FAMILIERECHT IN KORT BESTEK

Transcriptie

1 FAMILIERECHT IN KORT BESTEK

2

3 Nr. 4 FAMILIERECHT IN KORT BESTEK Frederik Swennen 3de herziene uitgave 2008 Antwerpen Oxford

4 RECHT IN KORT BESTEK Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Alain Verbeke, Belgisch erfrecht in kort bestek, 2002, eerste uitgave, 2003, tweede herziene uitgave Alain Verbeke, Bijzondere overeenkomsten in kort bestek, 2004, eerste uitgave, Bernard Tilleman en Alain Verbeke, 2005, tweede herziene uitgave, 2006, derde herziene uitgave, Alain Verbeke, Nicolas Carette, Nele Hoekx en Kristof Vanhove, 2007, vierde herziene uitgave Frederik Swennen, Personenrecht in kort bestek, 2005, eerste uitgave, 2007, tweede herziene uitgave, 2008, derde herziene uitgave Frederik Swennen, Gezins- en familierecht in kort bestek, 2005, eerste uitgave, Familierecht in kort bestek, 2007, tweede herziene uitgave, 2008, derde herziene uitgave Nr. 5 Bart De Smet, Jeugdbeschermingsrecht in kort bestek, 2005 Nr. 6 Yves Montangie (ed.), Mededingingsrecht in kort bestek, 2006 Nr. 7 Jan Wouters, Internationaal recht in kort bestek, 2006 Nr. 8 Vincent Sagaert, Bernard Tilleman en Alain Verbeke, Vermogensrecht in kort bestek. Goederen- en bijzondere overeenkomstenrecht, 2007 Familierecht in kort bestek Frederik Swennen 2008 Frederik Swennen en Antwerpen Oxford ISBN D/2008/7849/17 NUR 822 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

5 WOORD VOORAF Dit boek verschijnt in de reeks Recht in kort bestek. Het concept van die reeks is: de niet-gespecialiseerde jurist op beknopte, inzichtelijke en praktijkrelevante wijze een analyse bieden van de krachtlijnen van een bepaald vakgebied. De student valt als niet-gespecialiseerde jurist in wording binnen de doelgroep van de reeks. Dit boek vormt dan ook de helft van de cursus voor het opleidingsonderdeel Personen- en Familierecht, dat ik doceer aan de studenten van het 1ste en het 3de bachelorjaar van de Universiteit Antwerpen. De inhoud van dit boek strekt ertoe de lezer aan te zetten tot de zelfstandige beoefening van de wetenschap. Hiertoe tracht ik in eerste instantie kennis bij te brengen van (de vindplaats van) de technische regels van het familierecht en de structuur ervan. Ik tracht er ook de aard, betekenis en gevolgen van te duiden. Op die manier kan inzicht worden verworven in de aard en de samenhang (of onsamenhangendheid) van de regels. Met die kennis van wet en wetmatigheid kan de lezer vervolgens zelf verder. De materie wordt in kort bestek behandeld, dit is met name zonder uitgebreid voetnotenapparaat en bibliografie. De lezer krijgt wel de nodige verwijzingen mee naar de basiswerken in het vakgebied en naar nuttige publicaties over bijzondere onderdelen. In voetnoot wordt enkel verwezen naar de belangrijkste arresten van de hoogste internationale en nationale gerechtshoven. Ik ben in het personenen familierecht opgevoed door mijn voorganger Fons Heyvaert, mede aan de hand van diens Personen- en gezinsrecht ont(k)leed (laatste uitgave bij Kluwer, 2002). Die opvoeding blijkt uit de navolgende tekst. Bovendien heeft Fons Heyvaert de eerste versie van het manuscript grondig nagelezen en van waardevolle opmerkingen voorzien. Daarvoor dank ik hem bijzonder. v

6

7 WOORD VOORAF BIJ DE EERSTE UITGAVE Mijn academische medewerker Gunter Maes heeft geholpen bij de verzameling van de bibliografische verwijzingen. Deze zijn, met het voetnotenapparaat, deskundig op punt gesteld door de uitgever bij, Kris Moeremans. Hij heeft, zoals steeds, tijd noch moeite gespaard om snel een mooie en voor de studenten van belang goedkope uitgave te verzorgen. Prof. dr. Frederik Swennen 10 juni 2005 vii

8

9 WOORD VOORAF BIJ DE TWEEDE UITGAVE Het recht, zeker het personenen familierecht, is voordurend in beweging. Het rustig kabbelende beekje dat het vakgebied lang was, is veranderd in een woelige zee. Voor deze tweede uitgave is de tekst van het boek dan ook geheel herwerkt. De stof is systematisch bijgehouden tot 1 november Voor belangrijke leerstukken is in de mate van het mogelijke nog rekening gehouden met wijzigingen na die datum, bv. met de Wet houdende diverse bepalingen van eind Voor de verzameling van het meeste nieuwe bronnenmateriaal heb ik voor deze uitgave een beroep kunnen doen op mijn assistente Annelore Huygens. Mijn assistente Riki Heps heeft tijdig voor gecoördineerde versies van de belangrijkste gewijzigde wetteksten kunnen zorgen; geen sinecure met wetgeving die gefaseerd, met opeenvolgende reparaties, tot stand komt. Ik nodig de lezer van dit boek graag uit om mij met opmerkingen, vragen en suggesties te contacteren. Prof. dr. Frederik Swennen Sinterklaasdag 2006 ix

10

11 WOORD VOORAF BIJ DE DERDE UITGAVE Tijdens het laatste parlementaire jaar van de 51ste legislatuur heeft de Paarse Regering in het vooruitzicht van een verkiezingsnederlaag nog een rist wetswijzigingen doorgevoerd, onder meer in ethisch geladen materies zoals het personenen familierecht. De woelige zee van het vakgebied is daarom ontaard in een ware storm. De tekst van het boek is voor de derde uitgave dan ook opnieuw geheel herwerkt in het licht van onder meer de volgende wetswijzigingen in het familierecht: Wet 9 mei 2006 tot wijziging van artikel 145 van het Burgerlijk Wetboek, B.S. 30 april 2007, err. B.S. 21 mei Wet 28 maart 2007 tot wijziging, wat de regeling van het erfrecht van de langstlevende wettelijke samenwonende betreft, van het Burgerlijk Wetboek en van de wet van 29 augustus 1988 op de erfregeling inzake landbouwbedrijven met het oog op het bevorderen van de continuïteit, B.S. 8 mei Wet 25 april 2007 tot invoeging van een artikel 391sexies in het Strafwetboek en tot wijziging van een aantal bepalingen van het Burgerlijk Wetboek met het oog op de strafbaarstelling en het uitbreiden van de middelen tot nietigverklaring van het gedwongen huwelijk, B.S. 15 juni Wet 27 april 2007 betreffende de hervorming van de echtscheiding, B.S. 7 juni Wet 10 mei 2007 tot tenuitvoerlegging van Verordening (EG) nr. 2201/2003 van de Raad van 27 november 2003 betreffende de bevoegdheid en de erkenning en tenuitvoerlegging van beslissingen in huwelijkszaken en inzake de ouderlijke verantwoordelijkheid (...), B.S. 21 juni Wet 10 mei 2007 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek ter bevordering van de erfrechtelijke bescherming van buitenhuwelijkse kinderen, B.S. 3 augustus Wet 15 mei 2007 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het huwelijk tussen aanverwanten, B.S. 29 juni Wet 6 juli 2007 betreffende de medische begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo s en de gameten, B.S. 17 juli xi

12 Familierecht in kort bestek Ook werden de meest relevante arresten van de hoogste internationale en nationale rechtscolleges verwerkt en is uit de overvloedige rechtsleer een zinvolle selectie gemaakt. Er zijn twee nieuwigheden ten opzichte van de tweede uitgave. Op de eerste plaats blijft de rechtspleging in personenen familierechtelijke materies voortaan als regel buiten beschouwing om binnen de perken van het kort bestek te kunnen blijven. Ik hoop op een Familiaal procesrecht in kort bestek op korte termijn. Op de tweede plaats ging meer aandacht naar beleidsmatige of rechtstechnische discussiepunten, die kort worden gesitueerd om tijdens de colleges te worden uitgediept. De documentatie voor deze derde uitgave werd mee verzameld door Annelore Huygens, aspirant FWO-Vlaanderen en door mijn assistente Riki Heps. Mijn academische medewerkster Elisabeth Alofs nam het nazicht van de drukproef voor haar rekening. Ik dank hen daarvoor hartelijk. Deze derde uitgave werd in tijden van moeilijke regeringsonderhandelingen en sterke verklaringen over het voortbestaan van ons land op gepaste wijze afgesloten op 15 november Opmerkingen, vragen en suggesties blijven welkom via frederik. Prof. dr. Frederik Swennen Koningsdag 2007 xii

13 INHOUD WOORD VOORAF v ALGEMENE INLEIDING EN TENDENSEN Begrippen Ontstaan Eenheid en verscheidenheid Categorie en feit Contractualisering en verstatelijking Einde van het familierecht? Mensenrechten en familierecht Samenhang met personenrecht Hefboomfunctie De relativiteit van het recht De rechtsbronnen HOOFDSTUK I. INLEIDING TOT HET VERTICALE FAMILIERECHT PLAN I.1. Wat? I.2. Wie? Ouders Verwanten en aanverwanten Ordening HOOFDSTUK II. DE OORSPRONKELIJKE OF DECLARATIEVE AFSTAMMING II.1. Historiek Langzame afbrokkeling Het arrest-marckx De Afstammingswet De Afstammingswet Afnemend belang van het afstammingsrecht II.2. Kapstokken xiii

14 Familierecht in kort bestek 2.1. Sociale functie van de afstamming Grondslag van de afstamming A. Wat? B. Biologische band C. Bezit van staat D. De wil als grondslag Materieel bewijs van de afstamming Formeel bewijs van de afstamming Sociale functionering van de afstamming en het belang van het kind A. Situering B. Bezit van staat C. Incest D. Verkrachting van de moeder door de man die het vaderschap opeist E. Vetorecht van het meerderjarige of ontvoogde minderjarige kind F. Kennelijke strijdigheid met het belang van het kind Voorwerp van het afstammingsrecht II.3. De afstammingsvorderingen Begrip Kenmerken II.4. De van rechtswege gevestigde afstamming Vestiging A. Afstamming langs moederszijde: mater semper certa est B. Afstamming langs vaderszijde: pater is est quem iustae nuptiae demonstrant Betwisting A. Gemeenschappelijke regels B. Afstamming langs moederszijde C. Afstamming langs vaderszijde Rechtstreekse betwisting Impliciete betwisting II.5. De erkenning Vestiging A. Gemeenschappelijke regels Aard Vorm De erkenner Het erkende kind xiv

15 Inhoud Toestemming en verzet B. Afstamming langs moederszijde C. Afstamming langs vaderszijde Betwisting II.6. Gerechtelijke vaststelling Vestiging A. Gemeenschappelijke regels B. Afstamming langs moederszijde C. Afstamming langs vaderszijde Betwisting II.7. De inhoud van de oorspronkelijke afstamming HOOFDSTUK III. DE ADOPTIEVE OF CONSTITUTIEVE AFSTAMMING: ADOPTIE III.1. Situering Begrippen Soorten Regelgeving op drie niveaus Plan III.2. Historiek III.3. Totstandkoming van de adoptie Grondvoorwaarden A. Wettige redenen B. Hoger belang van de minderjarige C. Wettige belangen verrekenen D. Invloed van het relatierecht Adoptant(en) Geadopteerde E. Geen adoptie tussen (aan)verwante adoptant en geadopteerde Ouderadoptie Andere (aan)verwanten Echtgenoten F. Leeftijds(verschil)vereisten Adoptant Geadopteerde G. Adoptiebekwaamheid en -geschiktheid voor adoptie van minderjarigen H. In leven zijn Adoptant Geadopteerde xv

16 Familierecht in kort bestek I. Opeenvolgende adopties Nieuwe adoptie Stiefouderadoptie van een adoptiekind Omzetting van de adoptie J. Toestemmingen Wie moet toestemmen en wanneer? Voorwerp Vertegenwoordiging Intrekking en weigering van toestemming Vorm III.4. Inhoud van de adoptie Gemeenschappelijke inhoud van de gewone en de volle adoptie Beginsel Nationaliteit Namen Adelrecht Latere vaststelling van de oorspronkelijke afstamming Kennis van herkomst Bijzondere inhoud van de gewone adoptie Ouderlijk gezag Huwelijksbeletselen Levensonderhoud Erfrecht Wettelijke voogdij Bijzondere inhoud van de volle adoptie III.5. Einde van de adoptie Nietigheid Herroeping Herziening Overlijden Voogdij en terugplaatsing onder het ouderlijk gezag Nieuwe adoptie HOOFDSTUK IV. AFGESPLITSTE AFSTAMMING IV.1. Situering Afstamming zonder volwaardig ouderschap Ouderschap zonder volwaardige afstamming Onwenselijk ouderschap Sociaal ouderschap xvi

17 Inhoud IV.2. Vordering tot uitkering voor levensonderhoud tegen de vermoedelijke verwekker Situering Grondvoorwaarden Kind van wie afstamming langs vaderszijde niet vaststaat De vermoedelijke verwekker De verwekking door geslachtsgemeenschap? De moederlijke afstamming Gevolgen Beginsel Uitkering tot levensonderhoud, opvoeding en passende opleiding Huwelijksbeletselen IV.3. Pleegvoogdij Situering Grondvoorwaarden Vormvoorwaarden Gevolgen Einde HOOFDSTUK V. VERWANTSCHAP V.1. Situering Begrip Grondslag V.2. Verwantschapssystemen V.3. Verwantschapslijnen en -graden De lijnen De graden V.4. Gevolgen van de verwantschap Beginsel Levensonderhoud Erfrecht Huwelijksbeletselen Verbod tot tweezijdige vaststelling van de afstamming Familiale rechten en plichten HOOFDSTUK VI. AANVERWANTSCHAP VI.1. Situering VI.2. Gevolgen Beginsel xvii

18 Familierecht in kort bestek Levensonderhoud Huwelijksbeletselen Verbod tot tweezijdige vaststelling van de afstamming Familiale rechten en plichten HOOFDSTUK VII. ONDERHOUDSRECHT VII.1. Situering VII.2. Algemene beginselen Kenmerken Behoefte versus draagkracht Onwaardigheid versus onvrijwilligheid In geld of in natura Vaststelling rebus sic stantibus Wederkerig Persoonlijk Dwingend recht Pluraliteit van onderhoudsplichtigen of -gerechtigden Verhaal Verjaring Handhavingsrecht VII.3. Afstamming Oorspronkelijke afstamming A. Welke kinderen? B. Voorwerp van de verplichting C. Obligatio en contributio D. Handhaving Adoptieve afstamming Afgesplitste afstamming A. Vordering tot uitkering voor levensonderhoud tegen de vermoedelijke verwekker B. De pleegvoogd C. De biologische ouder D. De stiefouder VII.4. Verwantschap VII.5. Aanverwantschap VII.6. Onderhoudsvorderingen tegen de nalatenschap VII.7. Erfrecht xviii

19 Inhoud HOOFDSTUK VIII. GEZAG EN CONTACT VIII.1. Gezag Situering en evoluties. Het Kinderrechtenverdrag Inhoud van het gezag A. Minderjarigen B. Meerderjarigen Over wie wordt gezag uitgeoefend? A. Minderjarigen B. Meerderjarigen Door wie wordt gezag uitgeoefend? A. Ouders Regels Bijzonderheden voor niet-samenlevende ouders B. Voogdij C. Pleegouderschap D. Overdracht van de materiële bewaring E. Wet Bescherming Persoon Geesteszieke F. Feitelijk gezag VIII.2. Contact Situering Wie? Hoe? Wat? VIII.3 Handhaving van gezag en contact VIII.4. Overheidstussenkomst in de opvoeding van minderjarigen Situering Algemene grondslagen voor rechterlijke tussenkomst Maatregelen over de ouders A. Voogdij over sociale uitkeringen B. Ouderstage C. Opvoedingsbijstand D. Ontzetting van het ouderlijk gezag Maatregelen over minderjarigen wegens een als misdrijf omschreven feit ( MOF ) Maatregelen in problematische opvoedingssituaties ( POS ) A. Begrip B. Buitengerechtelijke fase C. Gerechtelijke fase: de afdwingbare pedagogische maatregel xix

20 Familierecht in kort bestek HOOFDSTUK IX. INLEIDING TOT HET HORIZONTALE FAMILIERECHT PLAN A. Begrip B. Vormen C. Mensenrechten HOOFDSTUK X. HUWELIJK X.1. Situering en historiek X.2. Aangaan Grondvoorwaarden A. Leven B. (Functioneel) geslacht(sleven) C. Toestemming Algemeen Afwezigheid van toestemming gericht op een levensgemeenschap Wilsgebreken D. Bekwaamheid Minderjarigen Meerderjarige onbekwamen E. Huwelijksgeschiktheid? F. Geen huwelijk tussen meer dan twee personen G. Geen nauwe (aan)verwantschap tussen de echtgenoten Vormvoorwaarden en preventieve controle Nietigheid van het huwelijk Bewijs X.3. Inhoud Algemeen Situering Bekwaamheid van de echtgenoten Beroepskeuze Gebruik van de naam van de andere echtgenoot Ontvangst, besteding en bestuur van inkomsten Opening van rekeningen en huur brandkast Schenkingen en persoonlijke borgstellingen Lastgeving tussen echtgenoten Machtiging en indeplaatsstelling Persoonsrechtelijke inhoud van het huwelijk A. Samenwoning B. Bijstand C. Getrouwheid xx

21 Inhoud D. Normale seksuele betrekkingen onderhouden E. Voortplanting Vermogensrechtelijke inhoud van het huwelijk A. De bescherming van de voornaamste gezinswoning en het huisraad Op de voornaamste gezinswoning rust een zakelijk recht De voornaamste gezinswoning wordt gehuurd De bescherming van het huisraad B. De hulp- en bijdrageplichten De hulpplicht De bijdrageplicht Verband en onderscheid tussen de hulp- en bijdrageplichten Handhaving C. De hoofdelijke gehoudenheid Dringende voorlopige maatregelen A. Situering B. Toepassingsvoorwaarden Grof plichtsverzuim of ernstige verstoring van de verstandhouding Dringende voorlopige maatregelen C. De maatregelen Verboden maatregelen Persoon en goederen van de echtgenoten Persoon en goederen van de kinderen Persoon en goederen van derden Buitengewone maatregelen in geval van absolute hoogdringendheid D. Geldingsduur Nietigverklaring van handelingen De feitelijke scheiding Situering Soorten Gevolgen X.4. Ontbinding Ontbinding door overlijden Ontbinding door echtscheiding: inleiding A. Situering Begrip Ontbinding door de rechter xxi

22 Familierecht in kort bestek Volgens een wettelijke procedure en op wettelijke gronden De gevolgen van de echtscheiding Mensenrechten B. Het Belgische echtscheidingsrecht De echtscheiding zonder onderlinge toestemming De echtscheiding met onderlinge toestemming Verhouding tussen EOO en EOT De echtscheiding op grond van de onherstelbare ontwrichting van het huwelijk (EOO) A. De gronden Algemene opmerkingen De dadelijke EOO De feitelijke scheiding en het herhaalde verzoek tot echtscheiding Algemeen EOO op grond van feitelijke scheiding EOO op grond van een herhaald verzoek B. Voorlopige maatregelen Situering Geldingsduur C. De gevolgen van de EOO De ontbinding ex nunc van het huwelijk Wederzijds verval van voordelen (art. 299) De onderhoudsuitkering na echtscheiding (art. 301) Situering Onderhoudsovereenkomst Gerechtigheid Begroting Modaliteiten Beëindiging Handhaving De kinderen Echtscheiding door onderlinge toestemming A. Algemene opmerkingen B. Voorwaarden Een voorafgaande overeenkomst Waarover tijdens de procedure overeenstemming blijft bestaan Wijzigingen aan de voorafgaande overeenkomst tijdens de procedure xxii

23 Inhoud Op het initiatief van de rechtbank Op het initiatief van de echtgenoten C. Gevolgen De ontbinding ex nunc van het huwelijk Wijzigingen aan de voorafgaande overeenkomst Scheiding van tafel en bed HOOFDSTUK XI. WETTELIJKE SAMENWONING XI.1. Situering en historiek XI.2. Aangaan Grondvoorwaarden Vormvoorwaarden XI.3. Inhoud Primair wettelijk samenwoningsrecht A. Persoonsrechtelijke gevolgen B. Vermogensrechtelijke gevolgen Secundair wettelijk samenwoningsrecht A. Wettelijk stelsel B. Samenwoningsvermogenscontracten Dringende voorlopige maatregelen XI.4. Ontbinding Gronden en procedure De gevolgen A. Algemeen B. Ontbinding door overlijden HOOFDSTUK XII. FEITELIJKE SAMENWONING XII.1. Situering en historiek XII.2. Inhoud van het bestaan van de feitelijke samenwoning Persoonsrechtelijke inhoud Vermogensrechtelijke inhoud Tegenstelbaarheid Dringende voorlopige maatregelen XII.3. Gevolgen van het einde van de feitelijke samenwoning xxiii

24