Verwerven, vererven, verderven in drie generaties
|
|
- Diana Baert
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Familiebedrijven Verwerven, vererven, verderven in drie generaties Welke konijnen kunnen uit de hoge vermogenshoed komen? door mr. R.N.J. Kamp en mw.drs. M.D.C. Kuijpers Als een vermogen is opgebouwd, voelen veel vermogende families de verantwoordelijkheid en behoefte om het kapitaal voor een langere periode in stand te houden. Veel vermogende ouders stellen zich de vraag: Is ons familievermogen een lust of een last voor onze kinderen? Ongeacht de samenstelling van het vermogen familiebedrijf of beleggingen hebben vermogende ouders vaak dezelfde zorgen: welke invloed heeft het vermogen op het leven van onze kinderen en hoe gaan mensen met hen om als ze weten dat ze uit een vermogende familie komen? In de praktijk is instandhouding van een familievermogen over de generaties heen een uitdaging. Het gezegde verwerven, erven en verderven in drie generaties onderstreept dit nog eens. Als een familie vermogend is, hoe zorgen ze dan dat het vermogen niet verdampt en de volgende generatie als persoon floreert? In samenwerking met prof.dr. A.J. Kil van Business Universiteit Nyenrode zijn wij eind 2009 een onderzoek Vermogensoverdracht in Nederland gestart. Wij hebben ons verdiept in de dynamiek van opgroeien in een vermogende familie, voorbereiding op de vermogensoverdracht en leven met geërfd vermogen. In dit artikel staat de volgende vraag centraal: hoe kan een estate planner bij zijn advisering zorgen dat de volgende generatie optimaal is voorbereid op de kansen en verantwoordelijkheden van het vermogen? Er is veel (internationaal) onderzoek gedaan naar familiebedrijven en specifiek naar overdracht en opvolging. Er is zeer beperkt (internationaal) onderzoek gedaan naar vermogensoverdracht binnen vermogende families. In de praktijk komt het regelmatig voor dat wij bij het openvallen van de nalatenschap worden geconfronteerd met complexe familieverhoudingen en onderhuidse spanningen die soms zelfs leiden tot grote conflicten. Bij andere families verloopt de vermogensoverdracht probleemloos. Onze professionele nieuwsgierigheid naar de verschillende ervaringen met vermogensoverdracht motiveerden ons om een verkennend kwalitatief onderzoek te doen onder vermogende erfgenamen in Nederland. Na een literatuurstudie, hebben wij een uitgebreide vragenlijst opgesteld en met achttien vermogende erfgenamen diepte interviews gehad over hun ervaringen met het familievermogen. De erfgenamen, variërend van de tweede tot de tiende generatie, erfden verschillende vermogensbestanddelen: familiebedrijven, effectenportefeuilles, liquiditeiten en/of onroerend goed. 18 VAKBLAD ESTATE PLANNING [ ]
2 In ieder interview kwamen de volgende drie onderwerpen aan de orde: de oorsprong van het vermogen en de impact van het vermogen tijdens de jeugd; de ervaringen met het geërfde vermogen; de wijze waarop de erfgenaam zijn/haar eigen kinderen voorbereidt op de toekomstige erfenis De insteek van het onderzoek is gericht op de sociaalemotionele aspecten van vermogensoverdracht. Fiscaal juridische structuren om vermogen optimaal naar de volgende generatie(s) over te dragen staan niet centraal. Ons doel is om te bepalen wat de valkuilen en succesfactoren van vermogensoverdracht zijn. De resultaten van het onderzoek worden dit najaar gepubliceerd in het boek de Gouden Rugzak. Obstakels Uit het onderzoek blijkt dat voor veel erfgenamen het beheer van hun geërfde vermogen een groot obstakel is. Belangrijke oorzaken zijn het gebrek aan kennis, ervaring en interesse om zich met financiële zaken bezig te houden. Tijdens de afwikkeling van de erfenis en vervolgens als eigenaar van het vermogen, dient een erfgenaam allerlei besluiten te nemen. Dit is voor veel erfgenamen lastig. Een erfgename geeft dit treffend weer in het volgende citaat: We hadden begrepen dat we fiscaal twee jaar hadden om het uit te zoeken en we hebben de volle twee jaar genomen. Professionals denken dat je weet wat je wilt, maar dat weten wij helemaal niet. We kregen een fiscaal voordelig verhaal. Je kon dit of dat, en dat hing af van dit en dat. En dan stonden we met zijn vijven weer buiten en dan keken we elkaar aan. We hadden geen idee! We konden wel iene miene mutten doen. Het was niet te doen. Daarnaast kan een erfenis zorgen voor emotionele obstakels. Een aantal vrouwelijke erfgenamen schaamde zich voor hun erfenis en vroeg zich af: waarom ik? Het kostte de vrouwen veel tijd om te wennen aan de nieuwe status als erfgenaam en de erfenis moreel te accepteren. Een erfgename geeft haar gevoelens en de worsteling met de erfenis weer in het volgende citaat: De schaamte ging erover dat ik vond dat ik het niet verdiende. Dat is een diep minderwaardigheidsgevoel eigenlijk. Niet echt jezelf veel waard vinden. Had weer te maken dat je zo graag wil dat papa trots op je was en hij dat nooit was. Ik heb het echt stap voor stap moeten leren. Heeft me wel tien jaar gekost. Is nooit helemaal weg. De mannelijke erfgenamen uit ons onderzoek (totaal elf respondenten) schamen zich overigens niet voor hun erfenis. Voor de mannen die ondernemers zijn (in het familiebedrijf of daarbuiten) doemt de vraag op of zij zonder die vermogende start van de erfenis net zo succesvol waren geweest. Tijdens de afwikkeling van de erfenis dient een erfgenaam allerlei besluiten te nemen De vraag is of het mogelijk is om de financiële en emotionele obstakels van een toekomstige erfenis te beperken of zelfs te voorkomen? Alvorens hier op in te gaan,staan we eerst stil bij een belangrijk resultaat van het onderzoek: dieperliggende angsten en zorgen van vermogende ouders. Wat spookt er in het ouderlijk hoofd? Uit de gesprekken kwam naar voren dat rijke ouders drie angsten/zorgen hebben. Allereerst bestaat de angst dat het familiekapitaal het zelf initiatief van de kinderen beperkt. Waarom zullen de kinderen gaan werken, zich ontplooien en hun eigen leven vorm geven als zij weten dat het grote kapitaal eraan komt? Verder bestaat de angst dat ze zich mogelijk te veel focussen op materiële zaken en omgaan met mensen die alleen maar achter hun geld aanzitten. Verder maken ouders zich soms zorgen met welke partij hun dochter in het huwelijksbootje zal stappen. Een erfgename vatte het mooi samen: Het is vreselijk moeilijk voor ouders om kinderen los te laten in het algemeen, maar met geld in het bijzonder. VAKBLAD ESTATE PLANNING [ ] 19
3 Elk kind is onderdeel van een gezinsysteem met een bepaalde cultuur met gewoontes en tradities 20 VAKBLAD ESTATE PLANNING [ ]
4 Ouders hopen deze problemen te vermijden door hun kinderen niet of beperkt te informeren over de financiële situatie van het gezin. Maar helpt dit ook echt? Als ouders besluiten om hun kinderen niet te informeren over de financiële situatie van het gezin, veronderstellen zij ten eerste dat kinderen geen idee hebben dat de familie vermogend is. Soms zal dit kloppen, maar vaak hebben de kinderen wel het vermoeden dat de financiële situatie van het gezin of de familie anders is dan gemiddeld. Uit ons onderzoek blijkt dat kinderen rond hun 8e levensjaar op de hoogte zijn van de unieke financiële familie situatie. Dit bewustzijn bij jonge kinderen ontstaat door de levensstijl van ouders. Een citaat van een erfgenaam dat dit verschil met anderen perfect illustreert: Misschien wist ik al vanaf het moment dat ik praten en kijken kon dat wij anders waren. Je ziet altijd dat je net meer hebt dan anderen. Of de gedachten van de kinderen overeenkomen met de feitelijke situatie, is iets anders. Misschien schatten ze het vermogen te laag in, misschien te hoog. Maar de verwachtingen hierover zijn er wel degelijk, of ouders nu met hun kinderen over financiën spreken of niet. Het familieharnas In elk gezin, vermogend en niet vermogend, speelt dynamiek tussen familieleden. Elk kind is onderdeel van een gezinsysteem met een bepaalde cultuur met gewoontes en tradities. In het gezin kan een spanningsveld ontstaan tussen de ouders en hun kind, omdat de zoon of dochter zich op een bepaalde manier ontwikkelt en op zoek is naar een eigen identiteit. Tegelijkertijd kan het kind onderdeel zijn van een hecht collectief (gezin of familie) met mogelijk een overmatig sentiment en dwang. In hoeverre is en voelt een kind zich vrij om keuzes te maken? Of is het gezin zo georganiseerd dat de familie- normen en -waarden zeer bepalend zijn en weinig ruimte laten voor de autonomie van het kind. komen werken kan impliciet met zich meebrengen dat een kind juist de morele druk voelt om in het familiebedrijf te komen. Vanuit loyaliteit richting zijn ouders en om hen niet teleur te stellen. Moment suprême: afwikkeling van de nalatenschap Uit de gesprekken met respondenten blijkt dat bij de afwikkeling van de erfenis vooral relationele problemen voorkomen. De afwikkeling wordt door een aantal erfgenamen gevoeld als een belangrijk ijkmoment: heb ik het in Gevoelens van bevestiging en erkenning zijn belangrijk voor veel erfgenamen de ogen van mijn vader of moeder goed gedaan? Gevoelens van bevestiging en erkenning zijn belangrijk voor veel erfgenamen. Het komt voor dat bepaalde kinderen zich door hun inmiddels overleden ouder gepasseerd voelen, omdat andere kinderen in het gezin uitverkoren zijn om bepaalde familiezaken te behartigen. Een erfgenaam beschrijft deze voor hem gevoelige situatie in de volgende quote: Mijn vader had geregeld, wat ik overigens het enige minpunt vind, dat mijn zus ons zou vertegenwoordigen, omdat zij de oudste was. Voor de rest was alles perfect geregeld. Ik heb daar nooit ruzie om gemaakt, maar dat is een punt geweest, dat ik denk: dat doe ik mijn kinderen niet aan, gelijke monniken, gelijke kappen. De bedragen en het grote belang van de erfenis maakt dat er veel op het spel staat. Zijn de belangen van de nazaten gelijk of komt het voor dat een broer of zus toch een tegengesteld belang heeft? Als in een familie een familiebedrijf is, kunnen impliciete verwachtingen bijdragen aan de spanningen tussen het individu en het collectief. Een onschuldige opmerking van een ouder: je hoeft niet per se in het bedrijf te En hoe ga je om als de volgende generatie verschilt van inzicht over de toekomst van een gemeenschappelijk geërfd eigendom? Een eenvoudig voorbeeld: twee kinderen erven het familiehuis in Frankrijk waar ze vanaf hun VAKBLAD ESTATE PLANNING [ ] 21
5 jeugd al jaren komen. Eén van de kinderen wil in lijn met de familiegedachte het huis aanhouden en opknappen. Het andere kind ziet dit niet zitten en is klaar met de oude familieplek. En hoe kan dit probleem, dat plotseling bij de afwikkeling naar voren komt, worden opgelost? Het kind met meerdere petten Een andere valkuil kan ontstaan als één van de kinderen een grote informatievoorsprong heeft ten opzichte van de andere kinderen. Dit kan heel gemakkelijk ontstaan, omdat dit kind meer interesse heeft in financiële zaken of werkzaam is in het familiebedrijf. Als vervolgens bij overlijden het goed geïnformeerde kind ook nog een prominente rol krijgt toebedeeld, omdat het uitverkoren kind als executeur de boel regelt, kan dit leiden tot familiefrictie. Het minder goed geïnformeerde, minder geïnteresseerde kind kan door onkunde de zaak niet overzien. Met als gevolg dat wantrouwen kan ontstaan richting de broer of zus die de zaken regelt en overziet. Succesfactoren Als estate planner kunt u overwegen om de estate planning in breder perspectief te zien en een ontwikkelingsplan van ieder gezinslid en de gezinsleden onderling te (laten) maken. Familiedynamiek laat zich niet vangen door de estate planning techniek of een bepaalde structuur. De volgende drie stappen kunnen u ondersteunen in het proces van vermogensvoorbereiding Stap 1 breng de communicatie over geld en vermogen op gang Kinderen zullen op een gegeven moment vragen stellen aan hun ouders over het vermogen. Spreken over geld en vermogen is binnen veel gezinnen een heikel punt. Ouders weten vaak niet hoe ze moeten reageren op vragen van hun kinderen, en kinderen stoppen met vragen omdat ze voelen dat het onderwerp taboe is. Zonder gezinscommunicatie over geld en vermogen, kan er geen goede voorbereiding op de vermogensoverdracht en/of overdracht van een (familie)bedrijf plaatsvinden. Een externe partij met kennis en ervaring kan de gezinscommunicatie op gang brengen en zorgen dat praten over geld en vermogen na verloop van tijd gemakkelijker wordt. Stap 2: oefenen, oefenen en oefenen Vermogensopvoeding zou een verplicht gerecht moeten zijn op de menukaart van vermogende families. Oefenen, oefenen en oefenen. Ontdek wat het geld-type van alle gezinsleden is en welke invloed dit heeft op welke wijze ieder gezinslid met geld en vermogen omgaat. Leer de gezinsleden hoe zij optimaal kunnen samenwerken rondom het vermogen en waarom dit belangrijk is. In dit kader nog een opmerking: vermogensoverdracht met voorbehoud van zeggenschap tijdens het leven draagt niet bij aan het succes. Verantwoordelijkheid moet overgaan, anders voelt het niet echt. Een eenmalige groepscursus over beleggen of fiscaliteit is leuk voor het algemene begrip, maar de opgedane kennis zal snel vervliegen indien het geen praktisch vervolg krijgt. Stap 3: Ontdek de ruimte Laat ruimte voor het individu om af te wijken. Wat is de rol van geld en vermogen in hun eigen leven en in de familie? Bestaan hierover verschillende gedachten en zijn deze ook expliciet gemaakt? Ontdek de individuele wensen en talenten en op welke wijze kunnen deze vervolgens worden benut! Conceptueel model Op grond van de resultaten van het onderzoek gecombineerd met theoretische grondslag, hebben wij een conceptueel vermogensoverdrachtmodel ontwikkeld. Dit praktische model overziet het gehele proces van opgroeien binnen een vermogende familie, overgang van de erfenis en leven met geërfd vermogen. Op grond van praktische tools wordt inzichtelijk waar de potentiële valkuilen van de familie(dynamiek) zijn en welke andere aandachtspunten er zijn. Een bewuste voorbereiding, zonder of met de hulp van professionals, draagt bij aan de doelstelling en wens van vermogende families om het vermogen generatieproof te maken. mr. Marijke Kuijpers en mr. Raimund Kamp zijn oprichters en partners van Guidato Family Office. Zij begeleiden vermogende families in het proces van de vermogensoverdracht en individuele familieleden bij leer- en ontwikkelingstrajecten. 22 VAKBLAD ESTATE PLANNING [ ]
De gouden rugzak Waardevolle inzichten over vermogende families
De gouden rugzak Waardevolle inzichten over vermogende families Annexum Academy 1 april 2014 Agenda 1. Guidato Family Office 2. One million dollar questions 3. Amerikaans onderzoek 4. Onderzoek Vermogensoverdracht
Nadere informatieTestimonials 13. Hoofdstuk 1. Onderzoek Vermogens overdracht in Nederland 15
Testimonials 13 Hoofdstuk 1. Onderzoek Vermogens overdracht in Nederland 15 1.1 Erfenis: lust of last? 15 1.2 Verwerven, vererven en verderven in drie generaties 16 1.3 Wat is vermogensoverdracht en wanneer
Nadere informatieVeel gestelde vragen over erven
Veel gestelde vragen over erven Vraag aan de notaris: gespaarde vakantiedagen en erfenis Na de vakantie vond ik het tijd de balans op te maken: hoeveel vakantiedagen heb ik nog? Ik ben tot de conclusie
Nadere informatieFamiliebedrijven presteren beter dan andere ondernemingen. Van onschatbare waarde(n) - Nieuw onderzoek 2017
Familiebedrijven presteren beter dan andere ondernemingen. waarde(n) - Nieuw onderzoek 2017 Nieuw onderzoek naar WAARDEOVERDRACHT bij familiebedrijven Erasmus centre for family Business, BDO en Rabobank.
Nadere informatieDE IDEALE ERFENIS - DE GOUDEN RUGZAK IN VOGELVLUCHT
DE IDEALE ERFENIS - DE GOUDEN RUGZAK IN VOGELVLUCHT drs. M.D.C. Kuijpers, partner en mede-oprichter van Guidato Family Office Erflaters willen dat hun nalatenschap met zorg wordt beheerd en erfgenamen
Nadere informatieHoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s. Foto Britt Straatemeier. Deze brochure werd mogelijk gemaakt door:
Hoe kunt u voor uw bijzondere kleinkind zorgen? Tips voor opa s en oma s Foto Britt Straatemeier Deze brochure werd mogelijk gemaakt door: Tips voor grootouders Foto Susanne Reuling Als in het gezin van
Nadere informatieHEIKEL DILEMMA: RUZIE OM DE ERFENIS
HEIKEL DILEMMA: RUZIE OM DE ERFENIS Marja (53) heeft haar moeder het jaar voor haar dood intensief verzorgd. Dat had ze drie jaar eerder bij haar vader ook al gedaan. Ze vindt het daarom logisch dat zij
Nadere informatieHOE WORDT FAMILIEVERMOGEN GENERATIEBESTENDIG?
HOE WORDT FAMILIEVERMOGEN GENERATIEBESTENDIG? DE GOUDEN RUGZAK IN VOGELVLUCHT Drs. M.D.C. Kuijpers, partner en mede-oprichter van Guidato Family Office Als er familievermogen is, is het niet vanzelfsprekend
Nadere informatieGezinsinterventie Gezinsgesprekken voor gezinnen waarbij de ouder psychische problemen heeft
Gezinsinterventie Gezinsgesprekken voor gezinnen waarbij de ouder psychische problemen heeft Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Zorgen en vragen 1 Gezinsinterventie 2 Tien praktische
Nadere informatieRelaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.
Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan
Nadere informatiePresentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis
Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden
Nadere informatieDoorbreek je belemmerende overtuigingen!
Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als
Nadere informatieFiscaal voordeling vermogen nalaten
Kennisdocument Estate planning Fiscaal voordeling vermogen nalaten U denkt er misschien liever niet aan, maar er komt ooit een moment dat u er niet meer zult zijn. Het is goed om daar nu al bij stil te
Nadere informatieSuccessieplanning voor nieuw samengestelde gezinnen. Anne Vander Heyde, fiscaal-notarieel juriste 24 mei 2014
Successieplanning voor nieuw samengestelde gezinnen Anne Vander Heyde, fiscaal-notarieel juriste 24 mei 2014 Nieuwe liefde? Nieuw samengesteld gezin? Iets voor mij? of niet soms? maar wat met onze kinderen?
Nadere informatieVerslag onderzoek Wat Werkt - deel 3
Verslag onderzoek Wat Werkt - deel 3 ideeën van familie en bekenden bij het geven van steun Ervaringen en ideeën van familie en bekenden bij het geven van steun Jos de Kimpe Carlijn Nieuwenhuis FEBRUARI
Nadere informatieFamilie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.
Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm
Nadere informatieSociaal programma. aandacht voor elk lid
Sociaal programma aandacht voor elk lid De ZLTO is een vereniging, een club van en voor boeren en tuinders en hun families. Ooit ontstaan als een beweging van boeren die elkaar hielpen en samen activiteiten
Nadere informatieStappenplan bedrijfsoverdracht
Stappenplan bedrijfsoverdracht Voor een succesvolle overdracht naar de volgende generatie Baker Tilly Berk An independent member of Baker Tilly International VOORWOORD Het proces van overdracht van eigendom,
Nadere informatieInformatie voor ouders
Weerbaarheid Informatie voor ouders Het Centrum voor Jeugd en Gezin ondersteunt met deskundig advies, tips en begeleiding. Een centraal punt voor al je vragen over opvoeden en opgroeien, dat is handig!
Nadere informatieEstate planning Fiscaal voordelig vermogen nalaten
Estate planning Fiscaal voordelig vermogen nalaten U betaalt pas als het bedrag van de erfenis of schenking hoger is dan de vrijstelling Estate planning Fiscaal voordelig vermogen nalaten U denkt er misschien
Nadere informatieInge Test 07.05.2014
Inge Test 07.05.2014 Inge Test / 07.05.2014 / Bemiddelbaarheid 2 Bemiddelbaarheidsscan Je hebt een scan gemaakt die in kaart brengt wat je kans op werk vergroot of verkleint. Verbeter je startpositie bij
Nadere informatieNa de opname Intensive Care/High Care voor Kinderen
Na de opname Intensive Care/High Care voor Kinderen Beste ouders en/of verzorgers, Inmiddels ligt de opname van uw kind op de Intensive Care achter u en bent u weer thuis, op de verpleegafdeling of in
Nadere informatieCaroline Penninga-de Lange Je kind in balans
Je kind in balans Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans Op weg naar emotionele stabiliteit UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM ZOETERMEER Van Caroline Penninga-de Lange verschenen eerder bij Uitgeverij Boekencentrum:
Nadere informatieFAMILIE- & ERFRECHT ADVOCATUUR NOTARIAAT ESTATE PLANNING
& FAMILIE- & ERFRECHT ADVOCATUUR NOTARIAAT ESTATE PLANNING Familie- & Erfrecht - Advocatuur Onze advocaten zijn zeer ervaren en de meeste zijn ook scheidingsmediator. Wij treden veel op voor ondernemers
Nadere informatieScheiden doe je samen. Ieder kind reageert anders
Scheiden doe je samen Ieder kind reageert anders Scheiden. Ook al is het misschien beter voor iedereen, het blijft een ingrijpende gebeurtenis. Vooral voor kinderen. Het gezin dat al die tijd zo vanzelfsprekend
Nadere informatie3/12/2013. Mijn broer heeft ADHD. Mijn broer heeft ADHD. Mijn grote broer heeft ADHD. Het zal je broer maar wezen. Ouders opgepast
Mijn broer heeft ADHD Mijn broer heeft ADHD Ouders hebben twee of meer kinderen Waarvan één (soms ook meerdere) stoorzender(s) Hoe houden we dit gezin in evenwicht? Waar moeten we op letten? Het zal je
Nadere informatieecourse Moeiteloos leren leidinggeven
ecourse Moeiteloos leren leidinggeven Leer hoe je met minder moeite en tijd uitmuntende prestaties met je team bereikt 2012 Marjan Haselhoff Ik zou het waarderen als je niets van de inhoud overneemt zonder
Nadere informatieHet is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.
De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.
Nadere informatieKids2b. Een koffer vol bagage. Kleine kinderen worden groot. REIS vormt de kern van ons handelen; RES PEC VOOR. Het pedagogisch beleid
Op REIS met Kids2b Kids2b Kids2b is zeer verheugd dat u uw kind aan ons toevertrouwd. Wij begrijpen dat het voor S I E R u als ouder een grote stap is om een deel van de zorg en opvoeding van uw kind te
Nadere informatieZaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie
Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie
Nadere informatieWanneer vertel je het de kinderen? Kies een moment uit waarop je zelf en de kinderen niet gestoord kunnen worden.
Hoe vertel je het de kinderen? Op een gegeven moment moet je de kinderen vertellen dat jullie gaan scheiden. Belangrijk is hoe en wat je hen vertelt. Houd rekening daarbij rekening met de leeftijd van
Nadere informatieEerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik.
juni 2014 Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie Eerste nummer Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. INHOUD juni 2014 Eten als een kind Op kamers
Nadere informatieJEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +
> vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,
Nadere informatieDe intrede en de eerste jaren in het bedrijf
De intrede en de eerste jaren in het bedrijf door Gérard Lentz Stel, je ouders hebben jou al een paar keer gevraagd of je interesse hebt om in de zaak komen. Wellicht met de bedoeling om het op termijn
Nadere informatieDe draad weer oppakken
De draad weer oppakken na een ingrijpende gebeurtenis 0900-0101 (lokaal tarief) Slachtofferhulp N e d e r l a n d Een ingrijpende gebeurtenis, zoals een misdrijf of verkeersongeluk, zet uw leven in meer
Nadere informatieSOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN
SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN Dit thema is opgesplitst in drie delen; gevoelens, ruilen en familie. De kinderen gaan eerst aan de slag met gevoelens. Ze leren omgaan met de gevoelens van anderen. Daarna
Nadere informatieInvesteren in mantelzorg/ www.marjobrouns.nl 1
1 Van onmacht naar kracht en balans www.marjobrouns.wordpress.com www.marjobrouns.nl 2 Tel.: 06 51 28 17 49 Email: marjo@marjobrouns.nl 3 Investeren in mantelzorg! Werkconferentie: Do it together, aan
Nadere informatieNypels Speelt. 8 ingrediënten voor verbindend samenwerken
Nypels Speelt 8 ingrediënten voor verbindend samenwerken Inleiding Het Nypels wordt steeds leuker, doe jij ook mee? Nypels Speelt, onder die titel wordt op een nieuwe manier gewerkt aan de betrokkenheid
Nadere informatieEindverslag SLB module 12
Eindverslag SLB module 12 Marthe Verwater HDT 3C 0901129 Inhoudsopgave: Eindreflectie.. Blz.3 Reflectieverslag les 1.. Blz.4 Reflectieverslag les 2.. Blz.6 Reflectieverslag les 3.. Blz.8 2 Eindreflectie
Nadere informatieDe waarde van de buitenschoolse opvang. Hoofdstuk 9
114 De waarde van de buitenschoolse opvang Peter, de vader van Fleur (4), is eigenlijk blij verrast over de positieve kanten van de buitenschoolse opvang. Je begint als ouder met het idee: als wij beiden
Nadere informatieTEVREDENHEIDSONDERZOEK
verslag van het TEVREDENHEIDSONDERZOEK afgenomen in NOVEMBER 2014 Inleiding Eén keer in de twee jaar wordt er een tevredenheidsonderzoek gehouden. Ouders, leerlingen van groep 5, 6, 7 en 8 en personeelsleden
Nadere informatieNOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN
TEKST: Annick Geets DE KWETSBAARHEID VAN NOOIT GENOEG Kwetsbaarheid is niet een kwestie van winnen of verliezen, maar een kwestie van inzien en accepteren dat beide bij het leven horen. Een kwestie van
Nadere informatieWij hebben autisme. De impact van ASS op de gezinsleden en enkele overlevingstips. Anneke E. Eenhoorn
Wij hebben autisme De impact van ASS op de gezinsleden en enkele overlevingstips. Anneke E. Eenhoorn Wat betekent een kind dat anders is voor het gezin Verstoring van het gewone gezinsleven Ouders moeten
Nadere informatieOnkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement
Onderwerpen Onkundig en onaangepast: eenzaamheid en sociaal isolement Wat is sociaal isolement? Oorzaken en gevolgen De leefsituatie van sociaal geïsoleerden Wat kunnen we doen aan sociaal isolement? Conclusies
Nadere informatiehoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb
hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.
Nadere informatieVoorwoord. Het familiebedrijf
Voorwoord Het familiebedrijf Annette M. van Riemsdijk Vice-voorzitter Stichting Nalatenschapsmediation Nederland Inleiding Op 18 juni 2014 vond de vierde interdisciplinaire erfenisvakdag plaats, georganiseerd
Nadere informatieBroers en zussen Hulpbronnen of struikelblokken?
Broers en zussen Hulpbronnen of struikelblokken? Deel 1 Open dag 2018 Aline de Boer Levensgetuigen Levensgetuigen Eerste dimensie - Feiten Genen Gezinsgrootte Plek in de kinderrij Huwelijk Feesten, jubilea
Nadere informatieAlcohol, Roken en opvoeding
Alcohol, Roken en opvoeding Uw kind in klas 1 van het voortgezet onderwijs Als kinderen naar het voortgezet onderwijs gaan, verandert er veel in hun leven. Ze krijgen andere interesses en hun vriendengroep
Nadere informatieKwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan
Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan De zorg en begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking moet erop gericht zijn dat de persoon een optimale kwaliteit
Nadere informatieFamilies onder druk. Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen. Drs. Ibrahim Yerden. Probleemstelling
Families onder druk Huiselijk geweld binnen Marokkaanse en Turkse gezinnen Drs. Ibrahim Yerden Probleemstelling Hoe gaan Marokkaanse en Turkse gezinsleden, zowel slachtoffers als plegers om met huiselijk
Nadere informatieTussenverslag Project IkLeerOok
Tussenverslag Project IkLeerOok Januari 2011 Doel en aanpak project IkLeerOok Het project IkLeerOok heeft als doelstelling om de leeromgeving van kinderen/jongeren met een beperking te verbeteren waardoor
Nadere informatieWORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT. Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur
WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur 1 Les één Welkom bij deze e-cursus waarin we je zullen laten zien hoe jij groter kunt worden en je problemen kleiner! Zijn er
Nadere informatiePraten met familie 29-09- 15. Hulpverleners: Last of lust. Last / lastig. Lust. Stichting Labyrint-in Perspectief
Praten met familie Francisca Goedhart, Stichting Labyrint- in Perspectief Jacklin Goudsblom, GGZ Noor Holland Noord en PIMM trainer. Hulpverleners: Last of lust Last / lastig (hulpverlener = hv) Lust (hulpverlener
Nadere informatie[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster
[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9
Nadere informatieOplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)
Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)
Nadere informatieRobert de Vries. Oud DGA van keukenbladenfabriek. Sinds 2006 Register Adviseur Bedrijfsopvolging. Specialisatie: Het Familiebedrijf
Robert de Vries Oud DGA van keukenbladenfabriek Sinds 2006 Register Adviseur Bedrijfsopvolging Specialisatie: Het Familiebedrijf 2 Wanneer besluit tot overdracht? als men het zat is als de DGA niet meer
Nadere informatieStap 6. Stap 6: Deel 1. Changes only take place through action Dalai Lama. Wat ga je doen?
Stap 6. Changes only take place through action Dalai Lama Wat ga je doen? Jullie hebben een ACTiePlan voor het experiment gemaakt. Dat betekent dat je een nieuwe rol en andere ACTies gaat uitproberen dan
Nadere informatieZelfstandigheid stimuleren
Zelfstandigheid stimuleren Zelfstandigheid stimuleren Wat kunt u van uw kind op verschillende leeftijden verwachten? Praat met uw kind over PKU Dagelijkse eiwit- of Phe-planner Zelfstandigheid stimuleren
Nadere informatieNalaten uw visie, onze toekomst
Nalaten uw visie, onze toekomst Zelfstandig leven met een visuele beperking Blind of slechtziend door het leven gaan, het overkomt steeds meer mensen. Dit komt onder meer door de vergrijzing en ziektes
Nadere informatie9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd
53 9 Vader Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd heeft. P Ik begin steeds beter te begrijpen dat het heel bijzonder is dat ik een kind van God, mijn
Nadere informatieAls opvoeden even lastig is
Als opvoeden even lastig is Hoe pak je dat dan aan? Soms weet ik niet meer wat ik moet doen om hem stil te krijgen. Schattig? Je moest eens weten. Hoezo roze wolk? Mijn dochter kan af en toe het bloed
Nadere informatieActiviteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16
Inhoud Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7 Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11 Activiteit 03: Acting out 16 Activiteit 04: Schuld 22 Activiteit 05: Angst 26 Activiteit 06: Verdriet
Nadere informatieChecklist samenwonen voor partners waarvan alleen de man kinderen heeft
Checklist samenwonen voor partners waarvan alleen de man kinderen heeft Vul afzonderlijk van elkaar allebei de vragen in. Bij elke vraag moet je een antwoord kiezen. Als je niet kunt kiezen, kies dan het
Nadere informatieDe erfenis. Notaris. Snif, ik mis opa zo! Daniël, Mijn vader was jouw opa helemaal niet! Gerrie
Deze theaterleestekst is gratis te downloaden. Het is een voorproefje uit: Verkeerd verbonden, geschreven door Annemarie Bon. Illustraties: Eric Heuvel. Uitgeverij de Inktvis. In het boek staan nog veel
Nadere informatieHET SAMENLEVINGSCONTRACT EN DE TESTAMENTEN DAARBIJ (UITGAVE 2012) HET SAMENLEVINGSCONTRACT. Partnerpensioen
HET SAMENLEVINGSCONTRACT EN DE TESTAMENTEN DAARBIJ (UITGAVE 2012) Tegenwoordig wonen veel mensen ongehuwd samen, maar vergeleken met het huwelijk is voor mensen die ongehuwd (gaan) samenwonen weinig bij
Nadere informatieVan meedenken met naar beslissen voor
Van meedenken met naar beslissen voor Morele problemen bij zorgbeslissingen van familieleden en mantelzorgers voor verminderd beslissingsvaardige ouderen in de thuissituatie Een onderzoek i.h.k.v. het
Nadere informatiezorgen voor elkaar over mantelzorgers met een migranten achtergrond stamm
zorgen voor elkaar over mantelzorgers met een migranten achtergrond stamm Mantelzorg is... Mooi De hulpvrager is je dankbaar, mantelzorg geeft veel voldoening Divers De taken lopen uiteen: huishoudelijke
Nadere informatieOpvoedingsondersteuning
Opvoedingsondersteuning Voor ouders van tieners met methodiek Geweldloos Verzet/Nieuwe Autoriteit Naima Annouri Jamal El Boujddaini Overzicht inhoud en methoden van Geweldloos Verzet Steun Actieve weerstand
Nadere informatieTraining - Begeleiding - Coaching BALANS DE BAAS VOOR VROUWEN DIE MAMA ZIJN OF WORDEN
Training - Begeleiding - Coaching BALANS DE BAAS VOOR VROUWEN DIE MAMA ZIJN OF WORDEN HERKEN JE DIT? Heb je steeds het gevoel het net niet goed genoeg te doen voor iedereen? Zijn de dagen te kort voor
Nadere informatieInstructie 1. Heb jij je voelsprieten uitstaan? De relatie met je cliënt
Instructie 1 De relatie met je cliënt Heb jij je voelsprieten uitstaan? Met behulp van dit werkblad onderzoek je of je je voelsprieten hebt uitstaan naar de cliënt. Kies een cliënt en vul met die cliënt
Nadere informatieHet managen van opvolging en de volgende generatie
Het managen van opvolging en de volgende generatie U hebt jarenlang hard gewerkt om uw bedrijf op te bouwen en tot een succes te maken en u wilt dat het in de familie blijft. Je kunt je kinderen het beste
Nadere informatieZORGEN VOOR MORGEN Over woonkeuzes en zorgen voor elkaar
ZORGEN VOOR MORGEN Over woonkeuzes en zorgen voor elkaar Interpolis 7-9-2015 Doel- en probleemstelling 7-9-2015 2 Samenvatting en conclusies (1/6) De overheid is verantwoordelijk voor de zorg voor ouderen,
Nadere informatieVraag 1 Corné geeft in deze scène feedback aan Mirjam. Leg uit waarom dit feedback is. Typ het antwoord in in het antwoordformulier.
Vragen bij Feedback geven en ontvangen Vraag 1 Corné geeft in deze scène feedback aan Mirjam. Leg uit waarom dit feedback is. Vraag 2 Welke twee functies heeft feedback en hoe herken je deze functies in
Nadere informatieJouw Belang Jouw ouders bespreken gezamenlijk over én met jou wat jouw belang is. Zodat jouw ouders
- Dit basis Kindplan kan als onderdeel worden ingevoegd in het ouderschapsplan of los worden gebruikt door ouders al dan niet met hulp van een professional - Ouders ga na de eerste afspraak met een professional
Nadere informatieNieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching. Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal,
Nieuwsbrief Gerdien Jansen Kindcoaching Jaargang 2: Nieuwsbrief 3 (oktober 2013) Hallo allemaal, Veel te laat krijgen jullie deze nieuwsbrief. Ik had hem al veel eerder willen maken/versturen, maar ik
Nadere informatieAls je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen.
Theoreasy de theorie is eenvoudig. Je gaat ontdekken dat het nemen van verantwoordelijkheid voor je eigen denken en doen dé sleutel is tot a beautiful way of life. Als je nog steeds hoopt dat oplossingen
Nadere informatieBijlage 4.2.2 Vragenlijst voor stotterende kinderen
Bijlage 4.2.2 Vragenlijst voor stotterende kinderen bussum 2011 Wij wijzen erop dat het gebruik van de bijlagen bedoeld is voor de praktijk van de therapeut die de in het boek Stotteren: van theorie naar
Nadere informatievooruitkomen OUDERS & OPVOEDERS
> vooruitkomen + OUDERS & OPVOEDERS ! Via Bureau Jeugdzorg of uw huisarts bent u bij Rubicon jeugdzorg terecht gekomen. Soms zijn er problemen in het gezin die u niet zelf kunt oplossen. Uw kind is bijvoorbeeld
Nadere informatieThema: Leegte en zinloosheid moed
Human BEing Thema: Leegte en zinloosheid moed Heb je dat ook wel eens? Dat je je afvraagt: waar doe ik het allemaal voor? Wat is de zin van mijn leven? Ik weet het niet meer. Of is dat alleen voorbehouden
Nadere informatieLOOPBAAN-ANKERTEST. Wat zijn loopbaan-ankers? Welke baan past bij je?
LOOPBAAN-ANKERTEST Welke baan past bij je? Waarom werk je? Welke aspecten motiveren je in jouw werk? Welke inhoudelijke zaken moet je werk bevatten zodat je het naar je zin hebt en met plezier en resultaat
Nadere informatieVerkennen van de vele kanten van een mens met een psychiatrische aandoening. Birgit Bongaerts
Verkennen van de vele kanten van een mens met een psychiatrische aandoening Birgit Bongaerts 15/6/2012 Congres Vlaams ondersteuningscentrum oudermis(be)handeling 2012, 10 Jaar Vlaams meldpunt Bijzondere
Nadere informatieGemaakt door: Kelly.
De kanjertraining. Gemaakt door: Kelly. Inhoud. Inhoud. 1 Inleiding. 2 Wat is de Kanjertraining? 3 Hoe en wanneer is de Kanjertraining ontstaan? 4 Wanneer ga je naar de Kanjertraining? 6 Welke stappen
Nadere informatieIn verbinding zelf keuzes maken. Petri Embregts
In verbinding zelf keuzes maken Petri Embregts Cliënten eigen keuzes laten maken, ze regie geven over hun eigen leven, dat is wat we nastreven Dhr Hans Bouter Leidsch Dagblad Eigen regie, zelf keuzes maken
Nadere informatieVerschuivende machtsrelaties in allochtone gezinnen Trees Pels
Huiselijk geweld: achtergronden Verschuivende machtsrelaties in allochtone gezinnen Trees Pels 29 mei 2008 Congres Huiselijk Geweld: Families onder Druk Amsterdam, De Meervaart Meeste plegers zijn mannen,
Nadere informatieJuridische valkuilen van het beginnend ondernemerschap. mr. Claudia Lap, notaris 6 maart 2014
Juridische valkuilen van het beginnend ondernemerschap mr. Claudia Lap, notaris 6 maart 2014 Wat komt er vanavond aan bod? Algemene juridische aspecten: naam, kamer van koophandel, belasting Rechtsvormen:
Nadere informatieAdviesrapport Decentralisatie Jeugdzorg Wageningen 2013
Adviesrapport Decentralisatie Jeugdzorg Wageningen 2013 Jongerenraad Wageningen Adviesnr. : 1 Datum : 29-05-2013 Colofon De Jongerenraad, een adviesorgaan van de gemeente Wageningen, is geïnstalleerd in
Nadere informatieEmoties, wat is het signaal?
Emoties, wat is het signaal? Over interpretatie en actieplan dr Frits Winter Functie van Emoties Katalysator, motor achter gedrag Geen emoties, geen betrokkenheid, geen relaties Te veel emoties, te veel
Nadere informatieDe VrijBaan Vragenlijst (specifiek voor iemand die geen werk heeft)
De VrijBaan Vragenlijst (specifiek voor iemand die geen werk heeft) Inleiding Veel mensen ervaren moeilijkheden om werk te vinden te behouden, of van baan / functie te veranderen. Beperkingen, bijvoorbeeld
Nadere informatieWERKBOEK. compassiechallenge. 10 dagen / minder perfectie meer mildheid. Stephanie van Workum ACT COACH. Naam: Datum:
WERKBOEK compassiechallenge 10 dagen / minder perfectie meer mildheid Stephanie van Workum ACT COACH Naam: Datum: compassiechallenge 10 dagen / minder perfectie meer mildheid Wat fijn dat je meedoet met
Nadere informatieFAMILIEVERMOGEN MOET EEN ZEGEN ZIJN
ANTWERP MANAGEMENT SCHOOL HEEFT EEN FAMILY WEALTH INSTITUTE FAMILIEVERMOGEN MOET EEN ZEGEN ZIJN Veel ondernemende families willen zich professioneel laten begeleiden om hun patrimonium samen te houden,
Nadere informatie1 Ben of word jij weleens gepest?
Onderzoeksresultaten TipHorstaandeMaas.nl Pesten Pesten is van alle generaties. Het kan bijna overal plaatsvinden en is daarom dichterbij dan mensen soms denken 8 1 Ben of word jij weleens gepest? 7 6
Nadere informatieLIEVERWIJS. kindercoaching & training. kindercoaching basisschool trainingen kindercoach op bestelling. Een rups kan altijd nog een vlinder worden
LIEVERWIJS kindercoaching & training kindercoaching basisschool trainingen kindercoach op bestelling Een rups kan altijd nog een vlinder worden Kindercoaching Van Rups naar Vlinder Voor kinderen in de
Nadere informatieEllen van Wijk - Ruim baan voor creatief talent B 3. Survey commitment van medewerkers
Survey commitment van medewerkers B 3 Survey commitment van medewerkers 229 230 Ruim baan voor creatief talent, bijlage 3 Voor je ligt een vragenlijst waarin gevraagd wordt naar verschillende aspecten
Nadere informatieErfgoedstrategie en het familiebedrijf
Erfgoedstrategie en het familiebedrijf Een onderzoek onder directeuren van familiebedrijven naar hun voornemens én de praktijk bij de overdracht en het behoud van het (familie)vermogen In opdracht van
Nadere informatieWinnen en behouden van nieuwe cliënten
Winnen en behouden van nieuwe cliënten Dat is de kracht van het zelfstandig ondernemerschap in tegenstelling tot de grote bedrijven. Alles draait om het vertrouwen van jouw cliënt in jouw professionaliteit.
Nadere informatieSprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig
Grijp je Ambities Sprankelend Spraakmakend Verrassend Inspirerend Waanzinnig Je dromen verwezenlijken in 7 stappen. Grijp je ambities Brengt je dichterbij je ideaal Geeft je inzicht in jouw persoonlijke
Nadere informatieJezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder
Jezus zoekt ruzie Inleiding Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader,
Nadere informatieIn de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen
14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie
Nadere informatieBijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar
DOELSTELLINGEN Ouders zijn zich ervan bewust dat je altijd en overal communiceert Ouders wisselen ervaringen met elkaar uit over hoe de communicatie met hun pubers verloopt Ouders verwerven meer inzicht
Nadere informatie