De oorlog begon in Spanje

Transcriptie

1 De oorlog begon in Spanje Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot, Rik Vuurmans

2

3 Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot, Rik Vuurmans De oorlog begon in Spanje Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog Amsterdam 2016

4 2016, Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot, Rik Vuurmans, Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License. Een door de auteurs, in samenwerking met Stichting Spanje , in eigen beheer gemaakte digitale heruitgave van: De oorlog begon in Spanje: Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog Oorspronkelijke uitgave: Van Gennep, Amsterdam, 1986.

5 Inhoud Kaarten... 7 Lijst van afkortingen Woord vooraf bij de digitale heruitgave Voorwoord De burgeroorlog. Een Spaans en Europees conflict De Tweede Republiek Twee politieke fronten Buitenlandse reacties De eerste oorlogsdagen De militie De Internationale Brigades Humanitaire hulp Het verloop van de oorlog Ontbinding van de Internationale Brigades Besluit De weg naar Spanje De werving in Nederland en de reis naar Spanje De Nederlandse overheid en de werving 'Nederlanders in Spanje: geronseld?' De werving van vrijwilligers vanaf eind De omvang van het Nederlandse contingent Motieven en achtergronden Aan het Spaanse front Inlijving Stoottroepen Brunete Bombardementen Terugtocht en aanval Oorlogsmoeheid 'Je was bewust.' Politiek in de Internationale Brigades Een volksleger Democratie versus fascisme Anarchisten en 'trotskisten' Anarchisten en 'trotskisten' in de interviews Spanningen in de achterhoede Discipline Dissidenten 'Een koel verstand en een warm hart.' Medische vrijwilligers in Spanje

6 Het medische front Oud-Spanjestrijders, Nederlanders die geen Nederlander zijn 'Zie ginds komt de stoomboot...' Spaanse krijgsgevangenschap Repatriëring De oorlog begon in Spanje Staatloos 'Wederopname in den boezem der Nederlandsche nationaliteit'

7 Kaarten Vier stadia in de oorlog Nationalisten 7

8 8

9 9

10 Lijst van afkortingen AJC Arbeiders Jeugd Centrale (sociaal-democratische jongerenorganisatie) ARP Anti-Revolutionaire Partij CEDA Confederación Española de Derechas Autónomas (rechtse katholieke partij) CID Centrale Inlichtingendienst CJB Communistische Jeugd Bond CNT Confederación Nacional de Trabajo (anarcho-syndicalistisch vakverbond) CPN Communistische Partij van Nederland EMM Eendracht Maakt Macht (Amsterdamse werklozen-organisatie) EVC Eenheids Vak Centrale FAI Federación Anarquista Ibérica (anarchistische organisatie) IRH Internationale Rode Hulp (met de Komintern gelieerde solidariteitsorganisatie) JONS Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista (fascistische jongerenorganisatie) Komintern Communistische Internationale KVP Katholieke Volks Partij NKVD Narodnyj Komissariat Vnutrennich Del (Volkscommissariaat voor binnenlandse zaken geheime dienst van de Sovjetunie) NRH Nederlandse Rode Hulp (met de CPN gelieerde solidariteitsorganisatie) NSB Nationaal-Socialistische Beweging NSV Nederlands Syndicalistisch Vakverbond NVV Nederlands Verbond van Vakverenigingen PCE Partido Comunista de España (communistische partij, aangesloten bij de Komintern) POUM Partido Obrero de Unificación Marxista (dissidente communistische partij) PSOE Partido Socialista Obrero Español (socialistische partij, aangesloten bij de Socialistische Arbeiders Internationale) PSUC Partit Socialista Unificat de Catalunya (Catalaanse eenheidspartij van socialisten en communisten, aangesloten bij de Komintern) PvdA Partij van de Arbeid 10

11 RKSP RSAP SDAP SSI UGT Rooms-Katholieke Staats Partij Revolutionair-Socialistische Arbeiders Partij Sociaal-Democratische Arbeiders Partij Servicio Sanitario Internacional (geneeskundige dienst van de Internationale Brigades) Unión General de Trabajadores (socialistisch vakverbond) 11

12 Woord vooraf bij de digitale heruitgave De oorlog begon in Spanje verscheen in 1986, vijftig jaar na het uitbreken van de Spaanse burgeroorlog, in een oplage van 2500 exemplaren. Het is al zeker een kwart eeuw niet meer verkrijgbaar; ook antiquarisch is het zeldzaam. Sinds 2014 is de Stichting Spanje actief, die zich ten doel stelt de herinnering aan de Nederlanders die aan de zijde van de Spaanse republiek aan de burgeroorlog hebben deelgenomen, levend te houden. De Stichting heeft ons, de schrijvers, gevraagd mee te werken aan een digitale heruitgave. Die medewerking hebben we graag verleend. Inhoudelijk is deze heruitgave ongewijzigd. De oorlog begon in Spanje vertelt het verhaal van de Nederlanders die in de Internationale Brigades aan de burgeroorlog hebben deelgenomen, zoals dat dertig jaar geleden op basis van het destijds beschikbare materiaal kon worden verteld. De tijd om nieuwe bronnen aan te boren, aanvullend onderzoek te verrichten en het boek te herzien hebben wij niet. Dat is jammer, omdat inmiddels het nodige nieuwe materiaal beschikbaar is. Zo bevat de 'Collection Komintern CPH/CPN' (een collectie microfiches met documenten uit het archief van de Communistische Internationale, die op het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) kunnen worden geraadpleegd) een reeks documenten over Nederlanders in de Internationale Brigades. 1 Voor zover ons bekend heeft tot nu toe alleen Koen Vossen van dit materiaal gebruik gemaakt. 2 Yvonne Scholten, die de afgelopen jaren boeiende biografieën van Fanny Schoonheyt, 'een Nederlands meisje (...) in de Spaanse Burgeroorlog' (Amsterdam 2011), en van Bart Schelling, 'de zingende Hollander van de Lincoln Brigade' (Rotterdam 2015), publiceerde, heeft een veelbelovend initiatief genomen: het Digitaal Platform Spanjestrijders. 3 Doel van dit project, dat wordt uitgevoerd in samenwerking met het IISG, is een biografisch woordenboek van alle Nederlanders die in de burgeroorlog aan republikeinse zijde hebben gevochten. Een database, zoals die Yvonne Scholten en haar medewerkers voor ogen staat, zal het mogelijk maken hele nieuwe vragen over Nederlandse Spanjegangers te stellen en veel gefundeerder antwoorden te geven op oude vragen. In het kader van het Digitaal Platform Spanjestrijders zal ongetwijfeld veel nieuwe informatie over Nederlanders in de Internationale Brigades beschikbaar komen, en die nieuwe informatie zal weer aanleiding geven tot verder onderzoek. Misschien zal daaruit te zijner tijd een nieuwe studie in boekvorm voortkomen. Zolang het nog niet zo ver is kan, hopen we, beschikbaarheid van ons boek van dertig jaar geleden nuttig zijn. Geïnteresseerden in de geschiedenis van de periode tussen de wereldoorlogen kunnen ons verhaal lezen in het be- 1 [Rol 45]. 2 Koen Vossen, 'Los Países Bajos y la Guerra Civil española / Nederland en de Spaanse Burgeroorlog,' in: H. Hermans e.a., Una mirada holandesa sobre la Guerra Civil española / Een Nederlandse blik op de Spaanse Burgeroorlog (Utrecht 2006), /

13 sef dat beeldvorming van het verleden altijd voorlopig en voor discussie vatbaar is, maar dat de resultaten van degelijk onderzoek hun waarde niet zo snel verliezen. Onderzoekers die toegang hebben tot nieuw materiaal kunnen hun voordeel doen met kennisneming van het beeld dat we ons destijds gevormd hebben op basis van het materiaal dat toen voorhanden was. In dat verband verdient vermelding dat de typoscripten van de door ons afgenomen interviews op het IISG kunnen worden geraadpleegd. 4 De inhoud van het boek mag ongewijzigd zijn, de typografie is dat niet. De eindnoten zijn voetnoten geworden, de paginering is anders dan die van het origineel; enkele hinderlijke zetfouten zijn gecorrigeerd. Net zomin als het origineel heeft deze digitale heruitgave een register; het ontbreken daarvan wordt ondervangen doordat de heruitgave digitaal doorzoekbaar is. Ook het beeldmateriaal is niet meer hetzelfde als in de uitgave van 1986, die een aantal foto's bevatte waarop copyright rustte. De foto's die nu zijn opgenomen, zijn afkomstig uit privécollecties en gedrukte bronnen en, voor zover wij hebben kunnen nagaan, vrij van rechten. We hebben ons beperkt tot foto's van Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog, omdat beeldmateriaal van die oorlog zelf in voldoende mate te vinden is in talloze fotoboeken en op het internet. We hebben ons best gedaan eventuele rechthebbenden te achterhalen. Indien u denkt desondanks rechten te kunnen laten gelden op één of meerdere van de opgenomen foto's, dan verzoeken wij u contact met ons op te nemen. De totstandkoming van deze heruitgave was onmogelijk geweest zonder de niet aflatende inzet en het technische vernuft van Rien Dijkstra. In zijn persoon danken we de Stichting Spanje , waarvan hij secretaris is, voor de tweede kans die zij onze dertigjarige pennenvrucht gunt. Amsterdam, december 2015 De schrijvers

14 Voorwoord Sinds de jaren zestig heeft de Spaanse Burgeroorlog vrijwel onafgebroken in de belangstelling gestaan bij historici en hun lezerspubliek. Het aantal publicaties loopt inmiddels in de vele duizenden. Over de weerklank van de Spaanse gebeurtenissen in Nederland was tot voor kort weinig bekend. Pas de laatste jaren zijn over dit onderwerp enige publicaties verschenen. Hierin komen echter de Nederlanders die gedurende de burgeroorlog aan de zijde van de Spaanse arbeidersbeweging tegen Franco hebben gestreden, slechts zijdelings aan de orde. Dit boek is het resultaat van het eerste systematische onderzoek naar de lotgevallen en ervaringen van deze mensen. Wij hebben ons beperkt tot de naar schatting ruim 600 Nederlanders, die in de communistisch geleide Internationale Brigades hebben dienstgenomen. Ook gaan wij in op de ervaringen van de enkele tientallen medische vrijwilligers uit Nederland, die gedurende de burgeroorlog hun kennis en vaardigheden in dienst van het Spaanse volk stelden. Daarnaast zijn enkele tientallen Nederlandse anarchisten en revolutionair-socialisten toegetreden tot de milities van hun Spaanse zusterorganisaties. Een poging om hen in het onderzoek te betrekken heeft helaas onvoldoende resultaat opgeleverd. Schriftelijk bronnenmateriaal bleek slechts in geringe mate voorhanden, terwijl een speurtocht naar oud-spanjestrijders van deze politieke richtingen niet meer dan één interview opleverde: een te wankele basis om algemene uitspraken te doen over de wederwaardigheden van Nederlandse anarchisten en revolutionair-socialisten in Spanje. 5 Bij het onderzoek is gebruik gemaakt van archiefmateriaal, gedrukte bronnen en 21 interviews. Het zou te ver voeren hier een uitgebreide verantwoording van het gebruik van interviews als historische bron te geven. Toch is een enkele opmerking noodzakelijk. In verschillende landen zijn memoires van oud-spanjestrijders in ruime mate voorhanden; in Nederland ontbreken deze vrijwel volledig. Alleen dit gegeven rechtvaardigt naar onze mening al het actief 'aanboren' van de herinneringen van betrokkenen in het kader van een onderzoek als dit. Wij zijn ons er echter van bewust, dat hieraan verschillende problemen verbonden zijn. Twee daarvan willen wij hier noemen. In de eerste plaats bestaat de grote meerderheid van de geïnterviewden uit mensen die na de Spaanse Burgeroorlog op enigerlei wij- 5 In het Archivo Histórico Nacional/Servicios Documentales in Salamanca, Spanje, troffen wij gegevens aan van twaalf Nederlanders die waren aangesloten bij anarchistische milities en van één die was aangesloten bij een POUM-eenheid. In het archief van het Ministerie van Justitie in Den Haag stelden wij gegevens vast omtrent twee Nederlandse revolutionair-socialisten die voor de POUM aan de strijd in Spanje deelnamen. Voorts maakten wij een interview met de Nederlandse anarchist Frans van der Donk, die in de eenheid 'Durruti' vocht. In Het Volk 1 en 15 juli 1937, wordt bericht over de arrestatie van een Nederlandse anarchist en een revolutionair-socialistisch Nederlands echtpaar in Barcelona. Tot slot verwijzen wij naar de volgende vermeldingen in de literatuur: Max Perthus, Henk Sneevliet. Revolutionair-socialist in Europa en Azië (Nijmegen 1976) p. 13, 382, 383, 490. Overigens kunnen zij die nadere informatie wensen zich tot ons richten en houden wij ons aanbevolen om nieuwe informatie te ontvangen. 14

15 ze voeling met elkaar hebben gehouden en aan hun Spaanse periode een in essentie positieve herinnering bewaren. Waarschijnlijk zijn zij niet in ieder opzicht representatief voor het Nederlandse contingent in de Internationale Brigades als geheel. Waar nodig zullen wij de lezer daarop attenderen. In de tweede plaats is het menselijk geheugen een gebrekkig en vooral selectief instrument. Het is opmerkelijk, hoe gedetailleerd de geïnterviewden zich sommige ervaringen herinneren, terwijl zij andere gebeurtenissen volledig vergeten zijn. Met behulp van schriftelijk bronnenmateriaal en van buitenlandse literatuur hebben wij geprobeerd de herinneringen van de geïnterviewden in hun juiste context te plaatsen en waar nodig van kanttekeningen voorzien. Ten behoeve van de leesbaarheid zijn de in de tekst verwerkte interviewfragmenten in geringe mate geredigeerd. De noten treft de lezer achterin het boek aan. Een volledige titelbeschrijving wordt alleen bij de eerste vermelding van een publicatie gegeven; bij volgende verwijzingen wordt volstaan met vermelding van de achternaam van de auteur en een verkorte titel. Onze oprechte dank gaat uit naar al diegenen die ons bij ons onderzoek geholpen en geadviseerd hebben. Zonder hen zou dit boek niet tot stand zijn gekomen. Met name willen wij de geïnterviewden bedanken: Siep Adema, Noortje van Bergen-Diamant, Frans van der Donk, Adriaan van Dijk, Jan van Eijk, Arie Favier, Hein Garritsen, Jaap Gons, Willem de Jong, Leo Klatser, Piet Laros, Karel Neijssel, Frans Oord, Arie van Poelgeest, Albert Potze, Trudel van Reemst-de Vries, Chris Smit, Jenny Timmerman-Schaddelee en Sake Visser. Goede herinneringen bewaren wij aan de gesprekken met twee oud-spanjestrijders, die inmiddels zijn overleden: Anton Michels en Theo van Reemst. Amsterdam, december 1985 De schrijvers 15

16 1 De burgeroorlog. Een Spaans en Europees conflict De nieuwste politieke geschiedenis van Spanje wordt gekenmerkt door een reeks van militaire coups. De pronunciamiento die op 17 juli 1936 door een aantal officieren werd gepleegd leek aanvankelijk in deze traditie te passen. De staatsgreep stuitte echter op verzet van een militante arbeidersbeweging en groeide binnen enkele dagen uit tot een burgeroorlog die bijna drie jaar duurde. De oorlog werd niet alleen door Spanjaarden uitgevochten; buitenlandse interventie speelde een belangrijke rol in het conflict. In dit hoofdstuk belichten we de achtergronden van de strijd. Tevens wordt ingegaan op het verloop van de burgeroorlog en op de binnenlandse en buitenlandse politieke implicaties. 1 De Tweede Republiek Nadat in 1930 een einde was gekomen aan de zevenjarige dictatuur van generaal Miguel Primo de Rivera, verliet koning Alfonso XIII het jaar daarop het land, toen bij gemeenteraadsverkiezingen in april de monarchistische kandidaten de nederlaag leden. Hiermee was de periode van de monarchie in Spanje zonder slag of stoot beëindigd. Bij de parlementsverkiezingen, die in juni 1931 werden gehouden, behaalden de socialisten en de verschillende links-republikeinse groeperingen een grote overwinning. Enkele maanden later kwam een op deze fracties steunend kabinet tot stand. Premier werd de links-republikeinse voorman Manuel Azaña. De taak waarvoor het nieuwe bewind zich zag gesteld, was het moderniseren van een door tegenstellingen verscheurd land. Deze tegenstellingen bepaalden sinds lang het karakter van de Spaanse samenleving. Zij waren van sociaaleconomische, politieke, ideologische en regionale aard. De regering beschikte slechts over de steun van een deel van de middenklasse en van de socialistische beweging. Links eiste ondermeer de herverdeling van het grootgrondbezit, een sociale wetgeving en inperking van de macht van kerk en leger. Ter rechterzijde verdedigde men hardnekkig de gedurende een lange periode van dictatuur en schijndemocratie vergaarde privileges. 1 Voor een nadere bestudering van de Spaanse Burgeroorlog kan de volgende literatuurlijst wellicht van nut zijn: Burnett Bolloten, The Spanish Revolution. The Left and the Struggle for Power during the Civil War (tweede druk; Chapel Hill 1980) Gerald Brenan, The Spanish Labyrinth. An Account of the Social and Political Background of the Civil War (Cambridge 1943) Pierre Broué, Emile Témime, La Révolution et la guerre d'espagne (Parijs 1961) Ronald Fraser, Blood of Spain. An Oral History of the Spanish Civil War (New York 1979) Gabriel Jackson, The Spanish Republic and the Civil War (Princeton 1965) Rudolf de Jong, De Spaanse Burgeroorlog (Den Haag 1963) Hugh Thomas, The Spanisch Civil War (derde druk, herziene uitgave; Harmondsworth 1977) Paul Preston, ed., Revolution and War in Spain (Londen-New York 1984) 16

17 In 1931 was Spanje een hoofdzakelijk agrarisch land. Meer dan de helft van de bevolking leefde van de landbouw, die ongeveer veertig procent van het nationaal inkomen opbracht. In het zuiden, met name in Andalusië en Extremadura, was het land goeddeels in handen van grootgrondbezitters. Voor een deel was hier sprake van reeds eeuwen bestaande adellijke landgoederen. Het merendeel van het grootgrondbezit was echter in handen van een plattelandsbourgeoisie, die haar bezittingen in de negentiende eeuw ondermeer door de aankoop van door de staat geconfisqueerd kerkelijk grondbezit had verworven. De landarbeiders in het zuiden leefden onder mensonwaardige omstandigheden en waren veelal een deel van het jaar werkloos, terwijl de grootgrondbezitters hun landerijen extensief lieten bewerken en uitgestrekte gebieden gedurende lange periodes braak lieten liggen. Opstanden van het plattelandsproletariaat waren in het zuiden schering en inslag. Het anarchisme had vooral onder de Andalusische landarbeiders grote aanhang. Overigens kenden ook het noorden en midden van Spanje sociale problemen op het platteland, hier meestal als gevolg van de verdeling van de grond in onrendabele eenheden en van onrechtvaardige pachtcontracten. Spanje had in 1931 weinig industrie van betekenis. Een uitzondering hierop vormden de Baskische provincies en Catalonië, centra van respectievelijk zware metaalindustrie en katoenbewerking. In Catalonië had het anarchosyndicalisme onder de georganiseerde arbeiders de meeste aanhang, in Bilbao en omgeving domineerden de socialistische organisaties. Spanje was in de jaren dertig het enige land in Europa, waar het anarchisme qua omvang kon wedijveren met het socialisme. Het politieke leven in Catalonië en Baskenland werd niet alleen gekenmerkt door de aanwezigheid van een sterke arbeidersbeweging, maar ook door een streven naar regionale autonomie, dat vooral onder de kleine burgerij zijn aanhang rekruteerde. In beide gebieden had in de negentiende eeuw een renaissance van de eigen taal en cultuur plaatsgevonden. In Catalonië was een links-liberale partij, de Esquerra, de voornaamste draagster van het autonomiestreven. In Baskenland werd deze functie vervuld door een partij met een sterk katholiek stempel, de Partido Nacionalista Vasco. Het vraagstuk van de nationale minderheden binnen de Spaanse staat was voor het republikeinse bewind een heet hangijzer. Behalve in de Baskische provincies was slechts een minderheid van de bevolking praktiserend katholiek. Tussen de arbeidersklasse en de kleine burgerij in de steden enerzijds, de kerkelijk hiërarchie en de religieuze ordes anderzijds, gaapte een diepe kloof. De kerk werd volledig vereenzelvigd met de bestaande orde: regelmatig keerde de volkswoede zich tegen kerkgebouwen, kloosters en geestelijken. Hoewel haar grondbezit in de negentiende eeuw was geconfisqueerd, beschikte de Spaanse kerk over aanzienlijke economische macht door het bezit van aandelen in bankwezen en industrie. Minstens even belangrijk was de ideologische invloed van het katholicisme: de kerk beheerste het onderwijsstelsel. De republikeinse regering probeerde deze invloed terug te dringen, onder andere door kloosterordes te verbieden onderwijs te geven. Zij joeg met dergelijke maatregelen echter een deel van de bevolking tegen zich in het harnas. De kleine burgerij in de provinciesteden en 17

18 op het platteland identificeerde zich sterk met de katholieke kerk. Een aartsconservatieve instelling verbond deze groep met de grootgrondbezittersklasse. Ondanks het roemloze einde van de monarchie bleven monarchistische groeperingen zich onder de Republiek roeren. Aanhangers van de in 1931 vertrokken Alfonso XIII kon men vooral aantreffen onder grootgrondbezitters en in financierskringen. Het carlisme, een ultrareactionaire monarchistische stroming voortgekomen uit dynastieke twisten in de negentiende eeuw, was sterk geworteld onder de redelijk welvarende boeren in Navarra. Ook in het leger, een erfenis van de monarchie, waren vijanden van de Republiek te vinden. Het topzware officierscorps in 1931 was er één officier op negen soldaten huldigde in meerderheid conservatieve politieke opvattingen en beschouwde zich als hoeder van de eenheid van de Spaans staat: iedere concessie aan het streven naar regionale autonomie van de Basken en Catalanen werd met het grootst mogelijke wantrouwen gadegeslagen. Omdat het leger bovendien drager was van een indrukwekkende traditie van inmenging in de binnenlandse politiek, trachtte de republikeinse regering de macht van het officierscorps terug te dringen. Onvrede over deze maatregelen en verzet tegen de verlening van gedeeltelijke autonomie aan Catalonië leidden in 1932 tot een staatsgreep onder leiding van generaal Sanjurjo. Het resultaat was een fiasco voor de samenzweerders. Op economisch terrein zag de regering van Azaña zich geconfronteerd met de gevolgen van de depressie. Terwijl de prijzen voor landbouwproducten daalden en steeds meer bouwland braak kwam te liggen, nam de werkloosheid toe. Om deze problemen het hoofd te bieden werd een reeks van maatregelen getroffen. Op het cruciale punt echter, de verdeling van het grootgrondbezit, toonde de regering zich uiterst terughoudend. De landhervormingswet die in 1932 tot stand kwam, voorzag alleen in een radicale onteigening van het grootgrondbezit van de adel en maakte het aanpakken van het grootgrondbezit van de bourgeoisie praktisch zeer moeilijk uitvoerbaar. Bovendien werd de uitvoering van de wet met onvoldoende voortvarendheid ter hand genomen. In 1933 kwam de regering steeds sterker in de problemen door de zich toespitsende klassentegenstellingen. In de winter was op het platteland sprake van wijdverbreide sociale onrust. Bij een anarchistische opstand in het Andalusische dorp Casas Viejas richtten politietroepen een bloedbad aan. Deze gebeurtenis betekende een ernstige slag voor het prestige van Azaña en de zijnen. Binnen de socialistische partij groeiden de twijfels over de wenselijkheid van verdere regeringsdeelname. In ondernemerskringen bestond grote ontevredenheid over de arbeidswetgeving van de minister van Sociale Zaken, de socialist Francisco Largo Caballero. De partij van de industriële bourgeoisie, de radicalen van Alejandro Lerroux, had de regering tot dusverre onder voorbehoud gesteund; nu ging zij in de oppositie. Interne verdeeldheid en versmalling van het parlementaire draagvlak leidden tot het aftreden van de regering. De hierdoor noodzakelijk geworden verkiezingen vonden eind 1933 plaats. Zij gaven een ruk naar rechts te zien. Als grote overwinnaar kwam de Confederación Española de Derechas Autónomas (CEDA) uit de bus, een alliantie van rechtse katholieke groeperingen onder leiding van José Maria Gil Robles. De loyaliteit van de CEDA ten opzichte van de republikeinse staatsvorm was twijfelachtig: in de verkiezingsstrijd had Gil Robles samengewerkt 18

19 met de monarchistische groeperingen. En hoewel de CEDA als een parlementaire partij opereerde, koketteerde haar leider met het fascisme op een wijze die ter linkerzijde tot groot wantrouwen leidde. Ook de radicalen van Lerroux boekten een forse winst, terwijl de linksrepublikeinen en socialisten een vernietigende nederlaag leden. Lerroux werd ministerpresident van een uit radicalen bestaand kabinet, dat mede afhankelijk was van de parlementaire steun van de CEDA en de monarchistische fracties. Alle onder de regering-azaña begonnen hervormingen werden bevroren of teruggedraaid. De aanstichters van de coup van 1932 kregen amnestie. De regeringswisseling leidde een periode van scherpe polarisatie in. Ondernemers en grootgrondbezitters openden een frontale aanval op de lonen. De vakbonden reageerden met stakingen, waartegen met geweld werd opgetreden door de regering. Binnen de socialistische beweging heerste grote teleurstelling over de povere resultaten van twee jaar regeringsdeelname. In combinatie met de strijdvaardigheid van de achterban en met angst voor de CEDA resulteerde deze teleurstelling in een sterke radicalisering van de socialisten. De traditionele reformistische politiek van de partij werd in toenemende mate in twijfel getrokken. Woordvoerder van deze tendens werd de voormalige minister van Sociale Zaken, Caballero. Toen Lerroux in oktober 1934 drie CEDA-ministers in zijn kabinet opnam, barstte de bom. De links-republikeinen bestempelden de stap van Lerroux als het uitleveren van de Republiek aan haar vijanden. Links beschouwde de CEDA als een clericaal-fascistische partij. De socialisten riepen in Madrid een algemene staking uit. In Barcelona werd de onafhankelijkheid van Catalonië geproclameerd. In beide gevallen slaagde de regering er zonder noemenswaardige problemen in het verzet in de kiem te smoren. Maar in Asturië, waar de arbeidersorganisaties gezamenlijk in opstand kwamen, hielden de mijnwerkers het twee weken vol tegen uit Spaans Marokko aangevoerde troepen. De repressie was meedogenloos. Meer dan duizend arbeiders verloren het leven. Tienduizenden werden, in afwachting van een proces, gevangen gezet. Onder hen waren de leiders van de socialisten, de anarchisten, de links-republikeinen en de Catalaanse Esquerra. De repressie na de oktober-opstand en de vrees voor een volledig door de CEDA gedomineerde regering leidden tot een toenadering tussen de verschillende arbeiderspartijen en de links-republikeinen. Eind 1935 struikelde de regering-lerroux over enkele financiële schandalen. Voor februari 1936 werden algemene verkiezingen uitgeschreven. Links verenigde zich in het Volksfront, rechts de CEDA en de monarchisten in het Nationaal Front. Het Volksfront behaalde de overwinning; een geringe meerderheid van de stemmen leverde door het gehanteerde verkiezingsstelsel een grote zetelmeerderheid op. Het politieke centrum werd weggevaagd. Op basis van de verkiezingsuitslag werd een uit links-republikeinen bestaand kabinet gevormd, dat afhankelijk was van de parlementaire steun van de arbeiderspartijen. Ruim twee jaar daarvoor, na de rechtse verkiezingszege van eind 1933, hadden ondernemers en grootgrondbezitters hun kans schoon gezien om in het offensief te gaan. Nu kwam de arbeidersklasse in beweging. Stakingen en landbezettingen waren aan de orde van de dag. In deze 19

20 situatie begon rechts zijn hoop te vestigen op een staatsgreep. Complotterende militairen zochten en vonden steun bij monarchisten, fascisten en een deel van de CEDA. De opstand begon op 17 juli in Spaans Marokko en sloeg de volgende dag over naar de garnizoenen op het vasteland. Links eiste en kreeg wapens van de regering en kwam in verzet tegen de staatsgreep. De Spaanse Burgeroorlog was begonnen. Twee politieke fronten Vanaf juli 1936 stonden de politieke fronten, die zich sinds het najaar van 1934 hadden geformeerd, gewapenderhand tegenover elkaar. Aan de ene kant de nationalisten: onder deze naam verenigden zich monarchisten, clericalen en fascisten om de militaire opstand te ondersteunen en de Republiek ten val te brengen. Na de eerste oorlogsdagen beheersten zij naast Spaans Marokko vooral grote delen van het platteland: het zuidwesten en een gebied dat zich ten noorden van Madrid uitstrekte van Aragon tot aan de Portugese grens en doorliep tot in Galicië. Hun manschappen waren beter getraind en bewapend dan die van hun tegenstanders. In het kamp van de verdedigers van de Republiek werkten de meest uiteenlopende politieke stromingen samen: anarchosyndicalisten, socialisten, communisten en republikeinen. Zij hadden de Atlantische kuststrook, het oosten en het midden van Spanje in handen. De republikeinse zone omvatte de belangrijkste industriële centra, Catalonië en Baskenland, en de grootste steden van het land. Militair stonden de verdedigers van de Republiek echter minder sterk dan de nationalisten. En in het verdere verloop van de oorlog zou ook hun onderlinge verdeeldheid in het nadeel van de Republiek werken. Uiteenlopende opvattingen over de maatschappelijke, politieke en militaire vraagstukken waar men mee geconfronteerd werd, gaven aanleiding tot een reeks van conflicten. Het spreekt vanzelf, dat dit de oorlogsinspanning niet ten goede kwam. Wij geven een korte schets van de verschillende groeperingen die in deze conflicten partij waren. De anarchosyndicalistische beweging nam met haar massale aanhang een belangrijke plaats in binnen het republikeinse kamp. Qua omvang deed zij niet onder voor de socialistische beweging. Binnen het anarchosyndicalisme waren twee revolutionaire stromingen vertegenwoordigd. De anarchistische richting stamde uit de negentiende eeuw en zag de revolutie als een omvangrijke volksopstand, waarvan het zwaartepunt op het platteland zou liggen. Talrijke spontane acties moesten de bevolking radicaliseren en op deze revolutie voorbereiden. De syndicalistische richting dateerde van het begin van deze eeuw en was geënt op de industriële samenleving: de revolutie moest door vakbonden worden voorbereid en zou de vorm aannemen van een algemene werkstaking, die moest samenvallen met een overname van de productiemiddelen. De twee richtingen waren nauw met elkaar verbonden in de Confederación Nacional de Trabajo (CNT), een in 1911 opgerichte federatie van vakverenigingen. Naast en voor een deel ook binnen de CNT opereerde de Federación Anarquista Ibérica (FAI), die in 1927, tijdens de dictatuur van Primo de Rivera, als een geheime organisatie was opgericht. Leden van de FAI namen vooraanstaande posities in binnen de CNT en trachtten het omvangrijke vakverbond op een revolutionaire koers te houden. 20

21 De CNT en de FAI maakten geen deel uit van het Volksfront, maar door de loop der gebeurtenissen belandden zij in het republikeinse kamp. In juli 1936 organiseerden zij op veel plaatsen met succes het volksverzet tegen de militaire opstand. Vooral in Catalonië en Aragon was hun bijdrage groot. Gedurende de eerste maanden van de oorlog was de CNT in deze gebieden de belangrijkste machtsfactor. De anarchosyndicalisten gebruikten deze positie om op grote schaal revolutionaire veranderingen door te voeren. Industrie en dienstensector werden vrijwel volledig gecollectiviseerd, hetgeen gepaard ging met de invoering van arbeiderszelfbestuur. In het door de milities van de CNT beheerste deel van Aragon werden honderden agrarische collectieven gevormd. In de dorpen werden comités opgericht, die bestuurlijke taken kregen en hun beleid uitstippelden op basis van intensief contact met de bevolking. Voor de anarchosyndicalisten waren oorlog en revolutie onlosmakelijk met elkaar verbonden: het waren in de eerste plaats de revolutionaire verworvenheden, die zij tegen de militaire opstandelingen verdedigden. Andere groeperingen binnen het republikeinse kamp met name de gematigde vleugel van de socialistische partij, de republikeinen en de communisten waren van mening, dat de revolutionaire experimenten nadelig waren voor de oorlogsinspanning. De Partido Socialista Obrero Español (PSOE) ging de burgeroorlog in als een verdeelde partij. De gematigde vleugel onder leiding van Indalecio Prieto trachtte de socialisten op hun traditionele reformistische koers te houden, de linkervleugel onder leiding van Caballero stelde zich op een revolutionair standpunt. In 1936 had de linkervleugel de overhand, mede dankzij de steun van het socialistische vakverbond, de Unión General de Trabajadores (UGT). Van september 1936 tot mei 1937 was Caballero regeringsleider. In de loop van 1937 wist de gematigde vleugel Caballero echter politiek uit te schakelen. De overwinning van Prieto en de zijnen was merkwaardig genoeg in belangrijke mate te danken aan de communisten. De Partido Comunista de España (PCE) was ten tijde van de val van de monarchie niet meer dan een politieke sekte met enkele honderden leden. Hoewel de communisten begin 1936 niet langer als een te verwaarlozen factor konden worden beschouwd, zette pas na het uitbreken van de oorlog een spectaculaire groei in: eind 1936 telde de partij leden, een half jaar later waren het er Een belangrijk deel van deze nieuwe aanhang werd gerekruteerd onder de boeren en de kleine burgerij. De PCE dankte haar populariteit onder deze groepen aan haar verzet tegen de revolutionaire experimenten. De communisten wilden de strijd tegen de nationalisten in Spanje op zo breed mogelijke basis voeren en tegelijkertijd steun verwerven voor de Republiek bij de West-Europese mogendheden. Daarbij handelden zij in overeenstemming met de volksfront-politiek van de Communistische Internationale (Komintern) én met het streven naar collectieve veiligheid van de Sovjetunie. Volgens de PCE was de inzet van de oorlog de verdediging van een democratische republiek tegen het fascisme. Door de buitenlandse steun die de opstandelingen ontvingen, had het conflict in deze visie tevens het karakter van een strijd voor de Spaanse onafhankelijkheid tegen Duitse en Italiaanse agressie. Behalve aan haar verzet tegen de revolutionaire experimenten dankte de PCE haar groeiende invloed vooral aan haar militaire politiek: de communisten beseften, welke eisen het voeren van een oorlog stelde, en zij wisten daarnaar 21

22 te handelen. Maar met hun opvatting, dat het winnen van de oorlog vóór alles ging, stonden zij diametraal tegenover de anarchosyndicalisten, voor wie oorlog en revolutie immers een onverbrekelijke eenheid vormden. Als haar aartsvijanden beschouwde de PCE de dissidente communisten. Deze hadden zich verenigd in de Partido Obrero de Unificación Marxista (POUM), een anti-stalinistische partij, die vooral in Catalonië een beduidende aanhang had. Met het ledental groeide de invloed van de PCE. Communisten bezetten al spoedig een aantal sleutelposities in het leger en het staatsapparaat. Hun invloed in de UGT groeide en zij domineerden de socialistisch-communistische jeugdbeweging. Hetzelfde was het geval met de Partit Socialista Unificat de Catalunya (PSUC), het resultaat van de fusie van de socialistische en communistische partijen in Catalonië. De PSUC sloot zich aan bij de Komintern. Via haar vertegenwoordigers in de Catalaanse regering, de Generalitat, en met gebruikmaking van haar greep op de Catalaanse UGT, bond de PSUC in de winter van 1936/1937 de strijd aan tegen de machtspositie van de CNT en tegen de POUM. Na een reeks kleinere incidenten leidde dit in mei 1937 tot een ware burgeroorlog binnen de burgeroorlog in de straten van Barcelona. Dagenlang bestookten POUM en CNT-FAI enerzijds, PSUC en Esquerra anderzijds elkaar vanachter barricades. Politieke bondgenoten vond de PCE behalve bij de gematigde socialisten vooral bij het niet-proletarische deel van het Volksfront, dat uit twee partijen bestond: de Unión Republicana van Martinez Barrio en de Izquierda Republicana van Azaña. Doordat Azaña gedurende de burgeroorlog het presidentschap van de Republiek bekleedde, had zijn relatief kleine links-republikeinse partij een aanzienlijke invloed. De Republiek werd, zo kunnen wij concluderen, verdedigd door politieke stromingen met sterk uiteenlopende opvattingen en doelstellingen. Soms liepen de scheidslijnen dwars door politieke partijen en vakbonden heen. Anarchosyndicalisten, dissidente communisten, gematigde en revolutionaire socialisten, links-republikeinen en communisten vonden elkaar in de strijd tegen de rebellerende generaals. Daarmee werd in ieder geval voorkomen, dat de staatsgreep slaagde. Maar verder dan een uit nood geboren samenwerking ging de eenheid nauwelijks. Ook de tegenstanders van de Republiek, de nationalisten, hadden met interne onenigheid te kampen. Reeds in een vrij vroeg stadium van de oorlog slaagden zij er echter in hun onderlinge geschillen opzij te zetten. Direct na de opstand werd een voorlopige junta in het leven geroepen; de toonaangevende figuren binnen dit lichaam waren de generaals Mola, Queipo de Llano en Franco. In september 1936 werd Franco door de junta belast met het opperbevel van de strijdkrachten en de hoogste politieke autoriteit in de nationalistische zone. In de daaropvolgende maanden ontwikkelde zijn positie zich tot die van staatshoofd en alleenheerser: de caudillo. Zowel Gil Robles als Lerroux gaven hun steun aan de opstand, maar de rol van de parlementaire oppositie tegen het Volksfront was na juli 1936 uitgespeeld. Sterk op de voorgrond traden daarentegen de al eerder genoemde carlisten en de fascistische partij, de Falange. Deze was in 1933 opgericht door José Antonio Primo de Rivera, de zoon van de voormalige dictator. In 1934 vond een fusie plaats tussen de Falange en de Juntas de Ofensiva 22

23 Nacional Sindicalista (JONS), een door het nationaal-socialisme beïnvloede jongerenorganisatie. Tot 1936 bleef de Falange een kleine partij, maar na de verkiezingsoverwinning van het Volksfront nam zij snel in betekenis toe. Falangistische milities speelden in de eerste fase van de oorlog aan nationalistische zijde een belangrijke rol. In november 1936 werd Primo de Rivera jr. in de republikeinse zone geëxecuteerd. Pas eind 1938 werd zijn dood in de nationalistische zone bekend gemaakt. Rond zijn persoon had zich in de tussentijd een ware cultus ontwikkeld. Onderlinge geschillen tussen carlisten en falangisten vormden een potentiële bron van politieke moeilijkheden in het nationalistische kamp. In april 1937 maakte Franco van interne strubbelingen in de Falange gebruik om beide partijen bij decreet op te laten gaan in een eenheidspartij: de Falange Española Tradicionalista y de las JONS. Vanaf dat moment verenigde hij in zijn persoon de functies van staatshoofd, opperbevelhebber en leider van de enige partij. Terwijl binnen het republikeinse kamp de politieke conflicten naar een hoogtepunt groeiden, slaagde Franco erin de toonaangevende groeperingen binnen het nationalistische kamp in een hechte coalitie onder zijn persoonlijke leiding te verenigen. Buitenlandse reacties Door het verzet van de bevolking tegen de opstandige militairen was de staatsgreep uitgelopen op een burgeroorlog. Spoedig groeide deze oorlog uit tot meer dan een intern Spaans conflict. Dat de burgeroorlog bijna drie jaar zou duren, was vooral het gevolg van de steun die beide partijen uit het buitenland ontvingen. Het Europese politieke klimaat tijdens de tweede helft van het interbellum werd volledig beheerst door de militaire dadendrang van fascisme en nationaal-socialisme. Dit is niet de plaats om in te gaan op de oorzaken die aan deze rechts-autoritaire stromingen ten grondslag lagen. Eén aspect halen wij hier wel voor het voetlicht, namelijk de strijd tegen het bolsjewisme. Fascisme en nationaal-socialisme hadden zich ten doel gesteld het revolutionaire socialisme, met name zoals zich dat in de Sovjetunie na 1917 had gevestigd, te vernietigen. Hiertoe waren alle middelen geoorloofd. Vandaar ook dat de strijd van Mussolini en Hitler zich binnenslands in de eerste plaats richtte tegen socialisten en communisten. De opstandige generaals beschouwden hun staatsgreep als een reactie op de dreiging van een 'communistische revolutie'. Het was dus niet verwonderlijk, dat Hitler en Mussolini positief reageerden op hun verzoek om militaire bijstand. De fascistische mogendheden hadden nog twee redenen om de nationalisten te helpen. In de eerste plaats konden Duitsland en Italië middels interventie in Spanje belangrijke militair-strategische posities in Europa verwerven. Voorts konden zij, ter compensatie van hun inzet, rechten doen gelden op Spaanse grondstoffen, die zij nodig hadden voor hun oorlogsindustrie. Italië verleende vooral steun in de vorm van volledig uitgeruste divisies, terwijl Duitsland artillerie, vliegtuigen en militaire specialisten stuurde. Wat waren de reacties van de westerse democratieën? Hoe reageerde bijvoorbeeld Frankrijk, dat door een Volksfront onder leiding van Léon Blum werd geregeerd? De westerse wereld liet zich niet veel gelegen liggen aan de Spaanse Republiek. Dit kwam al spoedig aan het licht toen de Spaanse regering zich voor de aanschaf van oorlogsmateriaal tot het 23

24 westen wendde en nul op het rekest kreeg. Met uitzondering van de eerste weken, toen vanuit Frankrijk enig oorlogsmateriaal zijn weg vond naar Spanje, zijn vanuit het westen geen substantiële hoeveelheden goederen aan de Republiek geleverd. Hoe was dit mogelijk? De Franse Volksfrontregering voerde een vreesachtig, door onmacht bepaald buitenlands beleid. Er is wel gesuggereerd dat de regering-blum onder druk van Engeland heeft afgezien van steun aan de Spaanse Republiek. Maar hoewel een zekere Engelse druk niet valt te loochenen, waren het in de eerste plaats binnenlands-politieke problemen, die Blum van steun aan Spanje deden afzien. In Engeland, waar de conservatieven aan de macht waren, voelde men niet veel voor een samenwerking met Frankrijk en de Sovjetunie om de machtsontplooiing van Italië en Duitsland in te dammen. Ideologisch strookte deze samenwerking niet met de conservatieve opvattingen. Zodoende kozen zowel Frankrijk als Engeland voor een politiek van non-interventie. Vóór alles wilde men de oorlog lokaliseren en een internationaal gewapend conflict vermijden. Daartoe moesten de Europese mogendheden zich bereid verklaren af te zien van de levering van wapens aan de strijdende partijen. Hierbij stapte men lichtvaardig heen over het feit, dat dit beleid impliciet de rebellerende generaals erkende als gelijkwaardig aan de wettig gekozen Spaanse regering. De noninterventiepolitiek werd gecoördineerd door de non-interventiecommissie, waarvan ook een vertegenwoordiger van de Nederlandse regering deel uitmaakte. Eind augustus 1936 sloten Italië en Duitsland zich aan, hoewel beide landen niet van zins waren hulp aan de militaire opstandelingen te weigeren. Het feit dat de non-interventiecommissie geen einde maakte aan het brutale optreden van Italië en Duitsland, tekent de onmacht, of liever, de onwil van deze instelling. Deze onwil was een uitvloeisel van de 'appeasement'-politiek van de Britse conservatieve regering tegenover Duitsland en Italië. Door gedeeltelijk tegemoet te komen aan de eisen van de fascistische mogendheden hoopte men werkbare internationale verhoudingen te scheppen en het oorlogsgevaar af te wenden. De Spaanse Republiek en Tsjecho-Slowakije waren van deze politiek de voornaamste slachtoffers. De Verenigde Staten voerden gedurende het interbellum een isolationistische buitenlandse politiek. Vanaf het midden van de jaren dertig werd een aantal neutraliteitswetten aangenomen, die moesten voorkomen, dat het land bij een eventuele wereldoorlog betrokken zou raken. Begin 1937 werd deze wetgeving ook van toepassing verklaard op de oorlog in Spanje. Onder meer werd de levering van wapens, munitie en ander oorlogstuig aan één der strijdende partijen verboden. De politiek van de Sovjetunie met betrekking tot het Spaans conflict moet begrepen worden in het kader van het streven naar collectieve veiligheid, dat van 1934 tot 1939 het buitenlandse beleid van de Sovjet-leiding bepaalde. De Sovjetunie zag haar veiligheid bedreigd door Italië en vooral Duitsland in het westen en door Japan in het oosten. Door toenadering te zoeken tot de westerse mogendheden hoopte men dit gevaar af te wenden. De Spaanse Burgeroorlog werd min of meer een test-case voor de bereidheid van Engeland en Frankrijk om daadwerkelijk iets te ondernemen tegen de fascistische agressie. Om een internationaal isolement te vermijden trad de Sovjetunie toe tot de non-interventieovereenkomst, maar men maakte zich geen illusies over de bedoelingen van de fascistische mo- 24

25 gendheden. In oktober 1936 kondigde de Sovjet-vertegenwoordiger in de noninterventiecommissie aan, dat zijn land zich niet sterker aan de overeenkomst gebonden achtte dan de andere deelnemers. Het was duidelijk wie hij op het oog had. Nog dezelfde maand arriveerden de eerste wapenzendingen uit de Sovjetunie in Spanje. Het was niet de bedoeling om de Republiek in staat te stellen met uitsluitend Russische steun de oorlog te winnen. De Sovjet-leiding hoopte, dat op den duur ook Frankrijk en Engeland op de Duitse en Italiaanse interventie in Spanje zouden reageren door de Republiek te hulp te komen. De westerse mogendheden bleken echter volledig bereid de voortdurende schending van de non-interventieovereenkomst door Duitsland en Italië te tolereren. De Sovjetunie bleef gedurende de gehele burgeroorlog de voornaamste wapenleverancier van de Republiek, hoewel de omvang van de zendingen na de zomer van 1937 terugliep. Na de uitlevering van Tsjecho-Slowakije aan Hitler, in september 1938, en de ondergang van de Spaanse Republiek in de daaropvolgende maanden trok men in Moskou zijn conclusies ten aanzien van de mogelijkheid van gemeenschappelijk optreden met de West-Europese mogendheden. In maart 1939 gaf Stalin voor het eerst een duidelijk signaal in de richting van Duitsland. Vijf maanden later zou deze toenadering resulteren in een heftig omstreden nonagressiepact. De eerste oorlogsdagen Van de opstandige generaals is Francisco Franco ongetwijfeld de bekendste. De latere leider van de opstand was in 1936 al berucht vanwege zijn bloedige onderdrukking van de opstand van Asturische mijnwerkers in oktober Door de republikeinse regering was hij overgeplaatst naar een uithoek van Spanje, de Canarische Eilanden. Dat kon niet verhinderen dat hij zich aansloot bij de rebellerende troepen in Marokko, twee dagen nadat op 17 juli 1936 de opstand was uitgebroken. Na enige verzet werd de strijd daar in het voordeel van de opstandelingen beslist en kon Franco met behulp van Duitse vliegtuigen zijn troepen overbrengen naar het Spaanse vasteland. Het was zijn bedoeling om vanuit Zuid-Spanje naar Madrid op te rukken. Op het vasteland was de staatsgreep inmiddels op veel plaatsen mislukt, doordat de bevolking zich meester maakte van de wapenarsenalen en tezamen met regeringsgetrouwe troepen de opstandige militairen uitschakelde. In Catalonië vormden zich milities bestaande uit aanhangers van de CNT-FAI, de UGT, de PSUC en de POUM. Hierbij voegden zich leden van de links-liberale Esquerra en onderdelen van de reguliere strijdkrachten. In Madrid werd de opstand neergeslagen door milities die overwegend bestonden uit UGT-leden. De strijd was buitengewoon fel en werd gekenmerkt door wreedheden over en weer. Aan Franco's zijde had de terreur een systematisch karakter. Een van de ergste slachtpartijen was de bezetting van Badajoz. Op macabere wijze werd huisgehouden onder eenieder die ook maar enigszins de schijn op zich laadde linkse denkbeelden aan te hangen; duizenden republikeinen, socialisten en communisten, mannen en vrouwen van de milities, werden het slachtoffer. Een tragische bijkomstigheid was hier, dat honderden die over de nabijgelegen Portugese grens wilden vluchten, door de Portugese grenspolitie werden teruggestuurd, een wisse dood tegemoet. Ook op de Balearen gingen de opstandelingen zich te buiten aan een 25

26 verschrikkelijke terreur. Hier voerde de quasi-generaal Aldo Rossi, een Italiaan die zich bij de opstandelingen had aangesloten, het bevel over terreureenheden, die onder begeleiding van burgemeesters en pastoors elke avond de dorpen uitkamden op zoek naar hun slachtoffers. De laatsten werden met vrachtwagens naar de omgeving van een kerkhof vervoerd, waar zij werden geëxecuteerd. Deze acties werden vier maanden lang avond aan avond uitgevoerd. De terreur in het republikeinse kamp had een minder systematisch karakter en kostte minder slachtoffers. Maar ook hier werd in de eerste fase van de oorlog een groot aantal mensen zonder vorm van proces geëxecuteerd. Met name aanhangers van rechtse partijen en geestelijken, die werden vereenzelvigd met de militaire opstandelingen, werden vermoord. De republikeinse regering en de leiding van de Volksfrontpartijen en de vakbonden veroordeelden deze terreur en trachtten er een eind aan te maken. Bij Franco was van een dergelijke veroordeling geen sprake en werden de bloedige 'zuiveringen' ook na de burgeroorlog voortgezet. De militie Bij zijn opmars naar Madrid beschikte Franco over Spaanse en Marokkaanse soldaten, die als beroepsmilitair deel uitmaakten van het Afrikaanse legercorps. Zij hadden weinig moeite met het republikeinse leger. De republikeinse troepen bestonden in de eerste maanden van de burgeroorlog voornamelijk uit door vrijwilligers gevormde milities. Deze telden op hun hoogtepunt manschappen. De vrijwilligers werden gerekruteerd onder de leden van de vakbonden en de linkse politieke partijen. Tijdens de gevechten in juli 1936 behaalden zij enige belangrijke successen, maar spoedig bleek dat zij op het slagveld slecht functioneerden. Het ontbrak de milities aan eenvoudige militaire kennis en aan discipline. Zo is het voorbeeld bekend van de milicianos die elke ochtend met de bus vanuit Madrid naar het naburige front vertrokken en 's avonds weer terugkeerden. 's Nachts werd namelijk niet gevochten! Men trachtte de democratische wijze van besluitvorming van vakbond en politieke partij over te nemen. Onder veel manschappen heerste de overtuiging, dat bevelen niet zonder voorafgaande discussie geaccepteerd konden worden. Een beperkt aantal regeringsgetrouwe officieren was toegetreden tot de militie-eenheden, maar als beroepsmilitair werden zij gewantrouwd. Meestal werden politieke leiders, die niet over militaire ervaring beschikten, commandant van de vrijwilligers. De rivaliteit tussen milities van verschillende politieke signatuur was soms dodelijk. Anarchisten en communisten waren bang, dat ze voor elkaar de kastanjes uit het vuur moesten halen. Vanwege deze politieke verdeeldheid kon de republikeinse generale staf, in tegenstelling tot die van Franco, de legereenheden niet gemakkelijk leiding geven. Zo werd vaak kostbare tijd verloren met het overreden van commandanten en manschappen. De Republikeinse regering probeerde deze problemen te ondervangen door de militie om te vormen tot een traditioneel leger met een strakke discipline en hiërarchie. De PCE was de voornaamste pleitbezorger van dit traditionele concept. De communistische militie, het Vijfde Regiment, had een zekere faam verworven vanwege zijn militaire efficiëntie. De communisten beschouwden dit regiment als een voorbeeld voor het gehele republikeinse leger; de grote inzet van de politiek gemotiveerde soldaten en de militaire discipline waren de 26