respondenten een raadsel. Daarenboven heeft de meerderheid geen contact met financiële raadsmannen en neemt minder dan een derde van de vermogende respondenten zelf deel aan het overleg over het familievermogen. Een minpunt in de financiële opvoeding van vermogende studenten met een familiebedrijf thuis is dat ze beduidend meer antwoorden dat ze gewoon meer geld aan hun ouders vragen als hun zakgeld vroegtijdig op is. Bovendien zeggen zij beduidend minder dat ze steeds een langere periode met hun zakgeld moeten rondkomen naarmate ze ouder worden. Het aanleren van waardebesef van geld aan de opvolgende generatie is een belangrijk aandachtspunt van de geïnterviewde vermogende overdragers. Dat waardebesef wordt op verscheidene manieren aangeleerd: wijzen op de kostprijs, thuis hard werken en sparen, niet alles gratis geven aan de kinderen en het verplichten tot een vakantiejob. xviii

19 3.3 Verwachtingen en druk Vermogende ouders krijgen de kritiek dat ze een te hoge druk op de schouders van de jonge generatie leggen. Ze stellen zeer hoge verwachtingen en wensen dat hun kinderen, zoals hen, uitblinken. De vermogende studenten met een familiebedrijf thuis antwoorden beduidend meer (ongeveer een derde) dat hun familie verwacht dat ze in haar sporen treden en dat ze een belangrijke familienaam in ere moeten houden. Onze statistische analyse toont aan dat de kans om het familiebedrijf voort te zetten 4,5 keer groter is wanneer de familie verwacht dat de opvolgers in haar sporen treden dan wanneer de familie dat niet verwacht. De meeste kans (70,6 %) op voortzetting van het familiebedrijf thuis doet zich voor wanneer de familie verwacht dat de opvolger in haar sporen treedt, er vaak of geregeld over financiële zaken gepraat wordt met de familie en er een familiebedrijf is in de naaste familie. In de interviews halen zowel de overdragers als de opvolgers aan dat de kinderen zelf mogen kiezen wat ze willen doen in hun leven. In een aantal praktijkgevallen gaat de overdrager nu bewust geen druk uitoefenen op zijn kinderen om het familiebedrijf voort te zetten. Hij heeft vroeger zelf die druk ervaren. Overdragers willen soms dat hun kinderen eerst buitenshuis ervaring opdoen alvorens ze in het familiebedrijf stappen. Overdragers halen daarvoor volgende redenen aan: opvolgers moeten zich eerst elders bewijzen, werkdiscipline aankweken en een bredere kijk krijgen. Opvolgers verwijzen naar volgende redenen voor hun intrede in het familiebedrijf: betrokkenheid, ermee opgegroeid zijn en een moreel plichtsgevoel. xix

20 4. Rol van de erfgenaam-opvolger In de literatuur ligt de klemtoon voor de jonge erfgenamen op het opbouwen van zelfvertrouwen en ontwikkelen van doorzettingsvermogen. Uit de schriftelijke vragenlijst blijkt dat vermogende studenten met een familiebedrijf thuis het meest (bijna 60 %) aangeven dat ze veel zelfvertrouwen hebben. Ruim 90 % van de vermogende respondenten beweert een doorzetter te zijn. Uit de interviews leiden we nog andere taken voor de opvolger af. Voor de opvolgers zelf primeren de studies. In zes praktijkgevallen behoort het leren kennen van het familiebedrijf tot de opdracht van de opvolgers. In vier praktijkgevallen staan de overdragers erop dat de opvolgers eerst buitenshuis ervaring opdoen. 5. Overleg over het familievermogen In de literatuur overheerst het beeld dat het familievermogen nog in de taboesfeer zit. In ons kwantitatief onderzoek zegt bijna 40 % van de vermogende studenten die het familiebedrijf willen voortzetten dat hun familie geen overleg pleegt over het familievermogen. Indien er een familiebedrijf is, beoogt de familie met dat overleg het behoud van het familievermogen. Indien er geen familiebedrijf is, dan is het vermijden van familieconflicten het doel van het overleg. Dat overleg is veeleer informeel. Slechts een derde van de vermogende studenten neemt zelf deel aan dat overleg. xx

21 Slechts bij 36,9 % van de vermogende respondenten met een familiebedrijf vertelde hun familie dat ze vermogend zijn. Zij leiden dat vaker af uit de gedragingen van hun familie en uit contact met de buitenwereld. De taboesfeer hangt nog rond het familievermogen in de helft van de praktijkgevallen. Het familievermogen wordt er niet besproken met de jongere generatie en soms zelfs niet tussen de leden van de overdragende generatie onderling. In de helft van de praktijkgevallen worden er evenwel familiebijeenkomsten georganiseerd die dat overleg een formeler karakter geven. Vanaf de leeftijd van 18 à 20 jaar neemt de jonge generatie deel aan dat overleg. De interviews bevestigen de bevinding uit de literatuur en uit het kwantitatieve onderzoek dat een open communicatie met opvolgers over geld en financiële zaken in het algemeen makkelijker ligt dan overleg over het eigen familievermogen. De bedrijfsfamilies halen de volgende redenen aan om het overleg over het familievermogen in een formeel kleedje te steken: - Vermijden van onherstelbare conflicten en samen zoeken naar een consensus bij meningsverschillen. - Betrekken van alle familieleden (ook niet-actieven en schoonfamilie over alle generaties heen), zodat het een echte familiezaak blijft en alle familieleden zich emotioneel eigenaar voelen. - Anticiperen op mogelijke veranderingen en problemen in de toekomst. - Krijgen en houden van alle familieneuzen in dezelfde richting. - Zorgen voor openheid en vermijden van verborgen agenda s. xxi

22 - Geven van een voorsprong aan de jongere generatie in het professionele leven. - Vereeuwigen van de familiewaarden. - Voorbereiden op mogelijke overdracht. - Behouden van eigendom van het familiebedrijf. - Doorbreken van taboe. De volgende gebeurtenissen hebben de bedrijfsfamilies aangezet tot het formaliseren van het overleg: - Uitbreiden van het aantal aandeelhouders. - Aanwezigheid van verschillende familietakken in het bedrijf. - Het huidige tijdperk van luxe en overvloed kan familiewaarden en waardebesef van geld in vergeethoek duwen. - Volgen van seminaries en ervaringsuitwisseling met andere familiebedrijven. - Contacten tussen financieel adviseurs en de jongere generatie, waardoor de oudere generatie makkelijker over familievermogen kan overleggen met de jongere familieleden. 6. Beheer van het familievermogen Verschillende auteurs menen dat elke familie haar missie moet opstellen. Die omvat de waarden, de doelstellingen, de geschiedenis van de familie en het gekozen beleidssysteem. Opdat de familie zich naar de familiewaarden zou oriënteren en er gezamenlijke beslissingen kunnen genomen worden, is er nood aan een bestuurssysteem. De literatuur verwijst naar de familievergadering, de familiebank en de family office. xxii

23 De schriftelijke optekening van de familiewaarden is voor de meerderheid van de respondenten onbekend terrein. De vermogende studenten met een familiebedrijf thuis geven het meest aan (29 %) dat alle generaties samen beslissen over het vermogen, zonder hulp van financiële raadsmannen. De jonge generatie heeft zelf geen regelmatig contact met financieel adviseurs. Indien vermogend en geen familiebedrijf thuis gebeurt het beheer van het familievermogen het meest door een bank. Slechts in twee praktijkgevallen kiest de familie ervoor om het familievermogen uitsluitend door de familie zelf te laten beheren. De meeste praktijkgevallen kloppen aan bij een externe raadgever voor het beheer van het familievermogen. De opvolgende generatie heeft doorgaans geen contact met die externen. De financieel directeur van het familiebedrijf wordt meermaals geopperd als mogelijke leermeester voor de jonge generatie. In één praktijkgeval wordt veel belang gehecht aan het uitwisselen van ervaringen met andere familiebedrijven. 7. Overdracht van het familievermogen Het dilemma van hoeveel na te laten aan de erfgenamen krijgt veel aandacht in de literatuur. Er zijn overdragers die welbewust slechts een klein deel van het familievermogen overdragen, om het zelfvertrouwen en de motivatie van de jonge erfgenamen niet te ondermijnen. Toch kan de erfenis van een groot vermogen een zegen blijven, als voldoende aandacht wordt besteed aan de psychologische kant van geld. Het concept trust, waarbij de erfenis volgens vooraf bepaalde voorwaarden vrijkomt, en een stapsgewijze overdracht worden verdedigd in de literatuur. Cruciaal is dat de erfgenamen al vroeg ingelicht worden over xxiii

24 de wijze en omvang van overdracht van het familievermogen. Zo kunnen ze zich mentaal en financieel-technisch voorbereiden. Meer dan de helft van de vermogende studenten is niet op de hoogte van hoe het familievermogen aan hen zal worden overgedragen. Daarnaast geven de vermogende studenten aan dat die overdracht zal plaatsvinden bij sterfgeval of via een stapsgewijze overdracht voor welbepaalde doelen (studies, aankoop huis, ). Tijdens de interviews horen we vaak dat de overdracht een geleidelijk proces is. Het belang van een vroegtijdige regeling van de overdracht wordt door twee overdragers benadrukt. Problemen moeten immers voorzien en opgelost worden wanneer het nog kan. Voor sommige overdragers is het belangrijk dat de erfgenamen eerst op eigen benen leren staan. De meeste overdragers en opvolgers benadrukken dat het een eerlijke verdeling moet zijn. De helft van de families in de praktijkgevallen winnen extern advies in voor de regeling van de overdracht. De objectiviteit en expertise van de adviseurs, het vermijden van conflicten en een eerlijke verdeling zijn daarvoor de redenen. In een aantal praktijkgevallen is de verdeling van de aandelen al formeel geregeld via een aandeelhoudersovereenkomst of een holdingstructuur. In drie praktijkgevallen is de erfregeling via een administratiekantoor in Nederland uitgewerkt. In drie praktijkgevallen is de opvolgende generatie niet betrokken, noch ingelicht over de erfregeling. xxiv

25 In onderstaand schema vatten we de essentie van dit onderzoek samen: Zekere druk op jonge generatie: o In voetsporen van familie treden o Familienaam in ere houden - Faalangst - Vraag en krijg zakgeld wanneer het op is - Minder een langere periode met het zakgeld rondkomen naarmate men ouder wordt Rijk zijn voor familie, maar niet zozeer voor jonge generatie: o Verantwoordelijkheid voor behoud familievermogen o Familiewaarden FAMILIEVERMOGEN: Meer dan het financiële Zeven facetten: spiritueel, financieel, menselijk, familiaal, structureel, sociaal en intellectueel TABOE: o Weinig overleg over familievermogen in familieverband o Mogelijke opvolgers weinig betrokken bij overleg o Weinig duidelijkheid over wijze van overdracht familievermogen Leren beheren van het familievermogen voor komende generaties: - Waarom? o Betrokkenheid van alle familieleden o Preventie o Behoud familiaal karakter o Voorbereiding overdracht - Hoe? o Opvoeding o Voorbeeldgedrag o Neerschrijven van familiewaarden o Familiebijeenkomsten o Familiaal charter o Contacten met financieel adviseurs xxv

26 8. Zeven aanbevelingen Aanbeveling 1) Aanzie het familievermogen als meer dan het financiële Het familievermogen is een vlag die een brede lading dekt. Naast het financiële kapitaal behoren best ook het spirituele (familiewaarden), menselijke (vaardigheden, motivatie en karakter van erfgenamen), familiale (familieharmonie), structurele (bestuursstructuren), sociale (oog voor de gemeenschap) en intellectuele (kennis) kapitaal tot het familievermogen. Wanneer de bedrijfsfamilie aandacht heeft voor die veelzijdigheid van het familievermogen, verhoogt ze de kans op het behoud van het financiële vermogen. Aanbeveling 2) Beitel de familiewaarden in de stenen tafelen Voor het behoud van het familievermogen zijn familiewaarden, zoals eerlijkheid, respect, terughoudendheid, enzovoort, cruciaal. Zij moeten dan ook in de poriën van de jonge generatie doordringen. Daarom is het wenselijk de familiewaarden neer te schrijven en het geschrift aan alle betrokken familieleden mee te geven. Op die manier heeft de familie in uiteenlopende generaties een toetssteen. Daardoor verkleint de kans dat het familievermogen wegkwijnt onder eindeloze compromissen en onder een uitgavenwedloop. 1

27 Aanbeveling 3) Koester symbolen van de bedrijfsfamilie, zoals namen, het familiehuis, portretten van de stichter en van leden van de vorige generaties, Door de symbolen uit te stallen, de jongere generatie er kennis mee te laten maken, de betekenis ervan toe te lichten, en er een sfeer rond te creëren, wordt de ziel van het familievermogen doorgegeven. Zij vormen het spirituele kapitaal. Aanbeveling 4) Doorbreek het taboe rond het familievermogen De toekomstige erfgenamen moeten op jonge leeftijd ingelicht worden over de vermogende situatie thuis. Anders kunnen ze hun rijkdom als iets beschamends ervaren, wanneer ze kennismaken met de andere wereld. De familie moet overleg durven plegen over het familievermogen, en daar de jonge generatie bij betrekken. Het verdient ook aanbeveling om het proces van vermogensoverdracht aan te kaarten. Wanneer het familievermogen in de taboesfeer blijft, kan het later als een boemerang terugkeren. Eerlijke en directe communicatie, ook al leidt dat tot hoog oplaaiende discussies, is heilzaam. Aanbeveling 5) Draag het familievermogen stapsgewijs over De erfgenamen mogen niet het slachtoffer worden van hun erfenis. Daarom is het wenselijk dat ze pas hun erfenis in handen krijgen als ze eerst hun eigen centen hebben verdiend. Dan beseffen ze beter de waarde van geld en van werken. Ze moeten trouwens eerst de tijd krijgen 2

28 om zich mentaal en financieel-technisch voor te bereiden op het bezitten en beheren van een groot familievermogen. Een stapsgewijze overdracht die afhankelijk wordt gemaakt van de leeftijd waarop de erfgenamen de nodige maturiteit hebben getoond of van welbepaalde doelen (zoals studies, aankoop van een huis, ) is dan ook aan te raden. Aanbeveling 6) Giet het communiceren en het leren beheren van het familievermogen in een proces en in structuren Het beheer van het familievermogen voor komende generaties is een levenslang aanhoudend proces. Daarom wordt dat leerproces best georganiseerd of gestructureerd via de volgende kanalen: - Opvoeding waarin de familiewaarden centraal staan. - Voorbeeldgedrag. De familiewaarden moeten als het ware uit de gedragingen van de individuele familieleden en van de familie kunnen worden afgeleid. - Familiebijeenkomsten die het taboe op het familievermogen doorbreken. - Familiaal charter dat de rechten en de plichten van de familieleden vastlegt en door iedereen wordt onderschreven. - Contacten tussen de opvolgende generatie en financieel adviseurs, zodat de financiële taal voor de familieleden geen gesloten boek is. 3

29 De voordelen van dergelijke kanalen zijn: - Alle familieleden voelen zich emotioneel eigenaar en scharen zich om dezelfde waarden en doelen. - Preventie door te anticiperen op mogelijke toekomstige problemen. - Behoud van het familiale karakter van het bedrijf. - Voorbereiden van de overdracht. Aanbeveling 7) Stel gezonde verwachtingen in de jonge generatie Gezonde verwachtingen zijn die van het jonge familielid zelf. De kans op het behoud van het familievermogen en het vestigen van een familiedynastie is het grootst wanneer de eigen verlangens van de nakomelingen worden gerespecteerd. Druk uitoefenen en eisen stellen waaraan de jonge generatie niet kan en niet wil voldoen, dreigen veeleer een hypotheek te leggen op het behoud van het familievermogen. 4

30 DEEL 1: EEN DUIK IN DE LITERATUUR 5

31 Eerst geven we aan hoe de literatuur familievermogen omschrijft. Daarna komen achtereenvolgens het individuele familielid en de familie aan bod. Een besluit rondt de literatuurstudie af. 1. Wat behelst familievermogen? Volgens Jaffe (april 2003) heeft familievermogen zes facetten: spiritueel, financieel, menselijk, familiaal, structureel en sociaal kapitaal. Hughes (1997) spreekt eveneens over het intellectuele kapitaal, dat in Figuur 1 als zevende facet is opgenomen. Ook Rodolfo Gucci, telg van de tweede generatie van het voormalige Italiaanse familiebedrijf-gucci, maakte aan zijn zoon-maurizio duidelijk dat vermogen meer dan geld is (Forden, 2001): Elk menselijk wezen heeft drie essentiële dingen die altijd met elkaar in harmonie moeten zijn: een hart, een brein en een portefeuille. Wanneer die drie elementen niet samenwerken, ontstaan er problemen. Rodolfo gaf die boodschap aan Maurizio, omdat hij zich zorgen maakte over de ambities, de ijver en de wijze van geldbeheer van zijn zoon. We lichten hierna de zeven facetten van familievermogen toe. 6

32 Figuur 1: Zeven facetten van familievermogen Intellectueel kapitaal Spiritueel kapitaal Financieel kapitaal Familievermogen Menselijk kapitaal Sociaal kapitaal Structureel kapitaal Familiaal kapitaal Bron: Hughes (1997); Jaffe (april 2003). 1.1 Spiritueel kapitaal Spiritueel kapitaal bestaat uit alle waarden en doelen volgens dewelke de familie leeft (Jaffe, april 2003). Het vormt de basis van hoe de familie rijkdom en de onderlinge relaties benadert. Rijkdom moet samen met het geheel van waarden waar de familie belang aan hecht, worden overgedragen. Nakomelingen moeten immers weten wat de familie verwacht over de aanwending van hun erfenis. Is het de bedoeling dat erfgenamen hun rijkdom uitgeven, voornamelijk delen met de gemeenschap, of bewaren en laten aangroeien voor de volgende generaties? Families kunnen hun waarden en doelstellingen schriftelijk vastleggen. Zo hebben de volgende generaties een geheel van waarden en principes 7

33 dat hen samenhoudt. Een ander middel om de waarden van de familie over te dragen naar de volgende generaties is het doorvertellen van de familiegeschiedenis. Alle familieleden moeten samen kunnen praten over wat voor hen echt van belang is. Bij de unieke geschiedenis van de familie is de oorsprong van het vermogen belangrijk (Levy, 1999). Erfgenamen willen zich goed kunnen voelen bij de manier waarop het vermogen oorspronkelijk verworven en opgebouwd werd. Zo kunnen ze het trotse gevoel krijgen tot een dynastie te behoren, zoals bij de Rockefellers en Rothschilds, van wie ze de traditie in ere willen houden. Indien het fortuin in de familie is gekomen op een moeilijk te rechtvaardigen manier, verdient het aanbeveling om het geld op een sociaal verantwoordelijke manier aan te wenden. Zo kunnen de erfgenamen zich beter voelen bij de familierijkdom. Bij de Binghams, een Amerikaanse familie die tot 1986 de kranten-courier- Journal en -Louisville Times bezat, heeft de oorsprong van het vermogen een schaduw geworpen op de volgende generaties (Tifft en Jones, 1991). Het begin van het krantenimperium en het familiefortuin van de Binghams zijn toe te schrijven aan het huwelijk van Bob Bingham, de Judge, met Mary Lily Kenan Flagler in Zij was toen de meest vermogende vrouw van de Verenigde Staten. Amper twee jaar na hun huwelijk overlijdt Mary Lily aan syfilis, maar dat werd nooit bekend gemaakt om achterklap te vermijden. Haar nalatenschap van $ 5 miljoen aan de Judge luidt het begin van rijkdom in voor de Bingham-familie. De Judge kon met die erfenis in 1918 de kranten-courier-journal en -Louisville Times aankopen. Buitenstaanders zagen hem als een man die voor het geld getrouwd was. De Judge zag zichzelf daarentegen als een man die hard gewerkt had voor zijn bezittingen. Hij vond dat hij alle recht had om zijn rijkdom tentoon 8

34 te spreiden. Het gerucht verspreidde zich dat de Judge Mary Lily vermoord had. Barry Sr., zoon van de Judge, had veel moeite met de beschuldigingen van moord aan het adres van zijn vader. Heel zijn leven bleef hij angstig en beschaamd voor die gevoelige materie. 1.2 Financieel kapitaal Financieel kapitaal omvat de middelen die moeten geïnvesteerd worden en die een comfortabele levensstijl mogelijk maken (Jaffe, april 2003). Het heeft betrekking op het behoud en het beheer van de financiële middelen. Om hun financiële vermogen in stand te houden over de generaties heen, moeten vermogende families hun erfgenamen inlichten over hoeveel ze op welk tijdstip mogen verwachten. De erfgenamen moeten een basis aan financieel inzicht en management verwerven door opleiding. Erfgenamen moeten zelf hun investeringen kunnen beoordelen en overzien. Dat bevordert de relatie met financiële deskundigen van wie de erfgenamen dan minder afhankelijk zijn. 1.3 Menselijk kapitaal Jaffe (april 2003) beschouwt menselijk kapitaal als de vaardigheden, de motivatie en het karakter van erfgenamen. Dat moet hen toelaten om zinvol met hun geërfde rijkdom om te gaan, nuttig werk te vinden en in de complexe samenleving te functioneren. Hughes (1997) benadrukt dat het 9

35 menselijke kapitaal - het emotionele welzijn van elk familielid - het allerbelangrijkste is voor het behoud van het familievermogen. Families kunnen op verscheidene manieren de ontwikkeling van menselijk kapitaal stimuleren. Het begint met leeftijdsaangepaste discussies over geld met de kinderen. Zo leren ze wat rijk zijn betekent in de familie: status, compensatie voor de afwezigheid van de ouders, een controlemiddel of een privilege waarvoor men dankbaar moet zijn. Een moeilijke opdracht voor de ouders en eventuele financiële planners is de begeleiding van erfgenamen bij de ontwikkeling van zelfvertrouwen en een eigen identiteit. Erfgenamen moeten de kans krijgen om te bewijzen dat ze iets kunnen bereiken zonder dat geld. Ze moeten geholpen worden bij het vinden van een betekenisvolle bezigheid in hun leven, wat niet altijd overeenkomt met een betaalde job. 1.4 Familiaal kapitaal Familiaal kapitaal omvat de vaardigheid om verbonden te blijven en samen te kunnen werken met de uitgebreide familie (Jaffe, april 2003). Het opbouwen van positieve en vruchtbare relaties hoort daarbij. De sleutel tot de vorming van familiaal kapitaal is een goede communicatie. Familieleden moeten regelmatig samen praten over hun diepere gevoelens en eventuele verschillen. In plaats van vroegere conflicten te vermijden, moet men daar leren over spreken. Families moeten een methode ontwikkelen om conflicten op te lossen zonder escalaties, zodat die conflicten de gezamenlijke droom van de familie niet kunnen vernietigen. Cruciaal is respect te hebben voor elkaar. 10

36 1.5 Structureel kapitaal Structureel kapitaal betekent dat de familie bestuursstructuren heeft uitgewerkt om beslissingsprocessen (wie kan wat beslissen en hoe worden beslissingen genomen?) te regelen (Jaffe, april 2003). Die bestuursstructuren moeten de familie helpen om met alle generaties samen te werken aan de overdracht van de rijkdom en eventueel het familiebedrijf. Die structuren dienen ook om de rijkdom, de investeringen en eventueel het familiebedrijf te beheren met oog voor het behoud van de familieharmonie en de sociale impact. Een familie kan best een beginselverklaring opstellen, waarin duidelijk staat omschreven hoe en in hoeverre familieleden hun rijkdom actief kunnen beheren. Soms zijn familieleden bijvoorbeeld wel begunstigden, maar komt het actieve beheer van hun rijkdom toe aan een gemachtigde derde partij. Vooral als het aantal familieleden toeneemt, is er meer nodig dan enkel een geschreven overeenkomst. Een eerste instrument is een familievergadering, een samenkomst waarop alle kwesties van en tussen familieleden kunnen besproken worden. Een meer formele structuur is de investeringsraad, die meestal bestaat uit familieleden en externe adviseurs. Zij moeten de investeringen van de familie beheren en daarover verantwoording afleggen aan alle familieleden. Die moeten op hun beurt begrijpen wat er in hun naam en met hun geld gebeurt. 11

37 1.6 Sociaal kapitaal Sociaal kapitaal houdt in dat het behoud van de rijkdom gepaard gaat met een respect en zorg voor de minderbedeelden (Jaffe, april 2003). Vermogende families moeten hun waarden vertalen in concrete acties in de gemeenschap. Elk familielid moet zelf beslissingen kunnen nemen over het wegschenken van geld voor het goede doel. Toch richten veel vermogende families een familiestichting op. Die werkt procedures uit om geld te schenken voor goede doelen en organiseert de betrokkenheid van de erfgenamen bij de groepen die ze willen steunen. 1.7 Intellectueel kapitaal Intellectueel kapitaal bestaat uit alle kennis van de familieleden verworven door studie of levenservaring (Hughes, 1997). Goed opgeleide familieleden zijn noodzakelijk in het huidige informatietijdperk. 12

38 2. Het individuele familielid Bij de gedachte aan het hebben van veel geld, slaat bij de meeste mensen de fantasie op hol. Men denkt al vlug dat geld voor een gelukkiger, meer bevredigend en productiever leven zal zorgen (Levy, 1999). Zo blijkt uit een recent onderzoek van psycholoog-evans in de Verenigde Staten dat ouders hun baby s steeds meer naar merken noemen, zoals L Oréal, Armani, Del Monte, ( Amerikaanse baby s krijgen merknamen, 15 november 2003). Volgens Evans weerspiegelt dat het groeiende verlangen van ouders om hun kind als anders te bestempelen. Bovendien geeft dat uiting aan hun materiële verlangens. De namen worden immers vereenzelvigd met geld en luxe. Verschillende fortuinlijke mensen hebben ontdekt dat weelde geen onverdeeld genoegen brengt (Goldsmith, 2002). Zij voelen zich vaak ongelukkig of onbevredigd. Rijkdom is dus niet altijd een zegen (Le Van, 2002). Sedgwick (1985), die jonge erfgenamen van zeer vermogende families in de Verenigde Staten interviewde, vergelijkt het met een magisch zwaard. Het geeft de houder ervan zeldzame krachten, maar enkel de machtigste krijgers slagen erin om zelf niet door het zwaard te worden getroffen. Jung, een bekende Zwitserse psycholoog, merkt op dat rijkdom zelfs de gedaante van een vloek kan aannemen (Levy, 1999; Le Van, 2002): Je krijgt een vals gevoel van zekerheid. Die valse zekerheid doet je minderwaardig voelen. Je leeft in een watje, beschermd tegen de koude en de hitte. Het is niet goed om nooit koude of hitte te voelen. Gallo en Gallo (2002) spreken over rijkdom als een tweesnijdend zwaard. Enerzijds laat het ouders toe hun kinderen te laten opgroeien in comfort. Anderzijds kunnen ouders hun kinderen te veel verwennen. Verder zorgt rijkdom voor veel meer keuzemogelijkheden voor jongeren. Ze kunnen 13

39 echter overladen worden door activiteiten en bezwijken onder de druk om succesvol te zijn. Natuurlijk zijn er ook mensen die zeer goed kunnen omgaan met hun geërfde geld en gelukkige, creatieve en bevredigende levens leiden (Levy, 1999). Veel hangt af van hoe het individu tegenover zijn uitzonderlijke situatie staat en hoe hij met het vermogen omgaat (Willis, 2003). We kijken achtereenvolgens door de lens van de erflater en van de erfgenaam. 2.1 Door de lens van de erflater Uit een Amerikaans onderzoek naar Wealth Management blijkt dat meer dan de helft van vermogende 1 ouders bezorgd is dat hun kinderen niet hun werkethiek gaan overerven (Phoenix Wealth Management, 2003). Ouders willen weten vanaf welke hoeveelheid, geld giftig wordt (Bodnar en Jones, december 2000). Veel ondernemers maken zich zorgen dat hun kinderen niet met de (toekomstige) rijkdom om kunnen gaan. Kinderen moeten eerst de waarde van het geld leren kennen (Flören, april 2003). Het doorgeven van rijkdom aan de volgende generatie(s) is pas een waar geschenk als naast het geld ook de wijsheid wordt overgedragen hoe het te gebruiken (O Neill, 1997). Het louter bezitten van geld maakt niet gelukkig; alles hangt af van hoe je het gebruikt. De opvoeding bepaalt grotendeels hoe vermogende mensen met hun rijkdom omgaan. 1 In die studie is een vermogende iemand met een vermogen van meer dan $ 5 miljoen. 14

40 Vermogende ouders hebben extra mogelijkheden voor de opvoeding van hun kinderen (Hausner, 1990). Vanwege hun rijkdom kampen ze evenwel ook met specifieke problemen. We staan eerst stil bij de verwachtingen van vermogende ouders in hun kinderen. Die zijn vaak hooggespannen. Daarna zoomen we in op de opvoeding. Levy (1999) deed een onderzoek naar het anticiperen en aanpakken van de unieke opvoedingsproblemen ten gevolge van overvloedige rijkdom. Er was daar nog maar weinig onderzoek naar gebeurd. Op basis van zijn studie formuleert de literatuur een aantal richtlijnen voor vermogende ouders om hun rijke kinderen op te voeden tot bekwame en respectvolle volwassenen. Ten slotte komt de wijze van vermogensoverdracht aan bod Verwachtingen Vermogende ouders hebben vaak heel veel bereikt in hun leven (Hausner, 1990). Ze hebben zelf een fortuin opgebouwd of het familiefortuin vergroot. Meestal gaat het hen professioneel ook voor de wind. Het gevolg is vaak dat vermogende ouders hun kinderen onder druk zetten om op hun beurt die hoge doelen te bereiken. We staan eveneens stil bij de oorzaak van de te hoge verwachtingen en bij drie soorten verwachtingen die vermogende ouders stellen. Tot slot duiden we op het verschil tussen onrealistische en gezonde verwachtingen. 15

41 Te hoge verwachtingen Vermogende ouders stellen vaak onrealistisch hoge verwachtingen in hun kinderen (Hausner, 1990). Dat zijn standaarden die ouders vooropstellen, zonder rekening te houden met de unieke talenten en interesses van hun kind. Generatie op generatie worden kinderen van vermogende families opgevoed met de druk om zowel persoonlijk, sociaal als professioneel superieure prestaties neer te zetten. Daarenboven wordt verwacht dat ze het familiefortuin behouden en laten groeien (Levy, 1999). Die verantwoordelijkheid kan een zware last op de schouders van de erfgenaam leggen (Blouin en Gibson, 1995): Mijn vader praatte altijd over van hemdsmouwen naar hemdsmouwen in drie generaties. Als tiener dacht ik bijgevolg: Ben ik diegene die de familie terug naar de middenklasse gaat drijven?. Wat door mijn gedachten spookt, is wat mijn vader zei toen ik jong was: Als je je rijkdom niet cultiveert, als je je rijkdom niet behandelt als het pronkstuk, zal het bezoedeld worden en verdwijnen. Ik wil niet meemaken dat dat onder mijn ogen gebeurt Oorzaken van te hoge verwachtingen Vermogende ouders hebben vaak veel bereikt in hun leven: hun fortuin opgebouwd of vergroot, professionele successen, Dat verklaart waarom ze op hun beurt in hun kinderen hooggespannen verwachtingen stellen (Hausner, 1990). Ouders maken soms de fout dat ze hun ervaringen met werknemers toepassen op hun kinderen (Hausner, 1990). Werknemers worden ook 16

LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES. Johan Lambrecht en Diane Arijs

LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES. Johan Lambrecht en Diane Arijs LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES Johan Lambrecht en Diane Arijs Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Instituut voor het Familiebedrijf Mei 2004 INHOUDSOPGAVE LIJST VAN

Nadere informatie

De gouden rugzak Waardevolle inzichten over vermogende families

De gouden rugzak Waardevolle inzichten over vermogende families De gouden rugzak Waardevolle inzichten over vermogende families Annexum Academy 1 april 2014 Agenda 1. Guidato Family Office 2. One million dollar questions 3. Amerikaans onderzoek 4. Onderzoek Vermogensoverdracht

Nadere informatie

Familiebedrijven presteren beter dan andere ondernemingen. Van onschatbare waarde(n) - Nieuw onderzoek 2017

Familiebedrijven presteren beter dan andere ondernemingen. Van onschatbare waarde(n) - Nieuw onderzoek 2017 Familiebedrijven presteren beter dan andere ondernemingen. waarde(n) - Nieuw onderzoek 2017 Nieuw onderzoek naar WAARDEOVERDRACHT bij familiebedrijven Erasmus centre for family Business, BDO en Rabobank.

Nadere informatie

Administratie Diamant Politie

Administratie Diamant Politie De resultaten van drie onderzoeksprojecten van het SOMA Dossier Administratie Diamant Politie We hebben de lezers steeds op de hoogte gehouden van de onderzoeks- projecten van het SOMA. We zijn dan ook

Nadere informatie

Niet familiale managers in het. familiebedrijf

Niet familiale managers in het. familiebedrijf Niet familiale was het bijzonder boeiend en actueel onderwerp van de 9de dag van het georganiseerd door IFB (Instituut voor het Familiebedrijf) en bezieler Prof. Jozef Lievens. Deze dag van het is dan

Nadere informatie

FAMILIEVERMOGEN MOET EEN ZEGEN ZIJN

FAMILIEVERMOGEN MOET EEN ZEGEN ZIJN ANTWERP MANAGEMENT SCHOOL HEEFT EEN FAMILY WEALTH INSTITUTE FAMILIEVERMOGEN MOET EEN ZEGEN ZIJN Veel ondernemende families willen zich professioneel laten begeleiden om hun patrimonium samen te houden,

Nadere informatie

7 tips om uw familiebedrijf succesvol door te geven aan de volgende generatie. Een samenvatting van de Family Business Happening.

7 tips om uw familiebedrijf succesvol door te geven aan de volgende generatie. Een samenvatting van de Family Business Happening. 7 tips om uw familiebedrijf succesvol door te geven aan de volgende generatie. Een samenvatting van de Family Business Happening. Familiebedrijven spelen overal ter wereld een belangrijke rol in onze economie.

Nadere informatie

Positieve en blijvende veranderingen met een ZKM traject

Positieve en blijvende veranderingen met een ZKM traject Mensen staan na een ZKM traject bijna altijd positiever in het leven en ze denken vaak ook positiever over zichzelf. Wie een ZKM traject heeft gedaan is daar doorgaans heel tevreden over en is dat een

Nadere informatie

Bedrijfsoverdracht in Vlaanderen

Bedrijfsoverdracht in Vlaanderen Bedrijfsoverdracht in Vlaanderen Onderzoek over de planning van de bedrijfsoverdracht uitgevoerd met de steun van Agentschap Ondernemen: Executive summary Prof. dr. Tensie Steijvers drs. Ine Umans Universiteit

Nadere informatie

Positief assertief, kiezen voor jezelf, betekent niet kiezen tegen de ander

Positief assertief, kiezen voor jezelf, betekent niet kiezen tegen de ander Workshop Positief assertief Positief assertief, kiezen voor jezelf, betekent niet kiezen tegen de ander Opkomen voor jezelf, is in de praktijk vaak lastiger dan het lijkt. Je wilt graag iedereen te vriend

Nadere informatie

Enquête rond het familiebedrijf in België

Enquête rond het familiebedrijf in België www.pwc.be Enquête rond het familiebedrijf in België December 2010 Kernbevindingen 1. 1 op 2 respondenten ziet overheidsbeleid en regulering als één van de voornaamste externe uitdagingen voor hun onderneming.

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 33 891 Regels inzake de verzekering van zorg aan mensen die zijn aangewezen op langdurige zorg (Wet langdurige zorg) Nr. 144 AMENDEMENT VAN HET

Nadere informatie

INSCHATTING VAN RELATIECONFLICTEN 1

INSCHATTING VAN RELATIECONFLICTEN 1 INSCHATTING VAN RELATIECONFLICTEN 1 Doel Doel is om bij de start van relatiebegeleiding deze vragenlijst af te nemen om een zicht te krijgen over waar de conflicten zitten maar ook om partnergeweld te

Nadere informatie

THEMAONTMOETINGEN. Er zijn ontmoetingen rondom vier thema s: Waardevol opvoeden Zelfbewust zijn Investeren in je relatie Leven met verlies

THEMAONTMOETINGEN. Er zijn ontmoetingen rondom vier thema s: Waardevol opvoeden Zelfbewust zijn Investeren in je relatie Leven met verlies THEMAONTMOETINGEN Ieder mens heeft weleens vragen die hij niet zomaar kan beantwoorden. Bijvoorbeeld over wie je bent of wilt zijn, hoe je je relatie kunt versterken, hoe je omgaat met verlies of over

Nadere informatie

Verwerven, vererven, verderven in drie generaties

Verwerven, vererven, verderven in drie generaties Familiebedrijven Verwerven, vererven, verderven in drie generaties Welke konijnen kunnen uit de hoge vermogenshoed komen? door mr. R.N.J. Kamp en mw.drs. M.D.C. Kuijpers Als een vermogen is opgebouwd,

Nadere informatie

Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen

Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf. RV1.1 RV1.2 RV1.3 RV1.4 Ontdekken dat iedereen uniek is. Ik heb door dat iedereen

Nadere informatie

Confidence. Stress Vragenlijst I: Wat geeft de meeste Stress? 1/6

Confidence. Stress Vragenlijst I: Wat geeft de meeste Stress? 1/6 ABN-AMRO: 53.77.64.011 Giro: 787 27 27 Stress Vragenlijst I: Wat geeft de meeste Stress? Naam: Confidence psychologisch adviesbureau Datum: Instructies: Kruis bij elk van de onderstaande antwoorden het

Nadere informatie

Het culturele interview Nederlandse versie Hans Rohlof, Noa Loevy, Lineke Sassen & Stephanie Helmich

Het culturele interview Nederlandse versie Hans Rohlof, Noa Loevy, Lineke Sassen & Stephanie Helmich Het culturele interview Nederlandse versie Hans Rohlof, Noa Loevy, Lineke Sassen & Stephanie Helmich Samenvatting anamnese en ziekte geschiedenis Wordt uit het dossier ingevuld voorafgaand aan het gesprek.

Nadere informatie

De Luxemburgse vermogensverzekering : het kompas voor uw vermogensplanning

De Luxemburgse vermogensverzekering : het kompas voor uw vermogensplanning De Rijkste Belgen Ranking van de Rijkste Belgen http://derijkstebelgen.be De Luxemburgse vermogensverzekering : het kompas voor uw vermogensplanning Date : 2 juni 2016 Een Luxemburgse vermogensverzekering

Nadere informatie

Samenvatting onderzoek Bejegening van pleegouders in Zeeland Door Veerle de Leede In opdracht van Stichting Pleegoudersupport Zeeland

Samenvatting onderzoek Bejegening van pleegouders in Zeeland Door Veerle de Leede In opdracht van Stichting Pleegoudersupport Zeeland Samenvatting onderzoek Bejegening van pleegouders in Zeeland Door Veerle de Leede In opdracht van Stichting Pleegoudersupport Zeeland Beste pleegouder, U heeft aangegeven graag op de hoogte gehouden te

Nadere informatie

VISIE PEDAGOGISCH PROJECT

VISIE PEDAGOGISCH PROJECT VISIE PEDAGOGISCH PROJECT van daltonschool De Kleine Icarus Algemene visie De opdracht van daltonschool De Kleine Icarus bevat naast het onderwijskundig eveneens een maatschappelijk aspect Wij brengen

Nadere informatie

Familiebedrijven en Maatschappelijk Betrokken Ondernemen

Familiebedrijven en Maatschappelijk Betrokken Ondernemen Familiebedrijven en Maatschappelijk Betrokken Ondernemen Door: Dr. Lonneke Roza (Onderzoeker Maatschappelijk Betrokken Ondernemen) Deze paper is deels gebaseerd en soms vrij vertaald vanuit het werk van

Nadere informatie

Aanvullende informatie onder

Aanvullende informatie onder Wat beweegt ons? Reiss Profile Europe B.V. is officieel partner en licentiehouder van de methode van Professor Dr. Steven Reiss Aanvullende informatie onder www.reissprofile.eu Zicht op de menselijke motivatie

Nadere informatie

Het besturen van een familie en een bedrijf

Het besturen van een familie en een bedrijf Het besturen van een familie en een bedrijf Een familiebedrijf runnen is als jongleren. De doelstellingen van het bedrijf groei en goede resultaten realiseren moeten worden afgewogen tegen de behoeften

Nadere informatie

sturen op de gouden drie stap uit uw comfortzone en haal meer uit uw medewerkers

sturen op de gouden drie stap uit uw comfortzone en haal meer uit uw medewerkers sturen op de gouden drie stap uit uw comfortzone en haal meer uit uw medewerkers den Vraagt u zich wel eens af wat u moet doen om het beste uit uw medewerkers te halen? Zodat zij echt dat verschil maken

Nadere informatie

EEN DUIM VOOR DELEN. ik deel INFOFICHE. daar wordt iedereen beter van

EEN DUIM VOOR DELEN. ik deel INFOFICHE. daar wordt iedereen beter van daar wordt iedereen beter van EEN DUIM VOOR DELEN INFOFICHE 1 1.1 DEFINITIE Delen is een vorm van consuminderen (minder verbruiken) en consumanderen (anders verbruiken). Bij delen ligt het accent op gebruiken

Nadere informatie

Interviewvragen DRIJFVEREN

Interviewvragen DRIJFVEREN Interviewvragen DRIJFVEREN Achter iemands persoonlijke intrinsieke motivatoren komen is niet makkelijk. Hoe geeft iemand op zijn eigen wijze uiting aan zijn drijfveren? De enige manier om hierachter te

Nadere informatie

Over de auteurs 7. Dankwoord van de auteurs 9. Inleiding 11. Deel 1 De betekenis van assertief zijn. 1 Wat betekent het om assertief te zijn?

Over de auteurs 7. Dankwoord van de auteurs 9. Inleiding 11. Deel 1 De betekenis van assertief zijn. 1 Wat betekent het om assertief te zijn? Inhoud Over de auteurs 7 Dankwoord van de auteurs 9 Inleiding 11 Deel 1 De betekenis van assertief zijn 1 Wat betekent het om assertief te zijn? 19 2 Voel u goed en geef anderen een goed gevoel 49 3 Zeggen

Nadere informatie

Samenvatting, conclusies en discussie

Samenvatting, conclusies en discussie Hoofdstuk 6 Samenvatting, conclusies en discussie Inleiding Het doel van het onderzoek is vast te stellen hoe de kinderen (10 14 jaar) met coeliakie functioneren in het dagelijks leven en wat hun kwaliteit

Nadere informatie

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012)

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) De Hoge Raad voor Vrijwilligers (HRV) kijkt relatief tevreden terug op 2011, het Europees Jaar voor het Vrijwilligerswerk.

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2005 2006 30 413 Regels betreffende pensioenen (Pensioenwet) Nr. 5 NOTA VAN VERBETERING Ontvangen 25 januari 2006 In het voorstel van wet (stuk nr. 2) worden

Nadere informatie

Wat is het verschil tussen geluk hebben en gelukkig zijn? Hoe voelt het om gelukkig te zijn? Wat maakt jou gelukkig?

Wat is het verschil tussen geluk hebben en gelukkig zijn? Hoe voelt het om gelukkig te zijn? Wat maakt jou gelukkig? Wie ben ik? krantenkoppen Wat is het verschil tussen geluk hebben en gelukkig zijn? Hoe voelt het om gelukkig te zijn? Wat maakt jou gelukkig? Sonja Lyubormirsky definieert geluk als de ervaring van vreugde,

Nadere informatie

Verdeling van de samenvattingen van de hoofdstukken:

Verdeling van de samenvattingen van de hoofdstukken: Verdeling van de samenvattingen van de hoofdstukken: deel hoofdstuk Ko René 1 I II.A II.B II.C III.A III.B IV V 2 I II III IV V VI VII VIII IX X Besluit 1 VIA GOD NAAR DE ANDER is een studie van Ko Steketee

Nadere informatie

Ankerpunten voor morgen

Ankerpunten voor morgen Ankerpunten voor morgen Wat doen we? Van waaruit doen we dat? Deus Caritas Est : deze boodschap maakte Pieter Jozef Triest gevoelig voor de noden van zijn tijd. Vertaald naar vandaag, is ook onze zendingsopdracht:

Nadere informatie

gedragenheid onvoorwaardelijke acceptatie van het zijn & niet van het doen het krijgen van bestaansrecht vanuit de omgeving - erbij mogen horen & erbi

gedragenheid onvoorwaardelijke acceptatie van het zijn & niet van het doen het krijgen van bestaansrecht vanuit de omgeving - erbij mogen horen & erbi Samen gaan we ervoor! over het begeleiden van kinderen in hun vrije tijd Waar gaan we voor? ontwikkeling van kinderen met een sterke ik, een sterke persoonlijkheid, een weerbaar individu met goeie vaardigheden

Nadere informatie

DE WERKING VAN ONZE RAAD VAN BESTUUR: EEN GEDEELDE DIAGNOSE

DE WERKING VAN ONZE RAAD VAN BESTUUR: EEN GEDEELDE DIAGNOSE 57140513.JV-C1 DE WERKING VAN ONZE RAAD VAN BESTUUR: EEN GEDEELDE DIAGNOSE VRAGENLIJST VOOR BESTUURSLEDEN Wij verzoeken u de vragenlijst individueel in te vullen. Het is niet de bedoeling uw kennis te

Nadere informatie

Flanders ISSP 2002 Family and Changing Gender Roles III Questionnaire

Flanders ISSP 2002 Family and Changing Gender Roles III Questionnaire Flanders ISSP 2002 Family and Changing Gender Roles III Questionnaire 1 RESPONDENTNUMMER In te vullen door de interviewer. Dit nummer wordt alleen gebruikt om de gegevens uit deze vragenlijst samen te

Nadere informatie

Motivatie: presteren? Of toch maar leren?

Motivatie: presteren? Of toch maar leren? Arjan van Dam Motivatie: presteren? Of toch maar leren? Een van de lastigste opgaven van managers is werken met medewerkers die niet gemotiveerd zijn. Op zoek naar de oorzaken van het gebrek aan motivatie,

Nadere informatie

Communicatie: Instituut Maris Stella, Borgerhout

Communicatie: Instituut Maris Stella, Borgerhout Communicatie: Instituut Maris Stella, Borgerhout IMS in Borgerhout telt 620 leerlingen waarvan een groot aantal SES-leerlingen zijn. Niet al deze SES-leerlingen hebben het financieel moeilijk. Soms gaat

Nadere informatie

Multitasken?! Of toch maar niet? Projecten succesvol afronden

Multitasken?! Of toch maar niet? Projecten succesvol afronden Multitasken?! Of toch maar niet? Projecten succesvol afronden Theory of Constraints Critical Chain Project Management Frans de Kok www.pamacee.nl Multitasken Niemand kan multitasken! Ook vrouwen niet!

Nadere informatie

Je doel behalen met NLP.

Je doel behalen met NLP. Je doel behalen met NLP. NLP werkt het beste als al je neurologische niveaus congruent zijn. Met andere woorden: congruent zijn betekent wanneer je acties en woorden op 1 lijn zijn met je doelen, overtuigingen,

Nadere informatie

Handboek gedragscodes voor leerkrachten, directie en ouders van Openbaar Onderwijs Alblasserdam

Handboek gedragscodes voor leerkrachten, directie en ouders van Openbaar Onderwijs Alblasserdam 1 Handboek gedragscodes voor leerkrachten, directie en ouders van Openbaar Onderwijs Alblasserdam Doel We vinden het belangrijk om een gedragscode voor leerkrachten, ouders en directie op te stellen, waarin

Nadere informatie

Teamkompas voor Zelfsturing

Teamkompas voor Zelfsturing Teamkompas voor Zelfsturing Wat is het teamkompas: Met dit instrument kun je inzicht krijgen in de ontwikkeling van je team als het gaat om effectief samenwerken: Waar staan wij als team? Hoe werken wij

Nadere informatie

Europakenner Onderzoeker Journalist. toepassing. bediscussiëren en beargumenteren van Europese kwesties. gehaald op:

Europakenner Onderzoeker Journalist. toepassing. bediscussiëren en beargumenteren van Europese kwesties. gehaald op: Europakenner Onderzoeker Journalist Europeaan en invloeden Europese en internationale instellingen bediscussiëren en beargumenteren van Europese kwesties toekomst als Europees burger formuleren Een Europeaan

Nadere informatie

Wij zijn ING. En wij hebben samen een doel: mensen in staat stellen een stap voor te blijven, in het leven en in zaken.

Wij zijn ING. En wij hebben samen een doel: mensen in staat stellen een stap voor te blijven, in het leven en in zaken. The Orange Code Wij zijn ING. En wij hebben samen een doel: mensen in staat stellen een stap voor te blijven, in het leven en in zaken. De Orange Code is ons manifest waarin we hebben vastgelegd hoe we

Nadere informatie

C U L T U U R E N W A A R D E N

C U L T U U R E N W A A R D E N C U L T U U R EN WAARDEN DE MOOG FILOSOFIE Bij Moog hebben we een eenvoudige filosofie: We geloven in de mensen die voor ons werken. We geloven dat in een omgeving van wederzijds vertrouwen, werk voor

Nadere informatie

Waakzame zorg bij tieners, een uitdagende opdracht voor ouders. OO-camp: ondersteuning aan gezinnen met jongeren 30/11/2015 Frank Van Holen, PhD

Waakzame zorg bij tieners, een uitdagende opdracht voor ouders. OO-camp: ondersteuning aan gezinnen met jongeren 30/11/2015 Frank Van Holen, PhD Waakzame zorg bij tieners, een uitdagende opdracht voor ouders OO-camp: ondersteuning aan gezinnen met jongeren 30/11/2015 Frank Van Holen, PhD Waakzame zorg Term uit gedachtengoed uitgewerkt door Haim

Nadere informatie

DEEL 2 RECHTSGEVOLGEN EN FUNCTIES VAN BEZIT EN HOUDERSCHAP EN ASPECTEN DIE DAARBIJ VAN BELANG ZIJN

DEEL 2 RECHTSGEVOLGEN EN FUNCTIES VAN BEZIT EN HOUDERSCHAP EN ASPECTEN DIE DAARBIJ VAN BELANG ZIJN Voorwoord Lijst van afkortingen Lijst van verkort aangehaalde literatuur DEEL 1 BEZIT EN HOUDERSCHAP IN HET ALGEMEEN Hoofdstuk I Algemene opmerkingen 1 Inleiding 2 Terminologie Hoofdstuk II Begripsomschrijving

Nadere informatie

Familiebedrijfskunde is. inmiddels een volwassen. discipline en bevordert de. integratie van disciplines. uit verschillende terreinen

Familiebedrijfskunde is. inmiddels een volwassen. discipline en bevordert de. integratie van disciplines. uit verschillende terreinen Familiebedrijfskunde is inmiddels een volwassen discipline en bevordert de integratie van disciplines uit verschillende terreinen Financiële planning is een cruciale succes factor voor de continuïteit

Nadere informatie

SUCCESVOL LEREN. Tips voor studenten.

SUCCESVOL LEREN. Tips voor studenten. SUCCESVOL LEREN Tips voor studenten www.goleweb.eu Je krijgt de kans om de Lemo-vragenlijst in te vullen op www.goleweb.eu. Na deelname krijg je persoonlijke feedback over jouw motivatie en leervaardigheden.

Nadere informatie

Communicatie en overleg

Communicatie en overleg Communicatie en overleg Doelstellingen Kerncompetenties K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 Zich op de hoogte stellen van en discreet omgaan met gegevens over de leerling. Aan ouders/verzorgers informatie en advies verschaffen

Nadere informatie

Structuur van het volume Schenking

Structuur van het volume Schenking Voorwoord Inbedding Dit boek is het tweede volume van het Handboek Estate Planning, Algemeen Deel. In de voorgaande pagina s kon u nadere uitleg en toelichting vinden bij het globale concept van dit handboek.

Nadere informatie

Make it Matter. How managers can motivate by creating meaning Scott Mautz Amacom, 2015

Make it Matter. How managers can motivate by creating meaning Scott Mautz Amacom, 2015 Make it Matter How managers can motivate by creating meaning Scott Mautz Amacom, 2015 Scott Mautz toont aan dat de sleutel tot het terugwinnen van medewerkers die afhaakten en het houden van de geëngageerden,

Nadere informatie

GEZINSONDERSTEUNEND WERK ONDERZOEK NAAR COMPETENTIES BIJ VRIJWILLIGERS EN PROFESSIONALS

GEZINSONDERSTEUNEND WERK ONDERZOEK NAAR COMPETENTIES BIJ VRIJWILLIGERS EN PROFESSIONALS GEZINSONDERSTEUNEND WERK ONDERZOEK NAAR COMPETENTIES BIJ VRIJWILLIGERS EN PROFESSIONALS Het doel van dit onderzoek is een vergelijking te maken tussen de aanwezige competenties bij professionals en vrijwilligers

Nadere informatie

Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden

Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden Jaargang 1997 192 Wet van 17 april 1997 tot wijziging van bepalingen van verschillende wetten in verband met de erkenning van de vrijheid van levensovertuiging

Nadere informatie

Robert de Vries. Oud DGA van keukenbladenfabriek. Sinds 2006 Register Adviseur Bedrijfsopvolging. Specialisatie: Het Familiebedrijf

Robert de Vries. Oud DGA van keukenbladenfabriek. Sinds 2006 Register Adviseur Bedrijfsopvolging. Specialisatie: Het Familiebedrijf Robert de Vries Oud DGA van keukenbladenfabriek Sinds 2006 Register Adviseur Bedrijfsopvolging Specialisatie: Het Familiebedrijf 2 Wanneer besluit tot overdracht? als men het zat is als de DGA niet meer

Nadere informatie

Ondernemers staan open voor bedrijfsverkoop, maar moeten mentaal nog een drempel over

Ondernemers staan open voor bedrijfsverkoop, maar moeten mentaal nog een drempel over Ondernemers staan open voor bedrijfsverkoop, maar moeten mentaal nog een drempel over Rapport Marktmonitor 2015 18 September 2015 Colofon In opdracht van: Majka van Doorn Research Consultant 033 330 33

Nadere informatie

De identiteit van Catent

De identiteit van Catent De identiteit van Catent Onze scholen zijn educatieve instituten waar kinderen het best mogelijke onderwijs krijgen én hun talenten met verbeeldingskracht, passie en enthousiasme kunnen ontwikkelen. Onze

Nadere informatie

Competenties verbonden aan het ComPas

Competenties verbonden aan het ComPas Competenties verbonden aan het ComPas 5 kerncompetenties en 8 erg waardevol competenties 1. Kunnen samenwerken... 2 2. Contactvaardig zijn... 3 3. Inlevingsvermogen/empathie bezitten... 4 4. Zelfreflectie...

Nadere informatie

Monitor Volwaardige Arbeidsrelaties

Monitor Volwaardige Arbeidsrelaties Monitor Volwaardige Arbeidsrelaties in de architectenbranche QUICKSCAN mei 2013 Inhoud Monitor Volwaardige Arbeidsrelaties 3 Resultaten 6 Bureau-intermediair I Persoonlijk urenbudget 6 Keuzebepalingen

Nadere informatie

Testimonials 13. Hoofdstuk 1. Onderzoek Vermogens overdracht in Nederland 15

Testimonials 13. Hoofdstuk 1. Onderzoek Vermogens overdracht in Nederland 15 Testimonials 13 Hoofdstuk 1. Onderzoek Vermogens overdracht in Nederland 15 1.1 Erfenis: lust of last? 15 1.2 Verwerven, vererven en verderven in drie generaties 16 1.3 Wat is vermogensoverdracht en wanneer

Nadere informatie

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo. Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan

Nadere informatie

Antreum RAPPORT PF. Test Kandidaat Administratienummer: Datum: 01 Sep 2011. de heer Consultant

Antreum RAPPORT PF. Test Kandidaat Administratienummer: Datum: 01 Sep 2011. de heer Consultant RAPPORT PF Van: Test Kandidaat Administratienummer: Datum: 01 Sep 2011 Normgroep: Advies de heer Consultant 1. Inleiding Persoonlijke flexibiliteit is uw vermogen om met grote uitdagingen en veranderingen

Nadere informatie

Uitwisseling tussen teamleden in sociale teams cruciaal voor prestatie

Uitwisseling tussen teamleden in sociale teams cruciaal voor prestatie Uitwisseling tussen teamleden in sociale teams cruciaal voor prestatie Voorlopige resultaten van het onderzoek naar de perceptie van medewerkers in sociale (wijk)teams bij gemeenten - Yvonne Zuidgeest

Nadere informatie

BUE Feedbackgevers LK

BUE Feedbackgevers LK BUE 2014 - Feedbackgevers LK Bottom-up Evaluatie: Kwaliteit van leidinggeven De leidinggevende kwaliteiten van je chef Via deze vragenlijst kan je je mening geven over de wijze waarop je chef zijn of haar

Nadere informatie

Rapportage. Vertrouwelijk. De volgende tests zijn afgenomen: Persoonsgegevens Aanvullende persoonsgegevens. D. Emo. Naam.

Rapportage. Vertrouwelijk. De volgende tests zijn afgenomen: Persoonsgegevens Aanvullende persoonsgegevens. D. Emo. Naam. Rapportage De volgende tests zijn afgenomen: Test Persoonsgegevens Aanvullende persoonsgegevens Persoonlijkheidstest (MPT-BS) Status Voltooid Voltooid Voltooid Vertrouwelijk Naam Datum onderzoek Emailadres

Nadere informatie

OCMW van Sint-Joost-ten-Node ABN Bijlage I

OCMW van Sint-Joost-ten-Node ABN Bijlage I Bijlage I Bijlage II Bijlage II bis Bijlage III Bijlage III bis Dotation communale modifiée dans le total des recettes d'exploitation exercice propre (en euros) Gewijzigde gemeentelijke dotatie in het

Nadere informatie

Ego, Schaduw, Zelf volgens Jung Bram Moerland

Ego, Schaduw, Zelf volgens Jung Bram Moerland Ego, Schaduw, Zelf volgens Jung Bram Moerland Carl Jung was degeen die het begrip 'schaduw' in de psychologie introduceerde. Hij gaf daaraan een bijzondere betekenis: het verborgen ware zelf. Dat ware

Nadere informatie

Grootouders en het welzijn van kleinkinderen na echtscheiding. Maaike Jappens 1 & Jan Van Bavel 1,2

Grootouders en het welzijn van kleinkinderen na echtscheiding. Maaike Jappens 1 & Jan Van Bavel 1,2 Grootouders en het welzijn van kleinkinderen na echtscheiding Maaike Jappens 1 & Jan Van Bavel 1,2 1Vrije Universiteit Brussel, 2 KU Leuven Grootouders kunnen een belangrijke rol spelen in het leven van

Nadere informatie

Concept (raads)voorstel tot derde wijziging van de Gemeenschappelijke Regeling GGD Hollands Noorden

Concept (raads)voorstel tot derde wijziging van de Gemeenschappelijke Regeling GGD Hollands Noorden Concept (raads)voorstel tot derde wijziging van de Gemeenschappelijke Regeling GGD Hollands Noorden Het college van burgemeester en wethouders en de raad van de gemeente < gemeentenaam invullen > gelet

Nadere informatie

Financiële opvoeding. September 2007

Financiële opvoeding. September 2007 Financiële opvoeding September 2007 Inhoud INHOUD... 1 1 INLEIDING... 2 1.1 AANLEIDING... 2 1.2 METHODE VAN ONDERZOEK... 2 1.3 ACHTERGRONDVARIABELEN... 3 LEESWIJZER... 4 2 ZAKGELD EN KLEEDGELD... 5 2.1

Nadere informatie

Rechtsgevolgen en functies van bezit en houderschap

Rechtsgevolgen en functies van bezit en houderschap Monografieen Nieuw BW A14 Rechtsgevolgen en functies van bezit en houderschap Mr. A.C. van Schaick Kluwer - Deventer - 2003 Inhoud LUST VAN AFKORTINGEN XIII LUST VAN VERKORT AANGEHAALDE LITERATUUR XV DEEL

Nadere informatie

DEEL 1. BOUWSTEEN 5 Theorie Eigen Keuze Monique van Dam DEEL 1: YOU

DEEL 1. BOUWSTEEN 5 Theorie Eigen Keuze Monique van Dam DEEL 1: YOU DEEL 1 1 BOUWSTEEN 5 Theorie Eigen Keuze BOUWSTEEN 5 Eigen Keuze 2 Inhoud Introductie bouwsteen 5: Eigen Keuze 3 ANDERS denken 4 Waar kies je voor? Wist je dat? 5 Nieuwe kansen 12 Van toen naar nu 13 Nieuwe

Nadere informatie

DEEL 1. WERKBOEK 4 Eigenwaarde Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!

DEEL 1. WERKBOEK 4 Eigenwaarde Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou! DEEL 1 1 WERKBOEK 4 Eigenwaarde Inhoud 2 1. Hoe zit het met je gevoel van eigenwaarde? 3 2. Welke talenten van jezelf ken je al? 4 3. Verborgen talenten & bewondering 6 4. Verborgen talenten & feedback

Nadere informatie

De hervorming van het erfrecht: grotere vrijheid om uw nalatenschap te regelen

De hervorming van het erfrecht: grotere vrijheid om uw nalatenschap te regelen 20 juli 2017 Persinfo: Bart Azare Fednot 02 505 08 14-0478 58 46 21 azare@fednot.be www.notaris.be De hervorming van het erfrecht: grotere vrijheid om uw nalatenschap te regelen Het federaal parlement

Nadere informatie

Onderzoeksrapportage Leadership Connected 2016

Onderzoeksrapportage Leadership Connected 2016 Onderzoeksrapportage Leadership Connected 2016 Zaltbommel 30 mei 2016 Leadership Connected! Where Business meets Science 1 Inleiding Onderzoeksrapport Leadership Connected In tijden waarin ontwikkelingen

Nadere informatie

gaan. Van belang is dat we er op een goede manier mee leren omgaan.

gaan. Van belang is dat we er op een goede manier mee leren omgaan. Over geluk, angst en weerbaar zijn Ouders willen hun kinderen opvoeden tot weerbare mensen. De laatste jaren is hier meer aandacht voor. De samenleving wordt steeds complexer, aan kinderen worden veel

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

Beleidsvisie ten behoeve van de Stichting Lezen en Schrijven

Beleidsvisie ten behoeve van de Stichting Lezen en Schrijven Beleidsvisie ten behoeve van de Stichting Lezen en Schrijven Auteur: Barbara Griot Bonaire Maart 2017 Inleiding: Hare Koninklijke Hoogheid Laurentien heeft in het gesprek op 8 maart 2017 duidelijk aangegeven

Nadere informatie

Wim Annerel Life coach Loopbaancoach Business coach.

Wim Annerel Life coach Loopbaancoach Business coach. Wim Annerel Life coach Loopbaancoach Business coach Goede voornemens? Vergeet het maar, zeggen de statistieken: slechts 18% slaagt erin om goede voornemens ook succesvol na te komen. En toch. Als je weet

Nadere informatie

Pedagogisch kader Kinderdagverblijf Filios

Pedagogisch kader Kinderdagverblijf Filios Pedagogisch kader Kinderdagverblijf Filios Onderdeel van: Pagina 1 van 5 Inleiding In het pedagogisch kader staan onze uitgangspunten en basisdoelen die ten grondslag liggen aan ons pedagogisch handelen.

Nadere informatie

Ontplooiing en ontwikkeling van soft-skills in de financiële functie

Ontplooiing en ontwikkeling van soft-skills in de financiële functie Ontplooiing en ontwikkeling van soft-skills in de financiële functie Inleiding De functie van controller heeft de afgelopen jaren een ontwikkeling doorgemaakt. 20 jaar geleden had de functie veelal een

Nadere informatie

' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis

' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis IDENTITEITS- BEWIJS ' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis 2 Onderwijs draait om mensen Als wij in onze onderwijsinstelling iets willen bereiken, dan

Nadere informatie

De Integriteitcode van Hogeschool Utrecht. Auteur Sjoerd van Geffen. Inlichtingen T 030 238 85 53 E sjoerd.vangeffen@hu.nl.

De Integriteitcode van Hogeschool Utrecht. Auteur Sjoerd van Geffen. Inlichtingen T 030 238 85 53 E sjoerd.vangeffen@hu.nl. Auteur Sjoerd van Geffen Inlichtingen T 030 238 85 53 E sjoerd.vangeffen@hu.nl Datum 4 juni 2010 Hogeschool Utrecht, Utrecht, 2010 De Integriteitcode van Hogeschool Utrecht Bronvermelding is verplicht.

Nadere informatie

Leren & Leven in het Primair Onderwijs

Leren & Leven in het Primair Onderwijs Leren & Leven in het Primair Onderwijs Overzicht leerlijn Groep 1 t/m groep 8 Lessen en leerdoelen 2018 Stichting Leren & Leven Op deze materialen rusten Intellectuele Eigendomsrechten, waaronder auteursrechten

Nadere informatie

HANDVEST VAN DE VOEDSELHULP

HANDVEST VAN DE VOEDSELHULP OVERLEG VOEDSELHULP HANDVEST VAN DE VOEDSELHULP 1. Inleiding 1. Beschikken over toereikende, adequate en duurzame voeding is een fundamenteel recht dat werd bekrachtigd door de Verenigde Naties. Hun wettelijke

Nadere informatie

Hoofdstuk 1. Inleiding.

Hoofdstuk 1. Inleiding. 159 Hoofdstuk 1. Inleiding. Huisartsen beschouwen palliatieve zorg, hoewel het maar een klein deel van hun werk is, als een belangrijke taak. Veel ongeneeslijk zieke patiënten zijn het grootse deel van

Nadere informatie

PROCEDURE : TOEKENNING VAN EEN TOKEN

PROCEDURE : TOEKENNING VAN EEN TOKEN PROCEDURE : TOEKENNING VAN EEN TOKEN Auteur André Staquet Andere auteurs Update 22/06/2005 Naam Functie Datum Herzien door Goedgekeurd door Directoraat-Generaal Dienstenbeheer 23/06/2005 1 MEDEWERKERS

Nadere informatie

Competenties en talenten in het vrijwilligerswerk. Studiedag Week van de Vrijwilliger 28/2

Competenties en talenten in het vrijwilligerswerk. Studiedag Week van de Vrijwilliger 28/2 Competenties en talenten in het vrijwilligerswerk Studiedag Week van de Vrijwilliger 28/2 Stelling 1 Waarom zou je? Een echt win-win! Een sterkere ploeg waardoor je vlotter kunt werken aan je doelstelling

Nadere informatie

Hoe kan u strategie implementeren en tot leven brengen in uw organisatie?

Hoe kan u strategie implementeren en tot leven brengen in uw organisatie? Hoe kan u strategie implementeren en tot leven brengen in uw organisatie? De externe omgeving wordt voor meer en meer organisaties een onzekere factor. Het is een complexe oefening voor directieteams om

Nadere informatie

SAMENVATTING. Samenvatting

SAMENVATTING. Samenvatting Samenvatting In deze studie is de relatie tussen gezinsfunctioneren en probleemgedrag van kinderen onderzocht. Er is veelvuldig onderzoek gedaan naar het ontstaan van probleem-gedrag van kinderen in de

Nadere informatie

Doelen relationele vorming

Doelen relationele vorming Doelen relationele vorming RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf RV 1.1. Ontdekken dat ieder uniek is. RV 1.2. Zich bewust worden van hun eigen kwetsbaarheid en ermee kunnen omgaan. RV 1.3. Eigen

Nadere informatie

ZELFVERTROUWEN EN ZELFBEELD BIJ KINDEREN Rehobothschool Geldermalsen. Karolijn Ilsink-Erwich

ZELFVERTROUWEN EN ZELFBEELD BIJ KINDEREN Rehobothschool Geldermalsen. Karolijn Ilsink-Erwich ZELFVERTROUWEN EN ZELFBEELD BIJ KINDEREN Rehobothschool Geldermalsen Karolijn Ilsink-Erwich 1 Wat wil ik u vertellen Wat is zelfvertrouwen? Wat is het belang van zelfvertrouwen? Hoe kan je het zelfvertrouwen

Nadere informatie

Talentenanalyse Gabriëlle van der Meulen 5 mei 2010

Talentenanalyse Gabriëlle van der Meulen 5 mei 2010 Gabriëlle van der Meulen 5 mei 2010 Talentenanalyse ceylonpoort 5-25 2037 AA Haarlem T 023-5463747 I www. E webdiscussie@ Inhoudsopgave: 1. Inleiding 3 2. Betekenis van de scores 3 3. Consistentie 3 4.

Nadere informatie

NBVH Symposium 25 maart Ellen de Jong & Louis Crijns

NBVH Symposium 25 maart Ellen de Jong & Louis Crijns NBVH Symposium 25 maart 2017 Ellen de Jong & Louis Crijns In elke Volwassene zit een Kind Inner Child Therapie & Contextuele Therapie Wat is Inner Child Therapie? Inner Child Therapie biedt een therapeutische

Nadere informatie

Motiveren om te leren

Motiveren om te leren Motiveren om te leren Een succesvol opleidingsbeleid is afhankelijk van verschillende factoren. De keuze van een goede opleidingsaanbieder speelt een rol, net zoals een grondige behoeftedetectie en de

Nadere informatie