Water Game. Inceptiefase. Datum: 01/06/2008. Versie 1.2. Tygron Serious Gaming

Transcriptie

1 Water Game Inceptiefase Datum: 01/06/2008 Versie 1.2 Tygron Serious Gaming

2 Inhoudsopgave INLEIDING...1 STATE OF THE ART...2 WAT IS EEN SERIOUS GAME?...2 DE VERSCHILLENDE SOORTEN SERIOUS GAMES...2 Edutainment...3 Persuasive games...3 Training games...4 Management games...5 Virtuele werelden...5 DE TECHNISCHE KANT...6 Serious game kenmerken...6 Serious Game Engine...7 HET SLAGEN OF FALEN VAN EEN SERIOUS GAME...8 FACTOREN...8 Samen met de klant...8 Inzichtelijke systemen...8 Aansluiting met entertainment games...8 Student deelname...8 Balans...8 Passende game mechanics...8 De juiste betrokken partijen...9 DE PROEF OP DE SOM...9 Samen met de klant...9 Inzichtelijke systemen...9 Aansluiting met entertainment games...9 Student deelname...10 Balans...10 Passende game mechanics...10 De juiste betrokken partijen...10 SERIOUS GAMES ALS INSTRUMENT BIJ INTERACTIEVE BESLUITVORMING...11 DE WATERGAME...13 INTRODUCTIE...13 DOELSTELLING...14 SPELCONCEPT...14 De wereld...15 Cases...16 Indicatoren...16 DE DOELGROEP...17 Kerngroep...17 Omgeving kerngroep...17 Educatie...17 PLAN VAN AANPAK...18 INCEPTIEFASE...18 PILOTFASE...18 GENERIEKE FASE...18 PLANNING...19 CONCEPT-ART...20 REFERENTIES...21 SPEL BIBLIOGRAFIE...22 ii

3 Inleiding De computer speelt een steeds grotere rol in ons dagelijks leven. De huidige generatie brengt een groot deel van haar tijd door op Internet en in virtuele computerwerelden. Onderdeel daarvan is een groeiende niche genaamd serious games. Deze computergames hebben naast het aansprekende gamegedeelte ook een serieuze boodschap. Hierbij wordt een serieuze boodschap of een ingewikkelde simulatie in spelvorm gewikkeld. De spelers ervaren problemen op een actieve manier, vaak in teamverband en zoeken gezamenlijk naar oplossingen met respect voor wederzijdse belangen. Op deze wijze blijft niet alleen de kennis beter hangen maar komt vaak droge stof tot leven. Dat Nederland deels onder de waterspiegel ligt, weten de meeste mensen inmiddels wel. Maar waar wij met ons land heen willen is een complexer vraagstuk. Nederland is een dichtbevolkt land en wil economisch gezond blijven. Daarvoor is een goede waterhuishouding van groot belang, zowel extern met de zee als intern met de rivieren. Duurzaamheid speelt hier een belangrijke rol, mede in relatie met leven met water. Om een daarop ingestelde maatschappij in de komende jaren te bereiken moeten er verschillende stappen worden genomen. Daarbij spelen vele instanties zoals gemeentes, waterschappen, provincies, bedrijven, burgers etc. een rol. Belangrijk is dat al deze groepen zich realiseren hoe zij een onderdeel zijn van het gehele systeem. De focus ligt niet alleen op het directe invloedsgebied, maar ook op de hoe een actor rekening moet houden met de schaalgebieden er net boven en onder en vooral met het domein van de andere stakeholders. Met behulp van experts op verschillende gebieden kan een gezamenlijk simulatiemodel worden opgesteld. Dit model wordt beïnvloed door de verschillende keuzes die de actoren maken. Dit document beschrijft de state of the art van serious games en de succes- en faalfactoren die er mee gemoeid zijn. Na deze algemene analyse volgt een samenvatting van het gebruik van serious games met betrekking tot interactieve besluitvorming. Met deze kennis in het achterhoofd staat een ontwerp voor de daadwerkelijke game beschreven, gevolgd door interviews met stakeholders in de Nederlandse waterwereld, alsmede een aantal serious games kenners. 1

4 State of the Art Wat is een serious game? Door de grote diversiteit aan serious games, bestaat er een even grote diversiteit aan definities van het begrip serious games (Warmerdam, Knepflé, Bekebrede, Mayer, & Bidarra, 2007). Een normaal computer spel wordt gezien als een losstaand stuk software, waarmee een speler zich kan vermaken. Een serious game moet als meer worden gezien: An interactive computer application, with or without a significant hardware component, which has a challenging goal; is fun to play and/or engaging; incorporates some concepts of scoring; and imparts to the user a skill, knowledge, or attitude that can be applied in the real world. Michael and Chen Zoals te lezen is in de bovenstaande quote is een serious game meer dan een spel op de computer. Veel succesvolle en leuke serious games, zoals Harvest (Meadows & Sweeney, 2005) en The Dollar Auction Game (Shubik, 1971), zijn zelfs volledig computerloos. Computers voegen de mogelijkheid toe om zaken te visualiseren. Het is dus belangrijk om te beseffen dat een serious game een totaalpakket is en niet alleen een schijfje met software 1. Sinds de opkomst van de edutainment hebben zich veel ontwikkelingen voorgedaan binnen het digitale spelen in onderwijs situaties. De rest van dit hoofdstuk zal ingaan op de huidige stand van zaken 2. De verschillende soorten serious games Serious games kunnen in een aantal klassen worden onderverdeeld. Julian Alvarez en Olivier Rampnoux hebben geprobeerd deze definities terug te brengen tot 5 groepen (Alvarez & Rampnoux, 2007) namelijk edutainment, advergaming, edumarket games, political games en training and simulation games. De eerste twee willen we apart noemen. Edutainment wordt meer gezien als de voorloper van de serious game, dan een subset (Harteveld, 2007). We kunnen veel leren door te kijken naar de faalfactoren van edutainment, maar laten het verder buiten beschouwing. Advergames gebruiken de spelvorm om reclame te maken. Doordat advergames zich niet richten op het onderwijs valt het, wat ons betreft, buiten de definitie van serious games. Zowel edumarket, als political games, gebruiken games om een beladen boodschap over te brengen. Door deze overeenkomt willen we ze samenvoegen onder de noemer persuasive game. Training en simulation games onderscheiden zich van elkaar door de manier van leren. Doordat hier zo n duidelijk onderscheid in bestaat, willen we ze apart van elkaar benoemen. Beide games gebruiken een simulatiebasis als ondersteuning, dus is het niet eerlijk om training games los van simulation games te plaatsen. Voor dit document maken we een onderscheid op abstractie niveau en herhaling. Wanneer een game de mogelijkheid biedt om vaak, hele concrete zaken te oefenen, spreken we van een training game. Als een game op een abstracter niveau over materie onderwijst, spreken we van een management game. Door de media-aandacht voor Second Life is het belangrijk om ook naar de virtuele werelden te kijken. Hoewel dit meer een medium voor spellen dan een spel is, worden ze toch vaak als serious games gezien. Met deze herstructurering ontstaan de volgende categorieën: persuasive games, training games, management games en virtuele werelden. Om te beginnen kijken we toch even kort naar edutainment. 1 Zie het interview met Igor Mayer 2 De zogenaamde Cutting Edge, of, zoals sommigen er nog tegen aankijken, de Bleeding Edge. 2

5 Edutainment Een edutainment game is een spel dat er volledig op is gericht om een educatieve boodschap over te dragen. Het scenario heeft het overbrengen van deze boodschap als primair doel. Deze stroom van serious games heeft inmiddels een slechte naam ontwikkeld, voornamelijk door de periode waarin het is ontstaan (Egenfeldt-Nielsen, 2005). Figuur 1 - Donkey Kong Jr. Math (1985: Nintendo) In deze periode was de techniek binnen de games industrie niet voldoende volwassen. Hierdoor konden educatieve instellingen de nodige technische ontwikkelingen niet bolwerken. Dit zorgde er voor dat er een duidelijk verschil in kwaliteit was tussen gewone en edutainment games. Daarnaast voldeden de games onvoldoende op educatief vlak. Ze waren dus niet leuk en niet voldoende leerzaam (Harteveld, 2007). Persuasive games Persuasive games gebruiken het gamemedium om mensen een beladen boodschap over te brengen. Dit soort boodschappen variëren van sociale belangen 3 tot politieke berichten 4. Communicating with children today means using the latest technology. Children in the developed world don't know what it's like go to bed threatened by starvation. In an exciting and dynamic form, Food Force will generate kids' interest and understanding about hunger, which kills more people than AIDS, malaria and tuberculosis combined. Neil Gallagher, UN World Food Program Director of Communications (MegaGames, 2005) Door persuasive games te spelen worden de spelers actief bij de beladen onderwerpen betrokken. Het is de bedoeling dat de spelers zich het onderwerp van het spel hierdoor meer aantrekken. 3 Duurzaam ontwikkelen, ontwikkelingshulp, etc. 4 Aandacht vragen voor oorlogen, etc. 3

6 Figuur 2 - Food Force (2005: Playthree) Voorbeelden van hedendaagse persuasive games zijn: Food Force ( Darfur is Dying ( Global Conflict: Palestine Training games Bij training games krijgen spelers de mogelijkheid om handelingen en beleid te trainen in veilige omstandigheden. Voorbeelden hiervan zij Trauma Center: Under the Knife en de opvolger Trauma Center: Second Opinion. In dit spel kan de speler verschillende soorten operaties uitvoeren op de Nintento DS en Wii. Trauma Center is gebruikt om chirurgen te trainen door ze het spel wekelijks meer dan drie uur te laten spelen. De chirurgen bleken 32% minder fouten te maken bij bepaalde operaties (Jr, Lynch, Cuddihy, Gentile, Klonsky, & Merrell, 2007). Figuur 3 - Levee Patroller (2007: GeoDelft) Het voordeel van een training game is, over het algemeen, duidelijk te meten, doordat het betrekking heeft op hele concrete uitvoerende zaken. Doordat het een virtuele omgeving 4

7 betreft, is het makkelijk om een training scenario opnieuw te starten en nogmaals te proberen. Dit is een duidelijk verbetering ten opzichte van reguliere trainingsomgevingen. Voorbeelden van hedendaagse training games zijn: Hazmat: Hotzone RescueSim Flight Simulator X Levee Patroller Management games Aan de basis van elke management game ligt een model dat de werkelijkheid beschrijft. De spelers van een management game moeten dit model via het spel zodanig aansturen dat ze een optimaal resultaat bereiken. De kunst van dit soort spellen is om een manipulatie van het model goed in de spelvorm te laten vallen. Spellen als SimCity 4 zijn voorbeelden van entertainment games die zich goed lenen om als management game te worden ingezet, mede doordat ze geen dwingend doel hebben uit zichzelf (Frasca, 2001). Dit schept de ruimte voor de spelbegeleider om een eigen doel en invulling aan het spel te geven. Figuur 4 - SimPort-MV2 (2006: Tygron, TU-Delft, Havenbedrijf Rotterdam) Voorbeelden van hedendaagse management games zijn: SimCity 4 SimPort-MV2 INN0V8 Virtuele werelden Voor virtuele werelden hanteren we de definitie, zoals die is gegeven in het boek Spelend Leren in Virtuele Werelden (Mayer, Stegers-Jager, & Bekebrede, Spelend leren in virtuele werelden, 2007). Met het begrip virtuele werelden bedoelen we (..) een door de computer gegenereerde wereld die door meerdere personen tegelijkertijd kan worden ervaren, en waarin (..) rollenspellen en games in een leersituatie kunnen worden gespeeld. 5

8 (Mayer, Stegers-Jager, & Bekebrede, Spelend leren in virtuele werelden, 2007) Serious games en virtuele werelden worden vaak onder één noemer geplaatst. Een virtuele wereld moet echter eerder als een medium voor serious games worden gezien, dan een serious game op zichzelf. De meest bekende virtuele wereld op dit moment is Second Life. Wanneer je als speler hierin rondloopt is er veel te doen. Denk hierbij aan kopen en verkopen van artikelen, bekijken van video s en soms een spel spelen. Het belangrijkste onderscheidende kenmerk tussen een virtuele wereld en een serious game, is dat de virtuele wereld geen primair leeroogmerk heeft. Voorbeelden van hedendaagse virtuele werelden zijn: Second Life Active Worlds Habbo Hotel De technische kant Aan de basis van computergestuurde serious games ligt de computer software. Zoals eerder is gezegd, bestaan er tools uit de entertainment industrie die kunnen worden gebruikt bij het maken van serious games (Carey, 2007). Deze tools worden hier verder bekeken. Serious games hebben echter ook eisen die verschillen van de zaken die gangbaar zijn bij entertainment games. Om deze reden is het belangrijk om te kijken naar welke tools er beschikbaar zijn die de kenmerkende serious games elementen ondersteunen. Serious game kenmerken Dit onderdeel gaat in op de kenmerken van een serious game die buiten de dekking van de entertainment tools vallen. We laten dus zaken als 3D visualisatie 5 en netwerk oplossingen buiten beschouwing. Een aantal van de kenmerken zijn naar voren gekomen uit waarneming bij meerdere serious games 6. Uitgebreide prestatie registratie Een docent of begeleider moet aan het eind van het spel de prestaties van de spelers kunnen terugkoppelen, om te zorgen dat het maximale leerrendement ontstaat (Harteveld, 2007). Daarnaast ervaart de speler het spel als leuker wanneer de handelingen daadwerkelijk resultaten opleveren. Tenslotte is het model achter een serious game vaak complexer dan het model achter een entertainment game. Al deze redenen zorgen voor een behoefte aan een goed prestatie registratie systeem. Alle handelingen van de speler moeten worden opgeslagen, zodat ze kunnen worden geanalyseerd. Deze analyse moet feedback genereren waar zowel de speler als de begeleider wat mee kan. Ondersteuning voor onderlinge communicatie De meeste entertainment multi-player games bieden de mogelijkheid om met elkaar te chatten en/of andere berichten te sturen. Deze communicatie werkt prima en snel, maar is niet ideaal / geschikt voor de grote lappen tekst die in management games op en neer kunnen gaan. Een serious game engine moet dit soort communicatie ondersteunen. De juiste focus bij ontwikkeling Een serious game is vaak context afhankelijk en om goed op actualiteiten in te kunnen springen is een korte ontwikkeltijd van belang. Daarom moet een serious game engine zodanig veel zaken uit handen nemen, dat de ontwikkelaars zich kunnen richten op de belangrijke zaken in het spel. Alleen die zaken, die uniek zijn voor de individuele spellen, moeten niet gefaciliteerd worden door de engine. 5 Veel entertainment games zijn zelfs zodanig veel gefocust op deze 3D visualisatie dat het eigenlijk uit niets anders bestaat. Dit is een punt van grote kritiek op dit moment. Wordt er te veel geïnvesteerd in de 3D wereld, en te weinig in leuke spellen maken? 6 Zie voor een overzicht van de spellen. 6

9 Serious Game Engine Tygron heeft in de afgelopen twee jaar een engine ontwikkeld die zich volledig richt op de benodigdheden van een serious game. De Technische Universiteit Delft doet onderzoek naar mogelijkheden die een dergelijke engine biedt. De Serious Game Engine heeft de volgende kenmerken: De Engine is geschreven in de Java programeer taal. Java is een moderne taal en programmeurs hebben ermee veel uitbreidingen tot hun beschikking. Dit houdt in dat de Engine eenvoudig te koppelen is aan andere systemen en wereldwijd wordt ondersteund. Elk spel heeft een uniek rekenmodel draaien voor de simulatie. De Engine ondersteunt het rekenmodel door het bijvoorbeeld automatisch te laden en bewaren naar bestanden. Daarnaast zijn er hulpmiddelen waarmee makkelijk elke parameter in het model kan worden aangepast. De Engine verzorgt de communicatie met de computers van de verschillende spelers in de game. Zodra er een verandering in de parameters van het rekenmodel plaatsvindt wordt iedereen op een efficiënte manier op de hoogte gesteld. Voor de visualisaties maakt de Engine momenteel gebruik van de JMonkeyEngine en SWING. Hiervoor zijn een aantal onderdelen gestandaardiseerd. Dit betekent dat er snel mooie driedimensionale werelden kunnen worden gemaakt. Daarnaast zijn er ook hulpmiddelen om de user interface in de stijl van de game te maken. Door gebruik te maken van de Engine kan onder andere de ontwikkeltijd van de Water Game sterk worden gereduceerd. Alleen een simulatiemodel met eventueel enkele extra componenten en de interfaces moeten worden gemaakt. Figuur 5 De Engine vormt de basis voor onder andere de Water Game. 7

10 Het slagen of falen van een serious game Meerdere factoren dragen bij aan het falen of slagen van een serious game. Om te bepalen wat deze factoren zijn is gekeken naar de serious game literatuur. Aan de hand van deze literatuur zijn een aantal factoren gedefinieerd. Deze factoren zullen in dit hoofdstuk tegen verschillende worden aangehouden. Op deze manier is te controleren of er daadwerkelijk een relatie bestaat tussen deze factoren en het slagen van de betreffende game. Factoren Samen met de klant Wanneer een game is ontwikkeld is het niet altijd even duidelijk voor de doelgroep wat het nut er nu van is. Het is dus belangrijk om de tijd te nemen om deze groep mensen mee te nemen en ze in het spel te brengen. Zonder een gebruikersgroep zal een spel niet gespeeld worden, en daarmee dus ook niet succesvol kunnen zijn. Het moet voorkomen worden dat een spel pas aan de klant wordt voorgelegd als het klaar is. Inzichtelijke systemen De domein specifieke systemen en elementen die in een spel worden opgenomen, moeten als zodanig herkenbaar zijn voor mensen die in het echte leven bij dezelfde zaken betrokken zijn. Daarnaast moet het ook duidelijk zijn hoe de echt systemen doorwerken in de systemen in het spel 7. Aansluiting met entertainment games Voor een succesvolle game is er aansluiting nodig met de entertainment industrie. Dit is één van de punten waarop het principe edutainment is geflopt. Toentertijd was het gat tussen de kwaliteit van de entertainment en de edutainment games te groot. Het is tegenwoordig mogelijk om tools 8 vanuit de entertainment industrie te gebruiken in de productie van educatieve games. Hierdoor kan het gat nu kleiner worden gehouden. (Carey, 2007) Student deelname Een groot voordeel van een spel gebruiken, is dat de leerling actief deelneemt aan het leerproces. Een groot probleem is dat veel educatieve games deze actieve deelname nog niet voldoende stimuleren. Onderwijzers worden nog steeds gezien als aanbieders van kennis, en game ontwikkelaars als aanbieders van vermaak (Resnick, 2004). Een speler moet op gaan in het spel, en daarmee zichzelf motiveren om verder te gaan. Door deze zogenaamde immersion 9 te bereiken verandert de deelname van passieve deelname aan aangeboden activiteiten, naar de gewenste actieve deelname. Balans Een serious game moet een balans weten te vinden om de voordelen van een spel te kunnen combineren met de educatieve lading. Casper Harteveld definieert deze aspecten als het spel, de pedagogiek en de realiteit (Harteveld, 2007). Harteveld zegt dat een game pas succesvol kan zijn wanneer er een Pareto 10 optimum wordt gevonden voor deze drie aspecten. Passende game mechanics Door de educatieve aard van een serious game is het belangrijk dat alles deze leerweg ondersteund. Het soort spel moet gekozen worden op basis van de soort over te brengen 7 Zie het interview met Hasse Goosen 8 Deze tools geven ontwikkelaars de mogelijkheid om te focussen op het maken van de game, en minder op het ontwikkelen van de technieken achter de game. 9 Immersion is niet meer dan een vertaling van opgaan in, maar wordt hier genoemd omdat het een term is die veel voorkomt in zowel de serious als entertainment game wereld. 10 Een Pareto optimum is een verdeling van aspecten waarbij geen aspect beter kan worden, zonder dat er een ander minder van wordt. 8

11 boodschap 11. In het verleden is dit nogal eens omgedraaid geweest. Bij het spel Food Force is gekeken naar een succesvolle entertainment game soort. Food Force is gebaseerd op een spel waarin de speler bommen moet werpen. De daadwerkelijke implementatie vervangt bommen door voedselpakketten. Dit is een voorbeeld van een spel soort die niet versterkend werkt voor de boodschap. Deze fout is niet altijd een reden tot falen 12, maar zorgt er wel voor dat het spel niet tot volle potentie komt. De juiste betrokken partijen Zowel Harteveld als Egenfeldt-Nielsen wijzen op het belang van samenwerking. Om een goede game te ontwikkelen is er meer nodig dan alleen een game ontwikkelaar (Harteveld, 2007). Een serious game team moet, naast de game ontwikkelaar, bestaan uit mensen met didactische kennis en domein experts (Egenfeldt-Nielsen, 2005). De proef op de som De bovengenoemde factoren moeten getoetst worden om hun validiteit te controleren. Deze toetsing is gebeurd tegen één succesvol en één niet-succesvolle serious game. Samen met de klant SimPort is, in eerste instantie, ontwikkeld met een module die zich richt op de Tweede Maasvlakte. Dit is ontwikkeld voor medewerkers van de projectorganisatie Maasvlakte 2 en door dezelfde organisatie mede gefinancierd. Tijdens de ontwikkeling bleek er ook interesse te zijn bij de TU Delft om het voor onderwijs te gebruiken. Deze beider gebruikersgroepen leverden een goede basis om vanuit door te werken. STORM-(Betuwe/Rhine/Delta) is ontwikkeld door IHE, Resource Analysis en WLDelft. Tijdens de ontwikkeling is niet gespeeld met de doelgroep, waardoor het niet aansloot op de realiteit zoals deze werd ervaren door de spelers. Inzichtelijke systemen Bij de ontwikkeling van SimPort is structureel contact geweest met het Havenbedrijf Rotterdam. Hierdoor was het mogelijk om een juiste weerspiegeling van de gedachteprocessen te realiseren. Er is bewust gekozen om een abstractie slag te maken, zodat mensen zich minder snel zouden storen aan kleine fouten. De belangrijkste factoren met betrekking tot de inkomsten komen in het spel wel duidelijk naar voren. Door feedback te geven met verschillende prestatie indicatoren, die jaarlijks bijgewerkt worden, zijn consequenties van acties snel te zien. Hiermee is het proces ook direct een stuk inzichtelijker. Zoals bij zo veel spellen moest het spel een aantal maal worden gespeeld en aangepast om te zorgen dat de balans tussen realiteit en spel goed werd bepaald. Doordat STORM niet voldoende in samenwerking met de doelgroep is gemaakt, waren de onderliggende systemen niet voldoende herkenbaar voor de spelers. Dit zorgde er voor dat de spelers zichzelf niet herkenden in de spel inhoud. In een spel moeten een aantal aannames en abstracties worden gebruikt, om de complexiteit behapbaar te maken. In het abstraheren moet elke stap getoetst worden tegen de ervaring van de experts en doelgroep. Aansluiting met entertainment games SimPort maakt gebruik van een 3D engine waarmee ook entertainment games worden gemaakt. Toen het spel functioneel af was, maar grafisch nog niet de spelelementen had aangenomen,was het merkbaar minder pakkend dan toen deze elementen wel zichtbaar waren. 11 Zie het interview met Jan Willem Huisman 12 Zie wederom Food Force 9

12 Figuur 6 - SimPort voor en na ontwerp STORM was een complex en structureel goed onderbouwd spel. Eén van de minder sterke kanten was de visuele weergave. Zoals hier onder te zien is, is STORM vrij zakelijk vormgegeven. Dit draagt niet bij aan het spelgevoel van STORM. Figuur 7 - STORM Rhine screenshot Student deelname Immersion is een lastig iets om af te dwingen. Dit punt heeft veel raakvlakken met het punt hier boven. Of een spel de nodige immersiveness heeft kan alleen bepaald worden door veel te proefspelen tijdens de spel ontwikkeling. Bij SimPort is dit aan het eind van de ontwikkeling gedaan. Door de aanpassingen die hier uit doorvloeide is de immersiveness verbeterd. Balans Bij SimPort is er niet gekeken naar de drie categorieën. De focus heeft in de ontwikkeling meer gelegen op de realiteit en daarvandaan het spel. Toen het speel éénmaal af was, is pas gekeken naar mogelijkheden tot puur educatief gebruik. Een uitbreiding met een zogenaamde tutorial leverde extra pedagogische laag. De driepoot bestaat momenteel dus wel, maar is niet als zodanig gebruikt bij de ontwikkeling. Passende game mechanics SimPort is een spel dat zich onder andere richt op infrastructurele indelingen. Met dit in het achterhoofd is gekozen om het spel te laten lijken op de bekendere SimCity games. Er is dus duidelijk een spelconcept gezocht vanuit spelonderwerp. De juiste betrokken partijen Voor de ontwikkeling van SimPort is een driepoot van technische kennis (Tygron), speldidactische kennis (TU Delft) en domein kennis (Havenbedrijf Rotterdam) gebruikt. 10

13 Serious games als instrument bij interactieve besluitvorming Wanneer men interactieve besluitvorming wil ondersteunen doormiddel van serious games, ligt het gebruiken van een management game het meest voor de hand. Veel van deze spellen richten zich al op multiactor situaties. Een belangrijk kenmerk van interactieve besluitvorming is dat de verschillende activiteiten steeds vaker worden uitgevoerd door relevante stakeholders bij elkaar te halen. (Bongers & Geurts, 1998) Het gebruik van serious games bij interactieve besluitvorming is een relatief nieuw begrip. Een beter bekend begrip is de zogenaamde Group Decision Support System (GDSS), wat kan worden gezien als de superset van management serious games. Volgens Bongers en Geurts worden gebruikers van een GDSS meer betrokken bij complexe systemen, maar zitten hier wel haken en ogen aan. Het blijkt belangrijk om te zorgen dat een GDSS-sessie concluderend wordt afgesloten om de maximale voordelen te bereiken (Bongers & Geurts, 1998). In 2005 publiceerde een aantal onderzoekers aan de Technische Universiteit Delft?? over het spel Duurzaam Beslissen (DUBES). In dit spel moeten spelers een woongebied herstructureren, met behulp van het MEDIA Decision Support System (DSS). Uit de publicatie blijkt dat de spelers het spel als erg leerzaam hebben ervaren, en dat ze, door de spelvorm, meer bereid waren om te experimenteren (Mayer, Bueren, Bots, Voort, & Seijdel, 2005). Ook blijkt hier dat games een sterke toegevoegde waarde kunnen hebben, wanneer men kijkt naar het samenbrengen van meerdere disciplines bij een probleem. Wat opvalt is dat, in het verleden, de (G)DSS en de game als losse componenten werden beschouwd (Affisco, 2000), terwijl onze eigen ervaringen met SimPort laten zien dat een (G)DSS en de simulatie game eerder verschillende smaken van dezelfde zaak zijn. Wanneer men kijkt naar de functies van een game, komt daar onder andere uit, dat het stimuleert tot het nemen van beslissingen (Mayer, Bueren, Bots, Voort, & Seijdel, 2005). Afhankelijk van de groepssamenstelling zorgt dit ook voor multidisciplinaire samenwerking. Er zijn een aantal voorbeelden te noemen van serious games die zijn gebruikt bij interactieve besluitvorming: SimPort-MV2 DUBES SimPort-MV2 is een spel waarbij spelers de verschillende aspecten van het bouwen van de tweede Maasvlakte moeten aansturen (Warmerdam, Knepflé, Bekebrede, Mayer, & Bidarra, 2007). De individuele aspecten zijn zodanig complex en verschillend, dat het niet mogelijk is voor één persoon om alles aan te pakken. Het spel leert spelers communiceren en plannen om de haven zo snel mogelijk winstgevend te maken. 11

14 Figuur 8 SimPort-MV2 in actie Beide spellen zijn gespeeld met mensen die, buiten het spel, bezig waren met de 13 vraagstukken die in het spel werden opgeworpen. Beide groepen hebben de spellen als erg nuttig ervaren, mits de lessen uit het spel goed werden teruggekoppeld naar de realiteit. Wanneer meerdere partijen bij zo n spel bij elkaar zitten, ontstaat er begrip voor elkaars redeneringen en benodigdheden. Dit werd met name duidelijk toen SimPort-MV2 werd gespeeld met mensen van de commerciële en bouwafdelingen van het Havenbedrijf Rotterdam. Meer nog dan bij een DSS sessie is het bij een serious game belangrijk om een goede 14 inleiding en samenvatting te geven. Door de innemende werking van een spel willen spelers nog wel eens onbewust leren en hebben ze de samenvatting nodig om de leermomenten te concretiseren en op te slaan (Harteveld, 2007). Een serious game is een goed middel om spelers te laten nadenken over strategische keuzes, maar moet niet worden gezien als een harde simulatieomgeving. De kracht van een serious game ligt hem in het creëren van discussie onderwerpen en inzichten, die als solide basis kunnen dienen voor de uiteindelijke strategie. 13 SimPort-MV2 is gespeeld met mensen uit de project organisatie Maasvlakte 2; DUBES is gespeeld met mensen van de gemeentes Emmen en Alphen aan de Rijn. 14 Ook wel Briefing en De-briefing 12

15 De watergame Introductie Complexe, integrale wateropgaven maken samenwerking in het waterbeheer noodzakelijk. Nederland staat voor diverse wateropgaven. Ingegeven vanuit de toenemende druk op de ruimte (o.a. stedelijke uitbreiding, bedrijventerreinen, glastuinbouw), klimaatverandering en bodemdaling (veiligheid, wateroverlast en tekort), reconstructie (vitaal platteland), Europese wetgeving (Kaderrichtlijn Water en de daarbijbehorende dochterrichtlijnen), nationale afspraken (Bestuursakkoord Waterketen), is de vraag naar verder optimalisatie van het watersysteem groot. Hierbij staan participatie, duurzaamheid en kosteneffectiviteit centraal. In het watersysteem is het, vanwege de verweving van diverse functies waar verschillende partijen voor verantwoordelijk zijn, noodzakelijk dat er samenwerking is tussen de betrokken partijen. Het besef groeit dat de diverse opgaven alleen maar haalbaar zijn door integrale, gebiedsgerichte samenwerking. De tijdsdruk neemt toe, net als de maatschappelijke druk om efficiënt en transparant samen te werken. Randvoorwaarde voor de samenwerking is, dat daarbij partijen de uitvoering in het gebied centraal stellen en niet slechts vanuit hun sectorale verantwoordelijkheden blijven denken (van sectoraal taakgericht naar integraal doelgericht). Daarbij is het van essentieel belang dat bestuurders kunnen en willen denken in termen van een duurzame en samenhangende ontwikkeling. Samenwerking leidt onvoldoende tot resultaten Het enkel signaleren van de noodzaak tot samenwerking is echter onvoldoende om deze verandering ook daadwerkelijk in gang te zetten. Dan blijkt onder andere: Dat de kansen die de ruimtelijke dynamiek biedt voor kleinschalige oplossingen ten aanzien van de wateropgave niet of onvoldoende benut worden; Dat de wateropgave (op onderdelen) onvoldoende in de (provinciale) programma s van het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) verwerkt zijn; Dat het ISV slechts beperkt wordt benut voor het versnellen van realisatie van de wateropgave; Dat veel gemeenten moeite hebben om te komen tot (kwalitatief goede) gemeentelijke waterplannen. Beginnen met bewustwording van eigen rol en omgeving Op zich is dit niet zo vreemd. In een veranderende complexe situatie wordt aan de betrokkenen gevraagd pro-actief en integraal na te denken over de gezamenlijke opgave. Dus niet meer sectoraal en taakgericht, maar vanuit doelen en maatschappelijke verantwoordelijkheid voor het gezamenlijke resultaat. De samenwerking vraagt derhalve om een andere attitude en andere vaardigheden van ambtenaren en van bestuurders dan dat ze voorheen nodig hadden. Verandering van attitude gaat echter geleidelijk. De eerste stap hierin is bewustwording. Pas als men zich bewust is van het eigen houding en het gedrag van de ander, inzicht krijgt in de belangen en beweegredenen van zichzelf en de ander, kan er actief aan gezamenlijke waterprocessen worden gewerkt. Een belangrijke eerste stap is dan ook de sensitiviteit van spelers in de waterwereld voor elkanders belangen en rollen en mogelijkheden te vergroten. Op basis van een beter inzicht hierin kan het speelveld van daadwerkelijke gezamenlijke verbetering betreden worden. 13

16 Doelstelling Deze nieuwe wijze van leren, in combinatie met de in hoofdstuk 1 geschetste problematiek, leidt tot de volgende doelstelling: De ontwikkeling van een watergame, welke de sensitiviteit van partners voor elkanders belangen, rollen en mogelijkheden in specifieke wateropgaven vergroot, met als oogmerk integrale oplossingen meer kans van slagen te geven. Daarnaast moet het spel van goede kwaliteit zijn zodat het tot de verbeelding spreekt bij het publiek. Tot slot kunnen professionals met elkaar in aanraking komen, hetgeen kan leiden tot nieuwe inzichten en/of discussie. De spelers van dit spel moeten gaan begrijpen dat samenwerking een essentiële stap is in het omgaan met de huidige waterproblematiek. Het spel confronteert de spelers met de keuzes en afwegingen van de andere actoren. Alleen door inzicht te krijgen in de belangen van de andere actoren is er een goede samenwerking, en daarmee een goed eindresultaat, mogelijk. Het gaat hier om sensitiviteit van partners in de volgende relaties: horizontaal tussen gebiedspartners o.a. provincie, gemeente, waterschap (zowel ambtelijk als bestuurlijk), projectontwikkelaars, belangenorganisaties, burgers, bedrijven; horizontaal binnen de eigen organisatie; verticaal binnen de eigen organisatie (medewerker management/interne opdrachtgever bestuurder). Spelconcept De volgende stap is hier een geheel van te maken voor het spelconcept. Hierin moeten alle facetten naar voren komen, hetgeen kan resulteren in een complexe wereld/simulatie. Het spel zal een zekere mate van abstractie hebben ten opzichte van de werkelijkheid. Dat hoeft echter geen belemmering te vormen voor het doel van het spel aangezien deze zich op een abstracter niveau (samenwerking, inzicht in elkaar, invloeden) bevinden. Het spel is daarmee een hulpmiddel, dat de discussie kan aanzwengelen of tot nieuwe inzichten/ideeën kan leiden. Elke actor heeft zoals eerder gesteld zijn eigen belangen en wereld waarbinnen hij opereert. Al deze actoren krijgen een eigen minispel met regels, definities en acties. Als voorbeeld geldt het minispel van de gemeente over de aanleg van een nieuwe woonwijk. Deze minispellen komen samen in een centraal spel bestaande uit de dimensies gebied en tijd. In het centrale spel staat integrale gebiedsontwikkeling voorop. Voorbeelden van minispellen kunnen zijn: Spel over de wateropgave voor waterschappen, provincies en gemeenten; Spel rondom de Klimaatadaptatie door gemeenten (andere afdelingen dan de waterafdelingen), provincies en VROM. Spel over stadsuitbreiding met bijbehorende actoren. 14

17 Figuur 9 Watergame invloeden Elk actorspel kan vervolgens worden gespeeld door een speler (of een groep van spelers als de opgave daar om vraagt). Om het spel flexibel van aard te maken kan er ook voor worden gekozen om bepaalde actoren te vervangen door een vorm van kunstmatige intelligentie. Het voordeel van deze aanpak is, dat je als speler niet ineens in een zeer complex web van actoren en problemen wordt gegooid. Men bekijkt de wereld in eerste instantie vanuit het oogpunt van de eigen actor. Vervolgens gaan de actoren aan de gang met hun opgave en problemen en komen spelenderwijs in aanraking met andere actoren. Bijvoorbeeld een gemeente die een wijk wil bouwen en een provincie die een opslaggebied voor de naastgelegen rivier wil. Beide hebben hun eigen opgave (wijk, wateropslag) en komen elkaar tegen in het speelgebied. Het is vervolgens aan de spelers de keus hoe zij hieruit komen. Om ze te helpen kunnen oplosrichtingen in het spel worden aangedragen, maar men is hier niet aan gebonden. Hierdoor kunnen spelers/actoren tot nieuwe ideeën komen of worden overtuigd van het nut van een bepaalde oplossing. Hierbij staat altijd centraal dat er wordt gezocht naar een voor iedereen aanvaardbare en/of optimale oplossing. Naast de genoemde gebieddimensie is er ook de tijd. Het spel heeft, zoals gebruikelijk in veel spellen, een tijdslijn. Actoren kunnen daardoor in verschillende opgaven elkaar tegenkomen of parallel lopen. Hierbij kunnen ook de keuzes van een vorige opgave meespelen in de uitkomst van de nieuwe. Stel: een actor heeft bij een vorig probleem weinig van zijn belangen behartigd gezien, dan kan hij dat nu gebruiken om zijn zin wel te krijgen. Sommige actoren, bijvoorbeeld de burgers, zullen echter veel variabeler zijn in gedrag. Men kan ook per opgave te maken krijgen met verschillende burgers. De wereld De virtuele wereld, zijnde het gebied over een tijdsperiode, wordt op deze manier beïnvloed door veel actoren. Deze hebben invloed op de wereld als geheel en daarmee ook op de andere actoren. Door het spel te spelen komt men gaandeweg in aanraking met deze facetten. Naast de actoren zijn er ook andere factoren van invloed. Een belangrijke factor is klimaatverandering. Het KNMI stelt dat er de komende jaren meer water door de rivieren zal vloeien en er meer periodes van veel én weinig water is en de zeespiegel zal stijgen. Dit kunnen constante invloeden op het spel zijn (eventueel meerdere scenario s), waardoor actoren gepusht worden om opgaven aan te pakken en er werk van te maken. Indien men dit niet doet kan het ook helemaal verkeerd aflopen met het gebied (en dat genereert tijdsdruk). Het startpunt is de huidige indeling van het gebied. Na 50 jaar spelen is het resultaat een duurzame Delta waarin elkanders belangen zo goed mogelijk zijn behartigd of, in het ergste 15

18 geval, een overstroomd gebied. In beide gevallen worden de spelers gedwongen na te denken over hun keuzes en wat er eventueel beter kan. Cases We hebben het tot nog toe telkens gehad over één gebied met wellicht meerdere wateropgaven. Het spel zal echter uiteindelijk meerdere cases omvatten. Zo kan men de ene keer een spel spelen in een sterk verstedelijkt gebied en de andere keer een klein dorp aan een grote rivier. Door meerdere cases uit te werken kan het spel beter aansluiten op de wensen van de doelgroep(en) maar kan ook een gevarieerder spel ontstaan. Indicatoren Om voor de actoren hun belangen en prestaties inzichtelijker te maken komen er zogenaamde prestatie-indicatoren. Deze indicatoren zullen per actor verschillen. Zo zal een gemeente het belangrijk vinden dat er ruimte komt en dat het niet teveel geld kost. Een waterschap heeft bijvoorbeeld als indicator: of de kaderrichtlijn water is gehaald. Deze indicatoren kunnen aangeven of het goed gaat maar hebben ook een belangrijke invloed op de andere actoren. Een gemeente vindt het belangrijk dat de actor burgers tevreden is en dat de water regelgeving wordt nageleefd en dat er daarmee minder kans op overstroming is, is belangrijk voor iedereen. 16

19 De doelgroep Water gaat ons allemaal aan en daarom moet de doelgroep zo ruim mogelijk zijn. Door het spel te spelen vanuit de rol van een actor is het ook mogelijk om een grote groep aan te spreken. De moeilijkheidsgraad wordt variabel als de actoren deels vervangen kunnen worden door computer simulatie en/of kunstmatige intelligentie. Kerngroep In eerste instantie is de doelgroep professionals, die in de praktijk in aanraking komen met wateropgaven. Men zou het spel dan aan het begin van het proces kunnen spelen om voor iedereen duidelijk te krijgen wat er speelt, wat ieders belangen kunnen zijn en een brainstorm voor ideeën. Aan de hand van het spel kunnen deze dan worden gebruikt in de discussie voor de werkelijke opgave. Omgeving kerngroep Naast de kerngroep die bezig is met de wateropgave is er een veel grotere groep die er in mindere mate bij betrokken is. Zo zullen er vanuit de gemeente bijvoorbeeld een paar personen in de kerngroep zitten, maar veel andere ambtenaren en bestuurders hebben uiteindelijk wel te maken met de uitvoering van de gemaakte plannen. Voor deze groep, bestaande uit veelal niet-waterexperts is het spel des te belangrijker om te spelen. Zij worden op deze manier snel op de hoogte gebracht van waar allemaal aan gedacht moet worden en welke andere actoren mee doen. Bestuurders zonder diepgaande waterkennis moeten uiteindelijk wel vaak de beslissingen nemen en de ambtenaren die het moeten uitvoeren zullen overtuigd moeten worden van het nut van de plannen. Educatie Tot slot is er nog een derde groep: Educatief. Men kan het spel inzetten worden bij cursussen voor water- en RO-professionals (bijvoorbeeld via NIROV of de praktijkacademie Gebiedontwikkeling). Maar ook binnen het hoger onderwijs aan hogescholen en universiteiten wordt aandacht besteed aan de complexe waterwereld. Het spel zou daarbij een mooie aanvulling op het lesmateriaal kunnen zijn. 17

20 Plan van aanpak De ontwikkeling van de game gebeurd in drie fases. Inceptiefase De inceptiefase is uitgevoerd in begin 2008 en heeft een inventarisatie opgeleverd van de mogelijkheden om serious games in te zetten binnen de wateropgaven in Nederland. Hierbij is ten eerste gekeken naar reeds eerder gemaakte spellen zowel in de waterwereld als daarbuiten in soortgelijke situaties. Bij deze inventarisatie is er ook goed naar gekeken welke stappen essentieel zijn voor het succesvol afronden van het project en waar de valkuilen kunnen liggen. Ten tweede is ernaar gekeken welke wateropgaven zich lenen voor spellen en wat de toegevoegde waarde kan zijn door het spelen van een spel. Aan het einde van deze fase wordt een rapport opgeleverd met de hierboven genoemde vragen. Daarnaast is de eerste aanzet gedaan voor de pilotfase met korte inventarisatie van de casus Tiel-Oost. Pilotfase In de pilotfase wordt een zo compleet mogelijke game ontwikkeld voor een specifieke situatie (Tiel-Oost). Deze game bevat de actoren en de waterproblematiek zoals deze in Tiel-Oost aan de orde is. Omdat deze situatie een grote diversiteit aan actoren en opgaven (nieuwbouw, bestaande woningen, grondwaterproblematiek, bergingsopgave, ligging aan rivier) kent, is dit een goede basis voor de doorontwikkeling van de watergame in de generieke fase. De pilotgame is een eerste versie, welke een deel van de uiteindelijke Water Game zal vormen. Hoewel de pilotgame een volwaardig spel is, is het niet generiek inzetbaar, omdat deze specifiek ontwikkeld wordt voor de gemeente Tiel. De pilot geeft echter wel een goede indruk hoe de watergame werkt, en vormt daarmee een goede promotie voor het vervolg. De ontwikkeling van de pilotgame loopt parallel met een haalbaarheidsstudie naar de ontwikkelmogelijkheden voor het grote Water Game. Naast de ontwikkeling van een watergame voor Tiel, wordt in de pilotfase tevens een inventarisatie gedaan naar de behoefte van een watergame bij een breder publiek en de technische (on)mogelijkheden. Dit betekent dat er gezocht zal worden naar meerdere partners voor de generieke fase. Hierbij wordt o.a. gedacht aan STOWA, Deltares, DG Water, LEF Future Centre, Unie van Waterschappen en de TU Delft. Deze inventarisatie is erop gericht om de haalbaarheid van de generieke fase in beeld te brengen. Generieke fase In deze fase worden de modules, die voor Tiel-Oost reeds zijn ontworpen, verder uitgediept. Daarnaast worden andere modules ontwikkeld (landelijk gebied, andere grondslag, poldersystemen, zoutwaterproblematiek, andere (extra) actoren etc.). In deze fase wordt ook de koppeling gelegd met andere Leven met Waterprojecten en reeds ontwikkelde instrumenten zoals de KRW-verkenner, Waternood, FLIWAS. Op redelijk eenvoudige wijze kan dan afhankelijk van de beoogde doelgroep, situatie, locatie kunnen bepaalde modules of actoren worden aan- c.q. uitgezet. Hiermee wordt de game breed toepasbaar, maar toch maatgericht. 18

21 Planning Het opzetten van een kwalitatief goede serious game neemt ongeveer één jaar in beslag. Deze schatting is gebaseerd op ervaringen met eerdere soortgelijke games. Zoals in het plan van aanpak is gesteld zullen er een aantal fases worden doorlopen. Hieronder staat een globale tijdlijn voor het gehele project. Om de financiering rond te krijgen en de mogelijkheid tot groei open te houden zijn er tevens twee instapmomenten voor nieuwe partijen. Op deze instapmomenten, tussen twee fases in, zal een nieuwe begroting worden opgesteld voor de komende fase met de nieuwe partijen daarin meegenomen. Figuur 10 Globale tijdsplanning van het project. 19

22 Concept-art Hieronder een eerste plaatje van het spel dat een indicatie geeft van waar we naar toe willen. 20

23 Referenties Actieprogramma Maatschappelijke Sectoren & ICT. Business Games a la carte. Affisco, J. F. (2000). My experience with simulation/gaming 5 years further down the road. Simulation and Gaming, 31 (1), Alvarez, J., & Rampnoux, O. (2007). Serious Game: just a question of posture? Proceedings AISB Annual Convention. Newcastle. Bongers, F., & Geurts, J. (1998). Beslissen doe je niet alleen; Over de rol van GDSS in interactieve besluitvorming. Katholieke Universiteit Brabant, Work and Organization Research Center, Tilburg. Carey, R. (2007). Serious Game Engine Shoutout: A comparative analysis of technology for serious game development. Serious Games Source. Chen, S., & Michael, D. (2005, 10 19). Proof of Learning: Assessment in Serious Games. Opgeroepen op 1 10, 2008, van Gamasutra: Egenfeldt-Nielsen, S. (2005). Beyond Edutainment: Exploring the Educational Potential of Computer Games. Copenhagen: IT-University of Copenhagen. Frasca, G. (2001). Videogames of the oppressed: Videogames as a means for critical thinking and debate. Georgia Institute of Technology. Harteveld, C. (2007). Balancing Reality, Pedagogy and Game. Delft. Jr, J. C., Lynch, P. J., Cuddihy, L., Gentile, D. A., Klonsky, J., & Merrell, R. (2007). The Impact of Video Games on Training Surgeons in the 21st Century. Archives of Surgery, Mayer, I., Bueren, E. M., Bots, P. W., Voort, H. v., & Seijdel, R. (2005). Collaborative decisionmaking for sustainable urban renewal projects: a simulation ^ gaming approach. Environment and Planning B: Planning and Design, 32, Mayer, I., Stegers-Jager, K., & Bekebrede, G. (2007). Spelend leren in virtuele werelden. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff. Meadows, D., & Sweeney, L. B. (2005). Harvest. In D. Meadows, & L. B. Sweeney, Systems Thinking Playbook. Thiagi. MegaGames. (2005, 4 14). Food Force. Opgeroepen op 1 28, 2008, van MegaGames freegames: Mitchell, A., & Savill-Smith, C. (2004). The use of computer and video games for learning. (K. Fancett, Red.) London: Learning and Skills Development Agency. Resnick, M. (2004). Edutainment? No Thanks. I Prefer Playful Learning. Boston: Associazione Civita Report on Edutainment. Shubik, M. (1971, 1 15). The Dollar Auction Game: A Paradox in Noncooperative Behaviour and Escalation. The Journal of Conflict Resolution, Velde, d. R., Brennenraedts, i. i., Kaashoek, d. B., & Segers, d. i. (2007). Serious Games, Sectoroverstijgende technologie- en marktverkenning. Utrecht. Warmerdam, J., Knepflé, M., Bekebrede, G., Mayer, I., & Bidarra, R. (2007). The Serious Game SimPort: Overcoming Technical Hurdles in Educational Gaming. Learning with Games Conference Proceedings. Delft. Woodrow Wilson International Center for Scholars. (2002). Serious Game: Improving Public Policy through Game-based Learning and Simulation. 21

24 Spel bibliografie Ontwikkelaar (Jaar). Titel [Platform]. Stad: Uitgever Atlus (2005). Trauma Center: Under the Knife. [Nintendo DS]. Tokyo, Japan: Atlus. Atlus (2006). Trauma Center: Second Opinion. [Nintendo Wii]. Tokyo, Japan: Atlus. Entertainment Technology Center (2002). Hazmat: Hotzone [PC]. Pittsburgh, PA: Carnegie Mellon University GeoDelft (2006). Levee Patroller: The levee inspection simulator [PC]. Delft, the Netherlands: GeoDelft. IBM Corporation (2006). INN0V8 [PC]. Armonk, NY: IBM Corporation. Linden Research, Inc (2003). Second Life [Mac/Windows]. San Francisco, CA: Linden Labs. Maxis Software Inc. (2003). SimCity 4 [Mac/Windows]. Redwood City, CA: Electronic Arts, Inc. Microsoft Game Studios (2006). Microsoft Flight Simulator X [PC]. Salt Lake City, UT: Microsoft Game Studios. Playthree (2005). Food Force [Mac/Windows]. Rome: United Nations World Food Programme. Sulake Corporation (2004). Habbo Hotel [Internet]. Helsinki, Finland: Sulake Corporation Serious Games Initiative (2007). Global Conflicts: Palestine [Mac/Windows]. Kopenhagen: Gamers s Gate, Manifesto Games & Macgamestore. Technische Universiteit Delft (2005). Ventum Online [Internet]. Delft: Technische Universiteit Delft Technische Universiteit Delft, TNO Bouw & PRC Bouwcentrum (2002). DUBES [PC]. Delft: Technische Universiteit Delft Tygron Serious Gaming, Technische Universiteit Delft, Havenbedrijf Rotterdam (2006). SimPort-MV2 [Mac/Windows]. Delft. University of Southern Carolina (2006). Darfur is Dying [Internet]. mtvu. VSTEP (2002). RescueSim [PC]. Rotterdam: VSTEP 22