Nieuwe uitdagingen en kansen voor ondernemers.

Transcriptie

1 Nieuwe uitdagingen en kansen voor ondernemers. 1

2 Voorwoord Inhoud Colofon In een periode waarin ondernemers sterke economische tegenwind voelen, zoals op dit moment, lijkt er weinig ruimte te zijn voor productinnovatie en procesvernieuwing. Toch laat de praktijk zien dat er ook bedrijven zijn die juist dan gaan vernieuwen en veranderingen doorvoeren waardoor ze sterker uit de crisis komen. 4 Van lineair naar circulair Lineaire economie Circulaire economie 6 Waar zit de waarde? Opdrachtgever: Bart van Iersel en John Verdellen, Rabobank Roermond-Echt Conceptidee, -ontwikkeling en eindredactie: Richard Piechocki, team Sustainable Business Development, directoraat Coöperatie & Duurzaamheid Rabobank Nederland Conceptontwikkeling, tekst/schema s en advies: Marieke Gombault, Susanne Ritskes en Kavita Ramdas, Beco / Ernst & Young Vormgeving: Creation Station, Roermond Drukwerk: ARS Grafisch, Roermond De economische crisis noopt tot vernieuwing. Een voorbeeld kan dit illustreren. Enerzijds zijn bedrijven kwetsbaar voor hogere grondstoffenprijzen. Anderzijds ontdekken zij dat er methoden zijn om grondstoffen en materialen meer dan één keer te benutten. Daardoor kan per saldo de winstgevendheid toch verbeteren. We zien steeds meer bedrijven die bij het productontwerp en in de bedrijfsvoering aandacht besteden aan het terugwinnen van grondstoffen en materialen. Dit gebeurt ook steeds vaker in samenwerking met andere bedrijven. Het resultaat is dat grondstoffen opnieuw hoogwaardig ingezet worden. Dit nieuwe business concept wordt aangeduid met de term circulaire economie ; een economie die slimmer omgaat met grondstoffen en het milieu minder belast, de kosten verlaagt en het bedrijf beter positioneert in de markt. We staan aan het begin van een verschuiving van de bestaande lineaire economie naar een circulaire economie. Anticiperend op deze ontwikkelingen heeft de Rabobank in deze brochure het concept van de circulaire economie in kaart gebracht in drie productieketens: textiel, elektronica en landbouw. In elke keten komen ondernemers aan het woord die nu al volop met circulair denken en ondernemen bezig zijn. 8 Landbouw en de biobased economy Circulaire landbouwketen in beeld Voorbeelden uit de praktijk: 10 Maris Projects 11 Scelta Mushrooms 12 GRO 13 Waste2Chemical 14 Textiel Circulaire textielketen in beeld Voorbeelden uit de praktijk: 16 Mud Jeans 17 VAR Frankenhuis 18 G-Star Raw 19 Dutch awearness 20 Elektronica Circulaire elektronicaketen in beeld Voorbeelden uit de praktijk: 22 Repair Café 23 ACE Re-use Technology 24 Techreturns Deze brochure is met bio-inkten op duurzaam geproduceerd papier gedrukt Ik wens u veel leesplezier en inspiratie toe. Bart van Iersel Directeur Bedrijven & Private Banking Rabobank Roermond-Echt 25 Circulair papier in Roermond 25 ARS Grafisch en Van Houtum 26 Financiering 2 Circulaire Economie 3

3 Van lineair naar circulair De maakindustrie werkt met een businessmodel dat aan vernieuwing toe is. De groeiende wereldbevolking, de grondstoffenschaarste en simpelweg de draagkracht van de aarde, vragen om een nieuw business model. Een model waarmee ook de voorspelde 9 miljard mensen in 2050 duurzaam in hun behoeften kunnen voorzien, dat wil zeggen voldoende mogelijkheden voor het hebben van welvaart en welzijn. Lineaire economie Het huidige economische model is, door de lineaire opzet, afhankelijk van steeds nieuwe grondstoffen. In een lineair of rechtlijnig productieproces worden producten na het gebruik als afval afgedankt, waarna de producent weer een gloednieuw product levert. Het verdienmodel dat de maakindustrie tot nu toe voornamelijk heeft gehanteerd, waarbij het vervangen van producten na een relatief korte levensduur centraal staat, versterkt de vraag naar nieuwe, nog niet eerder gebruikte, grondstoffen. Dit systeem werkte de afgelopen eeuw voor het gevoel prima, maar loopt nu tegen zijn grenzen aan. Tot 2000 daalden de grondstofprijzen, er was voldoende voorraad en de maatschappij omarmde de wegwerp - consumptie van harte. Maar sinds 2000 zijn de gemiddelde grondstofprijzen behoorlijk toegenomen en hebben bedrijven in sommige sectoren steeds vaker te maken met toeleveringsrisico s en plotselinge prijsschommelingen. Deze grilligheden worden veroorzaakt door onder meer de beperkte beschikbaarheid van niet alleen grondstoffen, maar ook van energie, schoon water en vruchtbare grond. Dit raakt bedrijven; niet alleen multinationals, ook het midden- en kleinbedrijf (MKB). Circulaire economie Het concept van de duurzame circulaire economie lijkt een veelbelovend alternatief te bieden voor het huidige lineaire model. Circulaire economie is het maximaliseren van hergebruik van producten en grondstoffen en het minimaliseren van waardevernietiging. Kenmerkend voor de circulaire economie is dat grondstoffen en natuurlijke hulpbronnen niet worden uitgeput, maar efficiënt worden hergebruikt door bedrijven waardoor een productketen een kringloop wordt. Technische materialen Duurzame energie Het model van de circulaire economie is te onderscheiden in twee vormen van kringlopen: (zie figuur 1) een kringloop van organische/biologische materialen waarin reststoffen na gebruik terugvloeien naar de natuur en daar opnieuw als grondstof dienen voor biologische processen; een gesloten kringloop waarin anorganische/technische producten en materialen met zo weinig mogelijk verlies aan kwaliteit en waarde opnieuw gebruikt kunnen worden in hetzelfde of een ander productieproces. Essentieel hierbij is dat de producten zodanig worden ontworpen, geproduceerd en gebruikt, dat deze aan het einde van hun economische levensduur eenvoudig opgeknapt, hersteld of uit elkaar gehaald kunnen worden. Biologische materialen Biogas Gevolgen van schaarste en prijsstijgingen bij grondstoffen Uit onderzoek van Panteia/EIM blijkt dat één op de drie Nederlandse industriële MKB-bedrijven problemen ondervindt bij de inkoop van grondstoffen. Het grootste probleem is het niet (tijdig) kunnen beschikken over grondstoffen voor het productieproces met als gevolg stagnatie in de productie en ontevreden klanten. Maar liefst 57% van de bedrijven dat problemen ondervindt met de inkoop van grondstoffen, ervaart lagere winstmarges Grondstoffen (behouden hun waarde) Fabricage en ontwerp voor hergebruik Biobased : smartphonehoesje, gemaakt van biologisch restmateriaal. als gevolg van het niet op tijd geleverd krijgen van grondstoffen. Voor 55% is er sprake van verminderde omzet en 54% heeft te maken met onderbrekingen in de productie. 26% heeft problemen met liquiditeit en financiering, bijvoorbeeld doordat men overstapt naar een nieuwe leverancier en bij deze leverancier geen krediet krijgt. Componenten (demontabel product ontwerp, nieuwe toepassingen) Slechte beschikbaarheid van grondstoffen heeft als positief bijeffect dat 41% van de bedrijven wordt gestimuleerd zijn producten te vernieuwen om zo problemen te voorkomen. Voorbeelden zijn: het gebruik van alternatieve materialen en grondstoffen, efficiëntere productieprocessen en een efficiënter design van producten waardoor minder materiaal benodigd is. 33% van de bedrijven noemt recycling als mogelijke oplossing. Een slimme ondernemer signaleert deze trends en past leveringsrisico s? Welk businessmodel voorziet in de zijn businessmodel aan. Maar welk businessmodel benut behoeften van een toenemende wereldbevolking de waarde van de grondstoffen optimaal, organiseert zijn en benut de bijbehorende marktkansen, binnen de productieprocessen het meest efficiënt en vermindert draagkracht van de aarde? Terughalen van producten, dankzij slimme leaseconcepten Producten (na update, onderhoud of reparatie naar nieuwe gebruikers) Gebruiker Circulaire economie Compost Het concept van de circulaire economie, aan de hand van het voorbeeld van een smartphone en de bijbehorende beschermhoes. Met stromen van: - biologische materialen; groene grondstoffen vervangen fossiele bestanddelen; - technische materialen keren (hoogwaardig) terug in het productieproces als product, component of grondstof ( cascades ). In de circulaire economie behouden producten, componenten en grondstoffen zoveel mogelijk hun waarde. Bij ontwerp en productie wordt rekening gehouden met demontage voor hergebruik. Klanten worden geen eigenaar meer, maar betalen leveranciers voor tijdelijk gebruik van een product. Figuur 1: illustreert de twee vormen van kringlopen van de circulaire economie Bron: Infographic MVO Nederland/Shootmedia 4 Circulaire Economie 5

4 Welke van de hiervoor genoemde hergebruiksalternatieven alleen betaalt voor daadwerkelijk gebruik. Waar zit de waarde? het meest optimaal is, is afhankelijk van het product en de specifieke situatie bij bedrijven en het type keten. 4. Van bezit naar vruchtgebruik: Maar het terugwinnen Het businessmodel van Mud Jeans (zie pagina 16) is een voorbeeld van hoe dit in de praktijk kan werken. 5. Werk samen: optimaliseer de samenwerking tussen De circulaire economie kent vijf principes op basis waarvan bedrijven, hun leveranciers en hun klanten in een keten Waardecreatie en circulair inzetten van grondstoffen alleen is niet voldoende om ook op de langere termijn in de behoefte van een steeds toenemend aantal consumenten te bedrijven en diversiteit in de kringloop. Bedrijven zetten het risico van grondstoffenschaarste om in voortdurende beschikbaarheid door zelf, en in anders gaan (samen)werken. Hierdoor ontstaan kansen Langer gebruik: kunnen voorzien. Naast efficiënt hergebruik gaat het samenwerking met andere bedrijven, de stromen van om steeds de maximale waarde te halen uit producten, Producten, componenten en materialen concept van de circulaire economie ook uit van het voor- grondstoffen, hulpbronnen, halffabricaten en producten materialen en afvalstromen. langer gebruiken, waarbij het langer zien in de tijdelijke gebruiksbehoefte van de gebruiker in te beheersen, deze maximaal te benutten en deze meegaan en makkelijk te repareren plaats van het in het bezit hebben van producten. Ofwel, opnieuw efficiënt in te zetten. Op deze wijze 1. Verbruik minder: uitgangspunten zijn bij het ontwerp een verschuiving van bezit van producten naar vrucht- behouden de materialen hun waarde zo optimaal minimaliseer de input van grond stoffen en elimineer of bij het businessmodel. gebruik als je het product nodig hebt. Dit kan zowel in de mogelijk. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is het afval en vervuiling. consumentengoederenmarkt als in de bedrijvenmarkt. vinden van de juiste diversiteit tussen de samenwer- Producten een tweede gebruiksleven geven: Voordeel van het concept van circulaire economie voor kende bedrijven en organisaties die extra kennis 2. Verhoog de prestaties: Hoe meer het lukt om het product en/of de producent is dat het eigendom van de grondstoffen en netwerken leveren, zoals accountants, banken maximaliseer de waarde in elke fase van de keten de materialen direct te hergebruiken en bij hem blijft. Voor de gebruiker is het voordeel dat hij en overheden. door het optimaliseren van alle bedrijfsprocessen. dicht bij het oorspronkelijke doel van het Door voor efficiënte en schone productieprocessen product te blijven, des te groter de bespa- te kiezen gericht op nuttig hergebruik, wentelen ondernemers niet langer de kosten voor vervuiling en uitputting af op de maatschappij. Integendeel, bedrijven krijgen hiermee meer grip op hun milieuvoetprint en op hun kosten. Of zij maken een businesscase uit het oplossen van een maatschappelijk probleem, zoals Van Maris dat doet (zie pagina 10) door afvalwater als voedingsbodem te gebruiken. 3. Manage de grondstof- en hergebruikstromen: optimaliseer de stromen van organisch materiaal vanuit en weer terug naar de biosfeer én organiseer de hergebruikstromen van technische, anorganische grondstoffen in gesloten kringlopen en ketens. ringen op het gebied van materiaal, arbeid, energie, investeringen en milieubelasting. Hergebruik onderdelen: Naast het opnieuw gebruiken van het gehele product, kunnen ook goed functionerende onderdelen opnieuw ingezet worden, indien het product in z n geheel niet meer bruikbaar is. Re- & upcyclen of cascaderen: Door materialen en grondstoffen opnieuw en efficiënt in te zetten, in dezelfde of andere productieprocessen, zullen de kosten lager liggen dan door nieuwe grondstoffen te kopen. Zeker als we ook de milieu- en maatschappelijke kosten meenemen. Bij technische materialen gebeurt dat via recyclen of upcyclen van grondstoffen en halffabrikaten. Bij biologische materialen Conclusie: Belangrijke factoren voor het halen van waarde uit de circulaire economie zijn: 1) de keuze voor materialen, 2) de manier waarop producten ontworpen, geproduceerd en gebruikt worden, 3) de wijze waarop bedrijven met elkaar in netwerken de kringloop van ketens duurzaam organiseren en beheren en 4) een waarde- en gedragsverandering van bezit naar (vrucht)gebruik. Immers, hoe makkelijker producten onderhouden, opgewaardeerd en hergebruikt kunnen worden, hoe meer waarde ze blijven vertegenwoordigen. Hoe makkelijker materialen te herwinnen en weer in te zetten zijn, des te minder investeringen nodig zijn om ze weer in te zetten als technische grondstof of als nutriënt in de biologische kringloop. Hoe beter de systemen zijn om de materialen weer in te zamelen Waardecreatie uitgedrukt in duidelijke voordelen Belangrijk is dat ondernemers en productgebruikers de voordelen kennen van de waarde die een circulair georganiseerde productieketen kan bieden. Het circulaire model is niet alleen een antwoord op toenemende economische grondstoffenschaarste, maar vooral ook een motor voor innovatie en groei. Het stelt bedrijven in staat om: nieuwe technologie te ontwikkelen en daarmee een goed marktaandeel te veroveren; hun concurrentiepositie te verbeteren met een slimmer ontwerp; hun keten beter integraal te beheren en de beschikbaarheids- en leverrisico s uit te sluiten; kansen te grijpen in de nieuwe transportstromen binnen kringlopen; te profiteren van de toegenomen handelswaarde van afvalstromen; nieuwe verdienmodellen te ontwikkelen gebaseerd op het gebruik in plaats van het bezit van goederen. gebeurt dat trapsgewijs, aangeduid als cascadering: materialen worden via fermentatie afgebroken in organische grondstoffen die vervolgens worden gebruikt in andere biologische/chemische productiesystemen. en in eigendom van de producent te houden, des te meer waardecreatie. Een overvloed aan kansen voor waardecreatie en waardevermeerdering, maar hoe werkt dit in de praktijk? Deze brochure toont drie voorbeelden van hoe circulaire ketens of netwerken er uit komen te zien en welke kansen MKB-ondernemers daarin kunnen hebben. De voorbeelden zijn: textiel, elektronica en landbouw. 6 Circulaire Economie 7

5 Landbouw en de biobased economy Uitputting van aardolie, opkomst van biotechnologie en ontwikkeling van duurzame energietechnologie maken de ontwikkeling mogelijk naar een biobased economy die haar energie en materialen haalt uit zonne-energie en landbouwproducten. In het concept van de biobased economy wordt plantenmateriaal of biomassa (eiwitten, zetmeel, suikers, plantaardige olie en lignocellulose) omgezet in grofweg vier categorieën: (1) voedsel, (2) diervoeder, (3) functionele stoffen en (4) energie. Bij functionele stoffen gaat het om farmaceutische produc-ten, cosmetica, fijnchemie (zoals oplosmiddelen en enzymen), voedselsupplementen (zoals antioxidanten en omega-3 vetzuren), kleding en bouwmaterialen. Bij energie gaat het om benutting van de energie-inhoud van biomassa, ofwel bio-energie. De toegenomen kennis op het gebied van biochemie, microbiologie en genetica en de koppeling daarvan aan de procestechnologie stellen bedrijven steeds beter in staat om biologische processen uit de natuur op industriële schaal na te bootsen. Hierdoor kunnen stoffen veel milieuvriendelijker worden geproduceerd dan in de petrochemie, terwijl materiaalkringlopen gemakkelijker kunnen worden gesloten. Vooral bedrijven in de chemische industrie groot en klein en in de landbouw groeien hierdoor naar elkaar toe: de chemie oriënteert zich steeds meer op biomassa (landbouwen bosbouwproducten en organisch afval), terwijl steeds meer bedrijven in de food & agri sector zelf gebruik maken van biotechnologie en raffinageprocessen. Een belangrijk uitgangspunt bij het gebruik van biomassa als organische grondstof voor de technologische toepassingen in de biobased economy is dat de biomassa op een duurzame wijze geteeld en toegepast wordt met aandacht voor milieu, biodiversiteit, sociaal welzijn en voedselzekerheid. Weloverwogen keuzes zijn nodig voor het in stand houden van een goede balans tussen het gebruik van gewassen voor voedsel en biomassa voor andere toepassingen. Een duurzame biobased economy ontstaat onder andere door de kringloop van organische grondstoffen zoveel mogelijk te sluiten en deze grondstoffen zo hoogwaardig mogelijk in te zetten. In een biobased economy kringloop gebruiken bedrijven elkaars reststromen (biomassastromen) en geven hier waarde aan, zoals onderstaand schema weergeeft. Schema: circulaire landbouw en de biobased economyketen. Logo-Styleguide Maart 2010 Basislogo Afval Diapositief Monotone Variaties Voedsel Basislogo Logo-Styleguide Maart 2010 Compost Gewassen Voer Diapositief Monotone Farmaceutische grondstoffen Variaties Biomassa Bio chemicaliën Bio based producten Afval water andere sector Bio brandstof 8 Circulaire Economie 9

6 LANDBOUW LANDBOUW Maris Projects Scelta Mushrooms Uit afvalwater nieuwe grondstoffen Van steeltje tot bouwsteen Bedorven voedsel, mest, afvalwater van leerlooierijen. Champignontelers moeten betalen voor het afvoeren Het zijn enkele stromen waar menigeen maar al te graag van champignonvoetjes, vertelt Jan Klerken van Scelta van af wil. Maar organisch afvalspecialist Maris Projects in Mushrooms. En dat terwijl er nog hele waardevolle Schijndel wordt er gelukkig van. Dit bedrijf bedenkt nieuwe grondstoffen in zitten. Dat moet anders kunnen, vonden technologische verwerkingsmethodes om van afval een wij. Daarom hebben we een procedé ontwikkeld om hoogwaardig product te maken. Ruben van Maris van die champignonvoetjes concentraat te maken. Jan Klerken Managing Director Directeur Ruben van Maris, managing director bij Maris Projects Wij halen nu de champignonvoetjes kosteloos op vertelt: De afgelopen jaren hebben we ons gericht op dat algen heel goed kunnen groeien op bijvoorbeeld en verwerken ze in onze fabriek. Zo verandert een Wij passen het zelf toe in onze champignon de kweek van microalgen. Na onderzoek en testen bleek afvalwater en tegelijkertijd fosfaten, stikstof, kalium en kostenpost van onze leveranciers in omzet. Fingerfoodballs, die we daardoor zonder kunstmatige andere zware metalen innemen. De algen zuiveren het kleur- en smaakstoffen en met veel minder zout kunnen afvalwater en zodra ze zijn volgroeid, oogsten we ze Maar het concentraat heeft nog een ander voordeel. maken. Dat past goed bij onze strategie. waarna ze als biobrandstof ingezet kunnen worden. Champignons hebben van nature Umami, de vijfde Die bestaat namelijk uit drie pijlers: Smaak, Gezondheid smaak, in zich. Die versterkt de andere smaken. en Duurzaamheid. Algen groeien goed in een tropische omgeving met veel Tegenwoordig zitten veel kunstmatige smaakversterkers zonlicht. Daarom zijn wij, samen met de Rabobank, gaan zoals MSG in ons eten. Bovendien eten we veel te veel kijken naar internationale mogelijkheden. Wij zijn nu zout. Dit concentraat is zowel een zoutvervanger als terechtgekomen in Lampung in Indonesië en in één van de een natuurlijke smaakversterker. Veel gezonder dus. meest vervuilde plekken van India, namelijk Kanpur aan de rivier de Ganges. In dit gebied zijn leerlooierijen enorme vervuilers met veel afvalwater. Via onze technieken zijn wij Fingerfoodballs in staat om leerafval (fleshing) om te zetten in bruikbare vetten en grondstoffen die onder andere gebruikt kunnen worden voor toevoeging van eiwitten in kippenvoer en zout voor het opnieuw pekelen van de huiden. In Indonesië verwerken we in een project palmafvalwater op basis van algentechnologie. Deze algen kunnen worden ingezet voor verschillende toepassingen zoals biobrandstof, diervoerder, food supplement en grondstof voor farmaceutische producten. Wat mij betreft mag de Rabobank nog veel meer haar internationale netwerk inzetten voor haar klanten. Zij beschikt over een kapitaal aan wereldmarktkennis en contacten, wat ons de mogelijkheid heeft gegeven om internationaal te kunnen groeien Circulaire Economie 11

7 Logo-Styleguide Maart 2010 LANDBOUW LANDBOUW Basislogo GRO Waste2Chemical Diapositief Monotone De klant als leverancier Hoogwaardige grondstoffen uit organisch afval Je levert een product af en haalt direct een belangrijke Het genereren van energie uit vergisting van organisch grondstof bij je klant op. Grondstof waar je klant graag afval is niet nieuw. Maar organische afvalstromen omzetten vanaf wil. Dat klinkt als een sprookje, maar voor GRO in nieuwe hoogwaardige grondstoffen is een echte Holland is het de dagelijkse praktijk. innovatie. De technologie om dit te kunnen realiseren is afkomstig van Waste2Chemical. Variaties Jan Willem Bosman vertelt hoe dit in zijn werk gaat: Kirsten Steinbusch Het begon eigenlijk in ons kindertehuis in Zimbabwe. Kirsten Steinbusch, één van de ontdekkers van deze nieuwe Medeoprichter We leerden de kinderen allerlei landbouwtoepassingen technologie, vertelt hoe het proces in elkaar steekt: Waar met gebruik van organische afvalstromen, waaronder voorheen via vergisting alleen energie gewonnen kon laties, waardoor de vraag naar organische afvalstromen schillen van koffiebonen. worden, beschikken wij over een techniek om organisch groeit. Als gevolg stijgen de prijzen van afval en wordt afval om te zetten naar zogenoemde middellange vetzuren. vergisting economisch minder rendabel. Daarom is het Wat bleek? Paddenstoelen groeien daar ontzettend goed Kenners weten dat dit onder andere gebruikt wordt in belangrijk om er hoogwaardige grondstoffen van te maken. op. Dit zette me aan het denken: in Nederland drinken we additieven in voedingsmiddelen, weekmakers, verf en Met de toenemende grondstoffenschaarste en groei van veel koffie en eten we veel paddenstoelen! Toen ik terug bijvoorbeeld smeermiddelen. de wereldbevolking bieden we een duurzaam alternatief. kwam in Nederland ben ik in gesprek gegaan met La Place De belangrijkste randvoorwaarde voor het slagen van een restaurants. Deze vetzuren worden nu gewonnen uit plantaardige oliën circulair concept is dat het zowel rendabel als duurzaam is. zoals kokos- of palmolie, maar ook uit fossiele olie. Met onze Op papier ziet dit er goed uit, de praktijk zal dit moeten Al snel konden we starten met het telen van onze techniek hebben wij organisch afval en ethanol nodig en uitwijzen. Dit jaar zal Waste2Chemical haar proces daarom paddenstoelen op hun koffiedik. De AGF groothandel van Jan Willem Bosman kunnen wij dezelfde kwaliteit vetzuren produceren. op pilotschaal testen, om over enkele jaren de stap te La Place Vroegop-Windig haalt het koffiedik op en levert Eigenaar en oprichter Momenteel is er een overcapaciteit aan vergistinginstal- kunnen maken naar een demo of een full scale fabriek. tegelijkertijd onze nieuwe lading paddenstoelen. Logistiek ook heel efficiënt. Het koffiedik is na het telen van paddenstoelen een bodemverbeteraar met hoge organische waarde geworden. Dat is nog eens upcyclen! Sinds kort maken en leveren we ook gezonde snacks van paddenstoelen. Deze leveren we via grote cateringorganisaties aan bedrijfsrestaurants, die op hun beurt weer hun koffiedik aan ons leveren. Het is een sterke combinatie want door de wederkerigheid versterken we de relatie met de klant Circulaire Economie 13

8 Textiel De textielsector is een sector die op het eerste gezicht al Hiervan is 65% nog herbruikbaar, als product (35%) of als om financiële- en milieuwinst te halen uit het optimaal teren voor hergebruik in een nieuw kledingstuk of tot een redelijk circulair is ingericht. Kleding leent zich om nog- grondstof. Zo vindt er bij de productie van katoen een ver- benutten en recyclen van textiel en textielvezels. product in een andere sector. Zowel Mud Jeans, G-Star als maals te gebruiken en iedereen kent de kringloopwinkels spilling van waardevolle grondstoffen plaats, die veel vraagt Kansen liggen in het intensiveren of verlengen van het awearness sluiten de cirkel en produceren nieuwe kleding en de textielcontainers van goede doelen, waar kleding van de draagkracht van de aarde. Katoen is verantwoordelijk gebruik van kleding of textiel door reparatie of het pimpen van opnieuw gebruikte vezels en grondstoffen. een tweede kans krijgt. voor 16% van het wereldinsecticidengebruik en kost het telen van de kledingstukken (MudJeans en Dutch awearness) van een kilo katoen tussen de en liter water. en in het optimaliseren van tweedehands hergebruik. De manier waarop G-Star actief kleding terugneemt van haar franchisehouders om ze via het outlet centrum alsnog Maar de grondstoffen zijn ook financieel waardevol. In de Nadat een kledingstuk aan het einde van zijn levensduur te verkopen, is ook een goed voorbeeld van een initiatief VS zijn de prijzen voor katoen met 40% toegenomen sinds is, kan er een nieuw product van gemaakt worden (bijvoor- waardoor producten een langere levensduur krijgen en 2007 en de prijs van polyester steeg van USD 1.3/kg in 2010 beeld isolatiemateriaal of vulling). Een andere optie is om niet direct in het afval belanden op het moment dat ze uit tot USD 2.1/kg in Terwijl tegelijkertijd de prijs voor terug te gaan naar de vezels of naar de kunststofkorrels en de mode raken. Toch belandt in Nederland jaarlijks 124 mil- kleding juist zakte van een gemiddelde van USD 15.2 per er weer nieuw materiaal van te maken. Frankenhuis laat zien joen kilo textiel via het restafval in de verbrandingsoven. kledingstuk in 2006 tot USD 14.9 per kledingstuk in dat technologische innovaties het mogelijk maken bruikbare Dat is de helft van de totale hoeveelheid afgedankt textiel. De marges worden kleiner, het is dus steeds belangrijker kantoenen vezels en bestandsdelen te herkennen en te selec- Schema: circulaire textielketen. Extractie / raffinage (synthetische vezels) Productie vezels / textiel Bewerken en fabricage Distributie / retail Gebruik Afval verbranding en stort Landbouw / veeteelt (natuurlijke vezels) Langer gebruik Herdistributie / 2 e leven Afval andere sector Grondstof uit afval Mechanisch / chemisch bewerken tot vezel 14 Circulaire Economie 15

9 TEXTIEL TEXTIEL Mud Jeans - Lease a Jeans VAR Frankenhuis Het is één van de meest gedragen kledingstukken in Textiel heeft een verhaal Nederland en voor het eerst gepatenteerd in 1873: Het is wellicht nog moeilijk voor te stellen, maar de kans de spijkerbroek. Je zou haast denken dat alle innovaties is groot dat het sjaaltje van een stewardess van KLM is inmiddels de revue zijn gepasseerd. Maar niets is minder gemaakt van hergebruikt textiel. Op het label van het waar. Kledingfabrikant Mud Jeans geeft op een innovatieve sjaaltje zou zomaar eens de volgende informatie te lezen wijze een boost aan het circulair omgaan met schaarse kunnen zijn: Eerst gediend als uniform zijn de textielvezels grondstoffen. Door 100% verantwoord te produceren Bert van Son nu verwerkt in een stewardess-sjaal. Wat zal het hierna Peter Bos met gebruik van zo min mogelijk grondstoffen. Want de Directeur zijn? Immers, textielgebruik heeft steeds vaker een General Director katoenproductie heeft een negatieve impact op schaarse interessant verhaal dat het vertellen meer dan waard is. vruchtbare grond en water door het gebruik van gevaarlijke gratis reparatieservice. We zijn een concept aan het chemicaliën en pesticiden. Initiatiefnemer en directeur van ontwikkelen om de na 1 jaar teruggestuurde jeans Peter Bos van textielbedrijf VAR Frankenhuis vertelt zijn oude KLM-uniformen zijn verwerkt tot onder andere akte- Mud Jeans Bert van Son licht toe: We willen een kwalitatief de minimale leaseperiode opnieuw op de markt te verhaal: Textiel bestaat uit waardevolle grondstoffen tassen, schoenen en sjaals. Onze rol hierbij was het mecha- en trendy product dat het milieu en de mens zo min brengen. De gedragen jeans look is nog steeds erg trendy. waar na gebruik hele nuttige toepassingen voor zijn. nisch verwerken van textielproducten tot nieuwe vezels. mogelijk belast. Dat spreekt aan. Ons circulaire concept van En waarom als fabrikant de broek machinaal stuk maken als Die benutten we graag. Voor het slagen van onze circulaire Lease a Jeans is heel eenvoudig. Je kunt de jeans na de hetzelfde effect bereikt wordt door een gedragen broek aanpak zijn samenwerking met de andere partners in de Onze machines verwijderen alle knopen, ritsen en andere eerste lease periode retour sturen, ruilen of blijven dragen. te dragen?! keten, een duurzame mind-set en goede scheiding vanaf obstakels. Daarna versnijden we de textiel tot vezels. De belangrijkste drijfveer achter ons leaseconcept is dat we de bron, belangrijke randvoorwaarden. Ook goede keten- Deze vezels worden vervolgens weer verwerkt tot nieuwe onze grondstoffen in eigen beheer houden. Onze jeans Wij willen met dit circulair concept een voorbeeld zijn voor regie is onmisbaar. Daarom heb ik samen met twee andere producten. Met deze recycling hebben we voor KLM circa bestaan nu uit 30% gerecycled katoen, maar dat andere bedrijven. Gezien de reacties die ik nu al ontvang, partners stichting Texperium opgericht. Als de randvoor ton CO 2 bespaard. Hoewel, recycling? Het gaat hier percentage moet omhoog. Ook willen we het gebruik ben ik ervan overtuigd dat het gaat lukken. Duurzaam waarden kloppen, blijkt er ook veel mogelijk te zijn. eigenlijk om upcycling want de kwaliteit van het garen is verlengen. Voor de gebruiker hebben we daarom een ondernemen is niet saai; integendeel het inspireert. Zo hebben wij onlangs een traject afgerond waarbij hetzelfde als van nieuw garen Circulaire Economie 17

10 TEXTIEL TEXTIEL G-Star Raw gaat circulair Dutch awearness Ook voor internationaal denimmerk G-Star is het belangrijk Het geheim van goede regie en sterke partners te blijven innoveren en strategisch om te gaan met duur- Na vele jaren research en het bouwen van een netwerk zaamheidsvraagstukken. Vanuit deze gedachte is onder van ketenpartners heeft Rien Otto van Dutch awearness andere opnieuw gekeken naar de herkomst en afdanking de essentie van circulaire economie in de vingers. van haar producten. Frouke Bruinsma van G-Star vertelt welke stappen inmiddels zijn gezet. Rien Otto: Dutch awearness kun je zien als een organisatie Frouke Bruinsma die de regie voert van alle schakels in onze textielketen, Rien Otto Om de gebruiksfase van onze producten zo lang mogelijk Corporate Responsibility Manager een ketenregisseur. We beheersen dus met onze partners Directeur te behouden, beschikken wij al geruime tijd over G-Star letterlijk alle stappen in de keten, van grondstof tot grondstof. outlets. In deze outlets verkopen we onder andere verouderde modellen, soms B-keus kleding of eenmalig Een absolute randvoorwaarde is dat de partners transpa- Dutch awearness heeft vanuit het Eco-Innovation- gedragen kleding voor modeshows of fotoshoots. Voor rant zijn over hun primaire proces. Pas dan kun je de wer- programma van de Europese Commissie een subsidie de recycling van onze producten zijn we vier jaar geleden kelijke kostprijs berekenen van het product om vervolgens ontvangen voor periode van drie jaar om het Returnity- een samenwerking aangegaan met KICI Foundation. de werkelijke prijs van het gebruik te kunnen bepalen. principe verder uit te werken. We hebben met elkaar een marge van niet meer dan Wij sturen onze producten naar hen. Zij sorteren, selecteren 10-15% afgesproken, en dan kan het werken. en prepareren (knopen, ritsen en dergelijke worden verwijderd) in hun keten de broeken, zodat deze vervolgens door Daar waar een fabrikant eerst nieuwe vezels nodig had een andere partner mechanisch vervezeld kunnen worden. voor het fabriceren van een product, krijgt hij nu zijn vezels Deze vezels komen uiteindelijk weer bij onze stoffenfabri- via ons retoursysteem. Onze stof Returnity is 100% recy- kant terecht, die dit materiaal verwerkt in nieuwe denim- clebaar en gemaakt van een soort kunststof. We verlengen stoffen. In onze collectie verkopen we nu producten die de levensduur van de kleding door met onze partners ook tot 20% van deze vezels bevatten, maar we streven de reiniging en de reparatie van de kleding voor de klant te natuurlijk naar meer. verzorgen. Als de kleding niet meer geschikt is om te dragen, verwerken we het weer tot kunststofkorrels waar we De vezels die niet meer geschikt zijn voor nieuwe denim- weer nieuwe vezels van schieten. stoffen en uiteindelijke producten, worden door KICI ingezet voor andere toepassingen zoals isolatiemateriaal Dit proces kan in principe eindeloos doorgaan. Doordat en paardendekens. we met een leasesysteem werken, blijven we eigenaar van het materiaal en kunnen we ervoor zorgen dat het mate- We zijn er nog lang niet, maar de eerste stappen naar de riaal daadwerkelijk hergebruikt wordt. Naast Returnity circulaire economie zijn gezet. Een belangrijke succesfactor werken we ook met biologische vezels zoals Halfagrass. is samenwerking met partners in de keten die elk hun Deze kleding kan weer in een biologische kringloop te- eigen specialisme en verantwoordelijkheid hebben. Op recht komen. Bij circulaire concepten zijn goede keten- deze manier heeft elke partner een gelijkwaardig aandeel regie en een eerlijk verdienmodel wat mij betreft de in het proces. Qua financieringsvraagstukken heeft dit ook belangrijkste succesfactoren. een voordeel; je deelt ook de kosten en tijdsinspanning Circulaire Economie 19

11 Oranje RGB 255/66/18 CMYKc 0/70/100/0 PMS 1595C Blauw RGB 29/18/132 CMYKc 85/85/0/20 PMS 7671C Elektronica Wie heeft tegenwoordig geen elektronica of elektrische apparaten in zijn omgeving? Miljoenen computers, servers, laptops, mobiele telefoons, ipads en ipods, e-readers en nog veel meer hardware zwerven over de wereld. Deze consumptiegoederen met een korte levensduur worden gemaakt van kunststoffen en edele metalen zoals goud, zilver, platina, koper en de zogenoemde zeldzame aardelementen zoals cerium, scandium, yttrium en andere scheikundige verbindingen in ertsvorm waaronder vijftien soorten lanthaniden. Grondstoffen waar een tekort van dreigt door daadwerkelijke of door handelspolitiek veroorzaakte schaarste. In 2010 is in Nederland totaal ongeveer 440 kton aan elektronische en elektrische apparaten op de markt gezet. Dit komt overeen met gemiddeld 26,5 kg per inwoner. In hetzelfde jaar kwam per inwoner 23,7 kg afval van elektronische apparaten vrij (392 kton). Hiervan wordt 14,1 kg per inwoner ingezameld en recycled; 2,3 kg per inwoner verdwijnt in het restafval (ieder jaar 38 miljoen kg) en 2,7 kg per inwoner wordt geëxporteerd. Deze geëxporteerde elektronische hardware, soms voor tweedehands gebruik, belandt vaak als afval op vuilnisbelten in ontwikkelingslanden. Van de rest van het afval is niet bekend wat er mee gebeurt. Dit biedt ruimte voor de circulaire economie. Door de levensduur van elektronische apparaten te verlengen kan nog veel additionele waarde uit het apparaat gehaald worden. Bijvoorbeeld door reparatie, goed onderhoud, pimpen en via tweedehands verkoop. Daarnaast kan er waarde gecreëerd worden door bruikbare onderdelen van het apparaat te recyclen en opnieuw te installeren in nieuwe elektronische apparaten of door waardevolle grondstoffen uit afgedankte elektronica te herwinnen. Bedrijven zoals Repair Café, Techreturns en ACE weten de waarde van producten en materialen te verlengen en te benutten. Schema: circulaire elektronicaketen. Extractie grondstoffen Raffinage / bewerking grondstoffen Fabricage onderdelen Fabricage producten Distributie / retail Gebruik Afval verbranding en stort Weggooien? Mooi niet! Reparatie 2 e hands verkoop Herstel/vervangen componenten Scheiden en recyclen materialen 20 Circulaire Economie 21

12 ELEKTRONICA ELEKTRONICA Repair Café ACE Re-use Technology Geen bier maar boor in het plaatselijk café. Weg met de wegwerpeconomie Er wordt gepraat, gelachen, gedronken maar bovenal; Volgens Ad Comperen, directeur van ACE Re-use Technology, Op deze manier blijven de machines in zijn bezit. er wordt gerepareerd! In de zogenoemde Repair Cafés leven we nog steeds in een wegwerpeconomie. Maar Ad Vervolgens reviseren wij de componenten van deze zijn mensen druk bezig om apparaten zoals stofzuigers, gelooft in de circulaire grondstofeconomie en laat met zijn machines, zodat Océ deze weer kan verwerken bij de broodroosters en allerlei andere kapotte voorwerpen weer bedrijf zien hoe producthergebruik hierin een actieve rol productie van nieuwe machines. De besparingen voor de werkend te krijgen. Inmiddels is het honderdste café in kan spelen: Ik ben opgegroeid in een Brabants arbeidersgezin opdrachtgever kunnen variëren tussen 20 tot 50% van de Nederland geopend en werkt het concept ook in België, Martine Postma met negen gezinsleden. Niets ging verloren. Als iets stuk nieuwwaarde. De ecologische footprint van de producten Duitsland, de VS en andere landen. Directrice ging, probeerde ik dit altijd te repareren, of onderdelen te kan daardoor vaak met wel 50% worden verlaagd. Een gebruiken in andere toepassingen. Zodoende is mijn passie belangrijke bottleneck is dat veel organisaties nog niet de Waarom dit zo n succes is geworden vertelt initiatiefnemer Het Repair Café is feitelijk een ontmoetingsplek voor voor hergebruik gegroeid en heb ik eind jaren tachtig dit stap durven te zetten naar een nieuw systeem. Dit kost nu Martine Postma. Ongeveer drie jaar geleden heb ik het mensen die goed kunnen repareren en minder handige bedrijf opgezet. eenmaal tijd en vergt dus een investering. Maar wij kunnen concept van de Repair Cafés gelanceerd. Veel kapotte voor- buurtgenoten die kapotte spullen hebben. Voorwaarde is laten zien hoe snel deze investering is terug te verdienen. werpen zijn vaak met kleine handelingen weer perfect te dat je gezamenlijk werkt aan de reparatie. Daardoor ervaren Sindsdien reviseren wij onder meer componenten van gebruiken. Maar ik zag dat mensen vaak makkelijker nieuwe mensen dat repareren vaak heel gemakkelijk en leuk is, kopieermachines die opnieuw ingezet kunnen worden Om de circulaire economie echt van de grond te krijgen, spullen kochten. Blijkbaar is reparatie nu te moeilijk en te en komen ze de volgende keer weer terug met een ander zonder kwaliteitsverlies. is het belangrijk dat we met meer opdrachtgevers pilot- onbekend, duur, saai en lastig. kapot product. projecten kunnen draaien om aan te tonen dat deze Dit is het succes van het Repair Café. In de toekomst willen Een belangrijke randvoorwaarde voor het slagen van dit aanpak werkt. Rabobank zou hierin kunnen faciliteren Wij zorgen er met het Repair Café voor dat reparatie nu we ook meer met scholen samenwerken. Daar ligt toch concept, is dat onze klanten een retoursysteem hebben door klanten met elkaar in contact te brengen om op makkelijk, leuk, goedkoop en bereikbaar in de buurt is. onze toekomst en gezien de toenemende schaarste aan voor de terugname van haar producten. Zo kiest onze klant deze manier te werken aan de circulaire economie. Voor het milieu natuurlijk gunstig maar wat dit concept gekwalificeerd technisch personeel, denk ik dat daar een Océ ervoor om geen kopieermachines maar de prestaties extra bijzonder maakt is het sociale aspect. mooie uitdaging ligt. ervan te verkopen. Ad Comperen Directeur Circulaire Economie 23

13 ELEKTRONICA CIRCULAIR PAPIER IN ROERMOND Techreturns / Closing the loop ARS Grafisch en Van Houtum De waarde van afgedankte elektronica Duurzaam gedrukt en mogelijk circulair Wist u dat duizend kilo oude mobiele telefoons onder an- Een brochure over circulaire economie, die wil je natuurlijk dere driehonderd gram goud, anderhalf kilogram zilver en ook duurzaam drukken, vond John Verdellen van Rabobank 20 andere waardevolle grondstoffen bevatten? Je hoeft er Roermond-Echt. Hij benaderde reclame- en communicatie- geen rekensom voor te maken om je te realiseren dat dit bureau Creation Station en drukkerij ARS Grafisch die al veel geld waard is. meer dan 10 jaar samenwerken. Zij konden een duurzame Marcel Stiphout oplossing leveren. Bas Gehlen Techreturns is een van de grootste in Nederland als het Directeur Managing Director VanHoutum gaat om het opkopen van gebruikte consumentenelek- ARS Grafisch is een gecertificeerd FSC-drukker, gebruikt inkt tronica om deze vervolgens een tweede leven te geven. op biologische basis, neemt groene stroom af en is actief Initiatiefnemer Marcel Stiphout licht toe hoe hij hiervan een andere partijen, waaronder Umicore. Deze bedrijven kun- bezig met het hergebruik van reststromen. Voor wat betreft De brochure komt in handen van lokale ondernemers en succesvolle, duurzame business case weet te maken: Wij nen de grondstoffen uit de producten halen, waarna de dit laatste is ARS Grafisch aangesloten bij een lokaal papier- wij hebben met veel bedrijven een samenwerkingsover- kopen oude telefoons en computers op van consumenten. stoffen weer elders ingezet kunnen worden. Er is massa recyclingbedrijf Peeters Recycling. Deze organisatie zorgt eenkomst waarbij deze klanten hun oud papier aan ons Na ontvangst van de producten maken we ze weer gereed nodig om de waardevolle grondstoffen in de consumen- ervoor dat het snijafval van het papier weer terechtkomt aanleveren en er weer hygiënepapier voor terugkrijgen. voor de verkoop door de producten schoon te maken en tenelektronica in groten getale retour te krijgen en deze bij Van Houtum in dezelfde regio. onderdelen te vervangen. Via retailers en de groothandel vervolgens te kunnen terugwinnen en te verwerken. Zelfs als bedrijven de brochure lang bewaren, kan die komen deze producten onder andere in Europa, Azië en Van Houtum maakt er hygiënisch papier van dat 100% uiteindelijk in de circulaire economie terechtkomen, want Afrika terecht. Door daar ter plekke gebruik te maken van Een uitdaging voor ons is om consumenten over te halen gerecycled papier is. Het snijafval van de brochure is dus we zijn momenteel bezig met een pilot met Jalema waarbij retoursystemen zorgen we ervoor dat de producten die aan eens kritisch te kijken naar welke spullen zij afgedankt thuis onderdeel van de circulaire economie. Maar hoe zit het we oude archieven vernietigen en verwerken. We kunnen het einde van hun levensduur zijn, weer bij ons terecht- hebben liggen. Niet alleen om hen financieel daarin te be- met de brochure die u nu in uw hand houdt? niet alle vezels van dat oude papier gebruiken, maar daar komen voor verdere verwerking. Deze producten worden lonen, maar ook om het principe van recycling te stimuleren Bas Gehlen van Van Houtum vertelt: Het kan heel goed hebben we weer een oplossing voor gevonden. dan gerecycled. Hiervoor werken we samen met vier en bij te dragen aan een duurzamere omgeving. dat de brochure, op het moment dat het afval wordt, ook in de circulaire economie terechtkomt. We zijn constant aan het zoeken hoe we waarde kunnen creëren met wat er overblijft. De kleine vezels gaan naar Smurfit Kappa Roermond Papier, ook regionaal, die er karton van maakt. Wij nemen die kartonnen dozen weer af, om ons product in te verpakken. Die wederkerigheid vind ik heel mooi aan de circulaire economie. Wij zijn al heel lang bezig met duurzaam ondernemen, maar Cradle to Cradle en de circulaire economie gaan weer een stap verder. Dan zoek je naar een positieve impact. Dat inspireert! Voor mezelf, maar ik zie het ook aan mijn medewerkers. Bovendien is het ook zakelijk slim. Wie een positieve impact kan realiseren voor alle stakeholders, inclusief je klanten, is verzekerd van continuïteit Circulaire Economie 25

14 Pre-seed fase Startersfase Doorgroeifase Financiering Financieringsvormen voor innovaties in de circulaire economie Diverse ondernemers hebben behoefte aan (risicodragende) financieringsmogelijkheden om innovaties te realiseren op het gebied van efficiënte productieprocessen, grondstoffenbeheer, productontwikkeling en duurzaam kringloopbeheer, allemaal elementen van de circulaire economie. De Rabobank is een toonaangevende en betrokken bank die ondernemers ondersteunt, ook wanneer het om een nieuwe oplossing of richting gaat zoals bij de circulaire economie. Productassortiment Rabobank voor financiering van innovaties in de circulaire economie De Rabobank heeft in haar productassortiment diverse bijzondere financieringsmogelijkheden voor innovaties in verschillende fasen. Van de Pre-seed fase waarbij het eerste idee wordt ontwikkeld, tot herstructurering en voor zowel starters als bestaande (grotere) ondernemers. Daarbij kan het wat betreft ondersteuning gaan om: bancaire financiering aangevuld met een garantiestelling, risicodragend kapitaal, kennis, een netwerk of een combinatie van deze mogelijkheden. In de box hiernaast en op pagina 27 staan enkele producten die van betekenis kunnen zijn voor klanten die bezig zijn met innovaties gericht op productontwikkeling en productie vanuit het circulaire principe van efficiënt en nuttig hergebruik en duurzaam keten- en kringloopbeheer. De bank wil ondernemers bewust maken van de mogelijkheden die circulaire economie hen kan bieden (kostenbeheersing, commerciële kansen, versterking concurrentiepositie) en helpen de vernieuwingskansen te realiseren met kapitaal, kennis en/of netwerken. Het komt echter voor dat de mogelijkheden voor een reguliere bancaire financiering beperkt zijn. Bijvoorbeeld wanneer er onzekerheid bestaat over de levensvatbaarheid van een technische innovatie of de verkoopbaarheid van het product of wanneer er onvoldoende eigen vermogen beschikbaar is. Risicokapitaalfondsen en andersoortige financieringsinstrumenten kunnen een goede aanvulling zijn op de reguliere bancaire financiering bij het mogelijk maken van innovatie. Er is een trend zichtbaar van bezit naar gebruik. Deze trend wordt gevoed door drie duurzame economische bouwstenen: (1) circulaire economie, (2) life cycle asset management en (3) het delen van bedrijfsmiddelen. De Lage Landen (DLL) als asset-based finance partner wil hierop anticiperen. DLL wil met de dienstverlening Asset Sharing een platform aanbieden, waarop bezitters van bedrijfsmiddelen, zoals graafmachines, landbouwmachines, trailers of auto s, deze in vruchtgebruik uitlenen aan bedrijven die een dergelijk middel tijdelijk nodig hebben. Door bedrijfsmiddelen via Asset Sharing te delen, kunnen zij het maximale uit deze middelen halen en op een duurzame wijze optimaal financieel rendement realiseren. Money Meets Ideas - Voor een breed scala aan bedrijven en initiatieven. - Bemiddelende instantie voor deelname in het aandelenkapitaal door informele investeerders (informal investors / business angels). - Maximaal 1 miljoen à 1,5 miljoen. Borgstelling voor innovatie (IBSK)* - Voor technisch-wetenschappelijk onderzoek of de ontwikkeling van technisch nieuwe onderdelen van fysieke producten of productieprocessen, alsmede daaraan voorafgaand systematisch georganiseerd haalbaarheidsonderzoek. - Borgstelling tot ,- en maximaal 2/3 van de financieringsbehoefte. - De garantiedekking bedraagt 90% van de borgstelling. Dutch Greentech Fund - Voor kansrijke Nederlandse groene technostarters in de sectoren food & agri, water, lucht en bio-energie, met minimaal een werkend prototype. - Ondersteuning van de ondernemer bij verdere productontwikkeling en marktintroductie met kapitaal, kennis en netwerken. - Deelname in aandelenkapitaal tussen ,- en ,-. Rabobank Stimuleringkapitaal - Voor o.a. starters, doorstarters en uitbreiders. - MKB (incl. agrarisch) - Exclusief voor Rabobank-leden. - 50% van de gewenste financiering tot maximaal ,- - Achtergestelde lening. Borgstelling voor starters (BSKS)* - Voor startende ondernemingen tot 3 jaar na oprichting. - Borgstelling tot ,- en maximaal 75% van de financieringsbehoefte. - De garantiedekking bedraagt 90% van de borgstelling. Rabo Ventures - Voor investeringen in de cleantech industrie. Specifiek groeiende ondernemingen die de potentie hebben om toekomstige marktleiders te worden. - Deelname in aandelenkapitaal tussen de 4 en 10 miljoen. Borgstelling voor gevestigde ondernemers (BSK)* - Voor bestaande ondernemingen. - Voor langer starters die de borgstelling voor starters volledig hebben benut. - Voor uitbreiding, overname en/of internationale expansie. - Borgstelling tot ,- en maximaal 50% van de financieringsbehoefte. - De garantiedekking bedraagt 90% van de borgstelling. Rabo Vermogens Versterkingslening* (Groeifaciliteit) - Voor ondernemingen met voldoende rentabiliteits- en continuïteitsperspectief, maar onvoldoende eigen vermogen. - Achtergestelde lening. - Garantie voor 50% van het verstrekte risicokapitaal. - Voor financieringsuitbreidingen (fresh money) van ,- tot ,-. Lening met GO-faciliteit (Garantie Ondernemingsfinanciering)* - Voor ondernemingen met voldoende rentabiliteits- en continuïteitsperspectief. - Niet-achtergestelde lening. - Garantie voor 50% van de lening. - Voor financieringsuitbreidingen (fresh money) van 1,5 miljoen tot maximaal 50 miljoen. - Achtergestelde lening mogelijk als Uitgebreide Rabo Vermogens Versterkingslening. 26 Circulaire Economie * In samenwerking met Agentschap NL 27

15 Circulaire Economie Op weg naar een circulaire economie. Nieuwe uitdagingen en kansen voor ondernemers. rabobank.nl/roermond-echt Tel. (0475) (bedrijven) Samen sterker. Dat is het idee van coöperatief bankieren. CS22163