Maassluis, een (thuis)haven voor oude slepers

Transcriptie

1 Maassluis, een (thuis)haven voor oude slepers

2 maart 2005 de Boer Bureau voor PR & Organisatie Maassluis, een thuishaven voor voor oude slepers

3 Inhoud Vooraf 3 Inleiding 4 Uitgangspunten voor de haven voor historische zeesleepboten 5 Verkenning van de locatie 6 Varianten van de museumhaven 10 Variant 1 12 Variant 2 13 Variant 3 14 Variant 4 16 Toetsing van de vier varianten 17 De globale investeringen voor de vier varianten 22 Financiering 23 Exploitatie 24 Hinderwet en aansprakelijkheid 25 Samenvatting en aanbevelingen 27 Bijlagen 29 Colofon 38 2

4 I n opdracht van de gemeente Maasluis heeft Johan de Boer Bureau voor PR & Organisatie uit Vleuten opdracht gekregen voor het onderzoek naar de haalbaarheid van het realiseren van een haven voor historische sleepboten. Het onderzoek is uitgevoerd in samenwerking met 3 DeeCee uit Breukelen. Dit bureau is onder andere gespecialiseerd in het ontwikkelen en doorrekenen van museale en tentoonstellingsconcepten. De Maassluise gemeenschap kent een rijke historie op het gebied van de zeesleepvaart. Niet voor niets is het Nationaal Sleepvaartmuseum gevestigd in Maassluis. Een groep enthousiaste sleepbootliefhebbers vindt dat deze historie extra aandacht verdient en ziet graag dat een representatief aantal historische sleepboten een vaste ligplaats aan een kade in Maassluis krijgt. De gemeente Maassluis staat positief tegenover dit idee. Ze meent echter dat aan de realisatie van dit initiatief, waarbij een beroep gedaan wordt op de algemene middelen, een degelijke onderbouwing ten grondslag dient te liggen. Dit rapport, Maassluis, een (thuis)haven voor oude slepers, biedt een basis voor deze onderbouwing. Vleuten, februari 2005 Ruud Emous Johan de Boer 3

5 Inleiding M aassluis heeft een goed onderhouden compacte, intieme, historische binnenstad met veel monumenten. De slepersstad heeft een historische binding met de sleepvaart in de Rijnmond. De historische binnenstad is enkele jaren geleden als toeristische bestemming ontsloten door de realisatie van een Waternetsteiger. De binnenstad als winkelgebied onderscheidt zich door sfeer en kleinschaligheid. Het centrum ondervindt concurrentie van het winkelcentrum Koningshoek in Maassluis. Door het in 1999 ingestelde centrummanagement is verbetering gekomen in de organisatie van de winkeliers. De binnenstad is gedeeltelijk beschermd stadsgezicht en bevat een groot aantal monumenten en beeldbepalende panden. Op stapel staat verder de herinrichting van de markt (openbare ruimte: bestrating, 'stoffering', verlichting). In de keuze voor nieuwe functies in historische gebouwen wordt rekening gehouden met de bezoekersfunctie van de stad. Knelpunten in het functioneren en de ontwikkeling van het toerisme is onder andere het ontbreken van een logische en aantrekkelijke verbinding tussen de Maaszone en de binnenstad. (Uit: Actieplan Toerisme , Provincie Zuid-Holland) Een initiatiefgroep wil graag dat de historische betrokkenheid van de stad met de zeesleepvaart zichtbaar wordt door een museumhaven voor zeeslepers in de buitenhaven van Maassluis te realiseren. Met de komst van deze museumhaven ontstaat verbinding tussen de Maaszone en de binnenstad. Deze verbinding kan een positieve bijdrage leveren aan de ontwikkeling van het toerisme in Maassluis. 4

6 Uitgangspunten voor de haven voor historische zeesleepboten Op basis van de gesprekken met de opdrachtgever en de heren Vroombout en Leichtenberg zijn de volgende uitgangspunten voor de historische slepershaven geformuleerd: De haven moet plaats kunnen bieden aan een collectie van 6 tot 8 historische zeesleepboten; De mogelijkheid dient aanwezig te zijn om enige restauratie- en/of reparatiewerkzaamheden aan de schepen uit te voeren; De Elbe moet in de buurt of in de haven door vrijwilligers gerestaureerd en gerepareerd kunnen worden; De haven moet voorzien zijn van walvoorzieningen, zoals elektra, water, afvoer van afval en rioolwater; De haven dient een educatieve, informatieve functie te vervullen (op bescheiden schaal); De haven heeft geen eigen collectie maar biedt eigenaren van historische sleepboten de mogelijkheid af te meren; De gemeentelijke bijdrage aan de investeringen en de exploitatie dienen van bescheiden omvang te zijn. Hierbij worden basiskosten als port security, haven afvalbeheer, onderhoud van kades, water en openbare ruimte niet toegerekend aan de organisatie die de museumhaven gaat beheren. Naast de uitgangspunten zijn enkele randvoorwaarden vastgesteld: In de binnenhaven ontbreken de mogelijkheden om ruimte te creëren voor de historische sleepboten; Het is onmogelijk de opgeheven spoorwegovergang in het verlengde van de Govert van Wijnkade in functie te herstellen. De Gemeente Maassluis vindt deze overgang ongewenst. Daarnaast voert de beheerder van het spoorwegnet ProRail een actief beleid gericht op de reductie van het aantal gelijkvloerse spoorwegovergangen. Ook indien er in de toekomst een andere exploitant van de lijn komt, blijft ProRail de beheerder en komt de overgang niet terug. 5

7 Verkenning van de locatie I n de buitenhaven zijn twee kades beschikbaar: de Govert van Wijnkade en de Burgemeester de Jonghkade. Beide locaties hebben als museumhaven voor- en nadelen. We zetten de voor- en nadelen op een rijtje. De Govert van Wijnkade is van oudsher een kade voor de sleepscheepvaart geweest. De uitstraling van de gebouwen op de kade sluiten aan op de wereld van de zeeslepers. De kade biedt veel ruimte en de kade heeft weinig direct omwonenden. Nadeel van de Govert van Wijnkade is dat de wandelverbinding naar het oude centrum slecht is en feitelijk vrijwel ontbreekt. Twee oplossingen voor dit probleem zijn onderzocht. De eenvoudigste oplossing lijkt een voetgangersdoorgang langs het water onder het spoor door. De hoogte is echter te gering en door het optredende verschil in waterhoogte is een veilige, betaalbare oplossing niet mogelijk. De tweede mogelijkheid is vanaf de Burgemeester de Jonghkade een beweegbare (kippen)brug over of bij de sluis te leggen. De bediening van de brug zou tegelijk met de spoorbrug kunnen plaatsvinden. Een eerste verkenning van de kosten van een elektrisch bediende ophaalbrug met een overspanning van ca. 15 m levert een investering van minimaal ,00 (een basculebrug is duurder). Deze investering valt buiten de uitgangspunten van het havenmuseum. De gemeente beschikt over een aanbieding van een plaatselijke ondernemer die ook een plan heeft bedacht voor een brug over de kering. De investeringen voor dit voorstel liggen in dezelfde orde van grootte. 6

8 Kosten Brug over sluiscomplex Brug ,00 Elektrische bediening ,00 Walaanpassingen ,00 Totaal (excl. BTW) ,00 Het ontbreken van een goede voetgangersverbinding tussen het centrum van Maassluis en de Govert Van Wijnkade heeft als gevolg dat vestiging op de Govert van Wijnkade niet automatisch een bijdrage levert aan de uitbreiding van de toeristische mogelijkheden in Maassluis. Ook de recreatieve functie van de museumhaven voor inwoners van Maassluis is hierdoor beperkt. Groot voordeel van de Govert van Wijnkade is de aanwezigheid van gebouwen die een rol kunnen spelen in de opzet van de Museumhaven. De Burgemeester de Jonghkade heeft een goede voetgangersaansluiting op het centrum van Maassluis en ligt ook gunstig ten opzichte van het toeristische fietsverkeer dat vanaf de pont over de Nieuwe Waterweg richting centrum gaat. Verder loopt de kunstroute over de kade, die de wandelroute van het centrum van de stad naar de museumhaven zou verlevendigen. Op de kade is horeca aanwezig, wat een positieve bijdrage levert aan een toeristische atmosfeer. Complicerende factor bij de De Jonghkade is de woonbebouwing die redelijk dicht bij de kade ligt. Met het afmeren van historische sleepboten verandert de bestemming niet 1. Een inspraakprocedure is hiervoor dus niet noodzakelijk. Echter om de museumhaven een positieve start te geven is draagvlak, juist ook bij direct omwonenden, zeer gewenst. Indien er in het kader van de museumhaven gebouwde voorzieningen moeten komen en/of er reparatiewerkzaamheden op de wal plaats gaan vinden, zijn aanvullende vergunningen noodzakelijk, waar wel bezwaar tegen kan worden aangekend. Ook dan is een positief standpunt bij omwonenden over de museumhaven belangrijk. In overleg met de opdrachtgever is besloten in het kader van deze haalbaarheidsstudie geen onderzoek te verrichten naar de mening van bewoners van de De Jonghkade over een mogelijke komst van een museumhaven voor historische zeeslepers. 1 ) De kades maken deel uit van Bestemmingsplannen Hoofd I en Nieuwe Waterweg I. De bestemming is haven en laad- en loswal. 7

9 Voor/nadelen Govert van Wijnkade Burgemeester de Jonghkade Verbinding met centrum + Aanwezigheid bruikbare gebouwen +(+) Direct omwonenden + ( ) Beschikbare kade meters + + Mogelijkheid dubbel af te meren + Inpassing in bestemmingsplan + + Beide locaties hebben voor- en nadelen. Uit het overzicht kan worden opgemaakt dat deze voor de beide locaties ongeveer gelijk zijn 2. We menen echter veel gewicht te moeten toekennen aan de afwezigheid van omwonenden en de aanwezigheid van bruikbare gebouwen aan de Govert van Wijnkade. Wij adviseren vanuit deze achtergrond de kern van de museumhaven te vestigen aan de Govert van Wijnkade. Verder kunnen aan de Burgemeester de Jonghkade enkele (passanten)ligplaatsen voor historische slepers worden gerealiseerd. Op deze manier ontstaat er in de buitenhaven een kom waarin de museumhaven ligt. Schepen waaraan werkzaamheden verricht moeten worden liggen aan de Govert van Wijnkade afgemeerd en de overige schepen liggen op de Burgemeester de Jonghkade aan de wal. Zo wordt geprofiteerd van de goede en prettige wandelverbinding met het centrum van Maassluis. Verder heef dit als voordeel dat er aan de Burgemeester de Jonghkade dubbel kan worden afgemeerd, waardoor de hoeveelheid noodzakelijke kade beperkt blijft. De ligplaatsen aan de Burgemeester de Jonghkade kunnen ook op de langere termijn bij bewezen succes van de museumhaven worden verwezenlijkt. Ook bij evenementen kan de Burgemeester de Jonghkade betrokken worden bij de museumhaven. Voor het afmeren van een sleper is gemiddeld 45 m kade nodig. De Elbe is met zijn 58 m uitzonderlijk lang. Uitgaande van een start met 4 slepers is 180 m vrije kade nodig. Deze situatie is gebruikmakend van beide kades beter te realiseren dan alles te concentreren op een van beide kades. Het uitgangspunt om 6 tot 8 slepers in de 2 ) Indien er vanuit andere sectoren redenen zijn om een brug over de sluis aan te leggen, wordt de locatie van de Govert Van Wijnkade gunstiger. 8

10 museumhaven af te meren is slechts haalbaar bij gebruik van de Govert van Wijnkade en de Burgemeester de Jonghkade. Twee slepers aan de Van Wijnkade en vier slepers (dubbel afgemeerd) aan de De Jonghkade vragen aan beide kades een reservering van 100 m. Deze opzet lijkt ook goed inpasbaar in het nieuw vast te stellen havenbeleid. Ook indien er gekozen word voor een stapsgewijze realisatie adviseren wij nu reeds de reservering in het havenbeleid op te nemen. Vooralsnog gaan we (bij de start) uit van de inrichting van de Govert van Wijnkade als museumhaven voor historische zeeslepers. 9

11 Varianten van de museumhaven H et hart van de museumhaven komt te liggen op de Govert van Wijnkade. In deze haalbaarheidsstudie werken we een basisvariant met enkele plusvarianten uit. De basisvariant is een opzet met ligplaatsen langs de wal, goede en veilige opstapplaatsen en informatiepanelen op de wal. De eerste plusvariant is de uitbreiding met een havencafé met een bescheiden informatieen educatieve functie in het douanehuisje. Bij de daarop volgende variant wordt in één van de gebouwen aan de kade een attractie ondergebracht over de zeesleepvaart met een educatieve en informatieve functie. Variant Omschrijving 1 Ligplaatsen aan de Govert van Wijnkade voor zeeslepers. Goede, veilige opstapvoorzieningen en informatiepanelen. 2 Id. 1 met een recreatieve en informatieve functie in het douanehuisje. 3 Id. 1 met een uitgebreide educatieve en recreatieve functie in een van de aanwezige bedrijfsgebouwen (ca m 2 ) 4 Combinatie van 2 en 3 Tijdens de gesprekken is ook een alternatief naar voren gekomen, waarin het gemeentelijk museum en het sleepvaartmuseum gecombineerd met de educatieve- en informatieve functie van de museumhaven in een gebouw aan de kade worden ondergebracht. Hoewel er geen gericht onderzoek verricht is naar het draagvlak voor dit idee bij de twee bestaande musea wordt dit laag ingeschat. Het gemeentelijk museum heeft inhoudelijk weinig aansluiting met de overige twee activiteiten en het sleepvaartmuseum is gericht op De Furie en op de eigen collectie. Verder vraagt een dergelijke stap grote investeringen. Deze investeringen worden door synergievoordelen in de exploitatie onvoldoende terugverdiend. Naast de verhuizing brengt ook het huisvesten van een nieuwe functie in het voormalige gemeentehuis veel kosten met zich mee. De concentratie van alle museale activiteiten op een plaats in de gemeente heeft verder als nadeel dat bezoekers over het algemeen nauwelijks kennis maken met Maassluis als woon- en werkgemeente. Het voorstel van concentratie van de musea is om deze redenen in deze haalbaarheidsstudie niet meegenomen. Een locatie waar reparatiewerkzaamheden kunnen worden uitgevoerd, in eerste instantie aan De Elbe of eventueel later aan andere schepen, maakt onderdeel uit van de uitgangspunten. Werfwerkzaamheden hebben, zo is op vele plaatsen in Nederland gebleken, een grote aantrekkingskracht. Een reparatieproject is een activiteit die een wezenlijke aanvulling vormt op alle genoemde varianten. Op dit moment lijkt een bescheiden (tijdelijke) werkplaats in het voormalige Smit-Tak gebouw een logisch onderkomen. Het Smit-Tak gebouw is echter slechts beperkte tijd 10

12 voor dit doel beschikbaar. Een alternatief is het plaatsen van een tijdelijke mobiele bedrijfsruimte op de kade. In de varianten 1 en 2 wordt de werkplaats voor de reparatie niet meegenomen. Dit betekent niet dat het geen onderdeel van het gehele concept kan zijn. De reparatie van de Elbe zien we echter als een project dat financieel en organisatorisch onderdeel is van de rechtspersoon die eigenaar is van de Elbe. In de varianten 3 en 4 is een bedrijfsgebouw onderdeel van de museumhaven, waardoor het restauratie-/reparatieproject opgenomen wordt in de museumhaven. De reparatiewerkplaats is hier dus wel meegenomen. 11

13 Variant 1 Opzet Aan de Govert van Wijnkade (en de Burgemeester de Jonghkade) worden ligplaatsen gecreëerd, die bestemd zijn voor historische zeeslepers. Een onafhankelijke schouwcommissie toetst of een sleper, die zich aanmeldt voor een vaste ligplaats in de museumhaven, hiervoor in aanmerking komt. De commissie voert een actief beleid om ervoor te zorgen dat karakteristieke historische sleepboten naar de haven komen. Op deze manier komt een min of meer vaste collectie schepen voor de wal te liggen. De collectie is niet in eigendom van de museumhaven. De schepen zijn particulier eigendom, al dan niet in een verenigingsvorm of stichting ondergebracht. De museumhaven biedt de schepen een ligplaats voor een lage prijs en een goede ambiance. Met regelmaat, bijvoorbeeld in de winter maandelijks en s zomers eens in de twee weken, is er gelegenheid de schepen te bezoeken. De eigenaren van de schepen ontvangen de bezoekers. De schepen kunnen gebruikmaken van walvoorzieningen als water, elektra en afvoer van afval. Organisatie De genoemde schouwcommissie is onderdeel van een nieuw op te richten Stichting Museumhaven Maassluis. De stichting is de bestuurlijke havenmeester van het gereserveerde deel van de beide kades. Het dagelijkse beheer van de haven, ook het gereserveerde deel, wordt uitgevoerd door de gemeentelijke havenmeester. Havenmeester en Stichting werken in nauw overleg samen. De stichting is verantwoordelijk voor opbouw van de collectie, de educatieve en informatieve elementen en de organisatie van de open dagen en andere evenementen. De gemeente, sponsoren en fondsen vormen de financiële basis voor de stichting. De basisvoorzieningen worden door de gemeente gefinancierd evenals het basisonderhoud. De stichting voert het beheer over de museumhaven uit. De voorzieningen om de schepen te veilig te kunnen bezoeken worden door de gemeente gefinancierd en voor de exploitatie van de museumhaven ter beschikking gesteld aan de Stichting Museumhaven Maassluis. Informatieve en educatieve functie Aan de wal bij de ligplaatsen zijn informatiepanelen aanwezig. De informatiepanelen geven informatie over de historie van de sleepvaart in Maassluis en over de voor de wal liggende schepen. In eerste instantie wordt uitgegaan van 6 informatiepanelen en 1 interactieve unit. De stichting voorziet in de invulling en actualisatie van deze informatie-eenheden. 12

14 Variant 2 Opzet Variant 2 heeft dezelfde basisopzet als variant 1. Aan de Van Wijnkade wordt het voormalige douanegebouwtje toegevoegd. Dit douanegebouwtje wordt een koffiehuis met educatieve/informatieve functie. Het is de plaats waar bezoekers van de museumhaven meer te weten kunnen komen over de voor de wal liggende schepen, de historie van de sleepvaart in Maassluis en evenementen. Het koffiehuis heeft beperkte openingsuren en er worden geen alcoholhoudende dranken geschonken. De vloeroppervlakte is beperkt (ca. 30 m²). Het koffiehuis zal ongeveer zitplaatsen kunnen herbergen. Op de zolderverdieping wordt het kantoortje van de Stichting Museumhaven gehuisvest. Op de kop van de buitenhaven kunnen door de vaarbewegingen op de Nieuwe Waterweg geen historische slepers liggen. Hierdoor kunnen de ligplaatsen voor historische zeeslepers helaas niet aansluiten op het douanegebouwtje. De afstanden op de kade zijn echter beperkt en het douanegebouw ligt goed in het zicht waardoor wij dit als een beperkt bezwaar zien. Het douanegebouwtje is voor bezoekers die met de auto komen het eerste contact met de locatie. Organisatie De Stichting Museumhaven Maassluis is evenals in variant 1 de bestuurlijke havenmeester van de museumhaven. Het douanegebouw wordt bouwkundig opgeknapt voor rekening van de gemeente Maassluis. De gemeente stelt middelen beschikbaar aan de Stichting Museumhaven Maasluis, waardoor deze de basisinrichting van de recreatieve en educatieve/informatieve functie van het douanehuisje kan realiseren. Het douanehuisje wordt vervolgens in beheer van de Stichting Museumwerf gegeven, die de exploitatie verzorgt. Onderhoud en afschrijving worden in de exploitatie meegenomen. Informatieve en educatieve functie Naast de informatiepanelen op de kade wordt in het douanehuisje een kleine tentoonstelling gerealiseerd over de historie van de sleepvaart in Maassluis. Verder is een informatiesysteem aanwezig van alle stoom- en motorsleepboten die onder Nederlandse vlag gevaren hebben of nog varen. In het systeem kunnen ook de schepen opgezocht worden die (al dan niet als passant) in de museumhaven liggen. Een dergelijk systeem is al op internet beschikbaar. Met de beheerder van deze site kan mogelijk een afspraak over het gebruik van deze database worden gemaakt. Door de educatieve functie in het douanegebouwtje kan de interactieve unit op de kade vervallen. 13

15 Variant 3 Opzet Variant 3 kan het beste omschreven worden als een expertisecentrum van de zeesleepvaart. De haven vormt het hart van dit centrum. Daarnaast zijn in een van de gebouwen aan de kade verschillende attractieve eenheden ondergebracht. Deze zijn gericht op educatie en informatie over de historie van de Nederlandse sleepvaart en geven een beeld van de huidige Nederlandse sleepvaart. Eventueel is het thema uit te breiden naar alle activiteiten die met trekken en verplaatsen op en over het water te maken hebben. Het thema is dan trekken en sleuren op zee. In dat geval kan bijvoorbeeld een presentatie over de berging van de Koersk opgenomen worden in dit centrum In het centrum kunnen de volgende onderdelen worden opgenomen: - tentoonstelling historie van de sleepvaart; - presentaties 3 van sleepvaartprojecten/-bedrijven; - presentatie van de moderne Nederlandse sleepvaart; - kenniscentrum voor Nederlandse sleepvaart; - databank van Nederlandse sleepboten; - reparatiewerkplaats voor historische slepers; - documentatie-/expertisecentrum; - horecavoorziening. We gaan uit van een centrum met een oppervlakte van ca m². Organisatie Basis van de organisatie van variant 3 is een Stichting Centrum van de Zeesleepvaart 4. Deze stichting ontwikkelt en exploiteert het centrum en beheert de museumhaven. De gemeente subsidieert de ontwikkeling en exploitatie. De basisvoorzieningen van de haven worden door de gemeente gefinancierd, evenals het basisonderhoud. Om het centrum op een goede manier te ontwikkelen en exploiteren is (inhoudelijke en financiële) betrokkenheid uit de sector noodzakelijk. Hiervoor wordt een vereniging met leden ingesteld. De leden zijn bedrijven of partijen uit de sector. 3 ) Presentaties kunnen in allerlei vormen worden uitgevoerd, zoals paneelpresentaties, hands-on of ervarium. 4 ) Er is gekozen voor een afwijkende naam voor de stichting ten opzichte van variant 1 en 2 om de omvangrijker opzet uit te drukken. 14

16 Stichting Centrum van de Sleepvaart Gemeente Maassluis Vereniging van deelnemers SCS Overige financiers Reders Ministerie V&W Bedrijven Fondsen Informatieve en educatieve functie In het Centrum van de Zeesleepvaart zijn volop mogelijkheden voor informatieoverdracht en educatie. Daar de mogelijkheid bestaat onderdelen op te nemen over het werk in de sleepvaartbranche, kan het centrum voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs worden gebruikt voor hun beroepsoriëntatie. Dit is een verplicht onderdeel van het studieprogramma van het voortgezet onderwijs. Evenementen en congressen Het Centrum van de Sleepvaart speelt een actieve rol in het organiseren van evenementen die samenhangen met de (historische) sleepvaart. Daarnaast kunnen er in het centrum bijeenkomsten, congressen en dergelijke door derden worden gehouden. 15

17 Variant 4 Opzet Variant 4 is een uitbreiding van variant 3 met het voormalige douanehuisje. Het douanehuisje is een koffiehuisje met een functie voor de eigenaren en vrijwilligers van de slepers die onderdeel uitmaken van de vaste collectie van de museumhaven. Organisatie Organisatie van variant 4 is gelijk aan de organisatie bij variant 3. De exploitatie van het douanehuisje maakt onderdeel uit van het Centrum van de Zeesleepvaart. Informatieve en educatieve functie Deze is gelijk aan variant 3. Het douanehuisje heeft in deze opzet geen informatieve of educatieve functie. Het is de havenkroeg voor de schippers en vrijwilligers van de historische zeeslepers. Natuurlijk zijn ook anderen er welkom. 16

18 Toetsing van de vier varianten D e vier varianten verschillen in uitstraling, aantrekkingskracht, organisatorische en financiële aspecten. De haalbaarheid van museumhaven is niet alleen een optelsom van voor- en nadelen, maar wordt ook bepaald door de wensen en inzet van betrokken partijen. In deze paragraaf toetsen we de vier varianten op de genoemde aspecten. De toetsing vindt mede op basis van ervaring met verschillende andere vergelijkbare projecten plaats. Uitstraling In eerste instantie is het initiatief van de museumhaven ontstaan om de traditionele band tussen Maassluis en de zeesleepvaart in de gemeente te verankeren. Door historische zeeslepers een vaste plek in de gemeente te geven, waarbij de mogelijkheid aanwezig is om de slepers te bezoeken, wordt deze band tussen de gemeente en sleepvaart zichtbaar. De varianten zijn oplopend in de uitstraling van deze verbondenheid. Variant 1 is een sobere invulling van het idee. Variant 2 heeft al meer uitstraling en geeft meer mogelijkheden kennis en inzicht over de historische band tussen gemeente en sleepvaart over te dragen. Verder heeft variant 2 het voordeel voor met name bezoekers uit Maassluis dat het douanegebouwtje een doel aan het uitje geeft. De wandeling naar en langs de museumhaven kan dan worden afgesloten met een warme chocomelk met slagroom of een lekker glaasje jus in het knusse koffiehuisje. Variant 2 is nog steeds sober van opzet, maar heeft duidelijk meer uitstraling. Varianten 1 en 2 sluiten goed aan bij het huidige sleepvaartmuseum. Ze vormen een logische uitbreiding van het aanbod op dit gebied in Maassluis. Varianten 3 en 4 gaan inhoudelijk veel verder en hebben nog meer uitstraling. Deze varianten leveren de mogelijkheid om ook de huidige sleepvaart onder de aandacht te brengen. Niet alleen het historische perspectief, maar ook het heden en de toekomst van de sleepvaart komt aan de orde. Varianten 3 en 4 leveren een duidelijk nieuwe impuls op dit terrein in de gemeente. De realisatie van deze varianten dient bezoekers te trekken op regionaal en zelfs nationaal niveau. Aantrekkingskracht De museumhaven heeft, vanuit de basisgedachte, allereerst een lokale functie. De museumhaven houdt samen met het reeds aanwezige nationaal sleepvaartmuseum voor inwoners van Maassluis de lokale historie van de zeesleepvaart levend. De haven heeft verder een voor de inwoners van Maassluis recreatieve functie. Het is een plezierig doel voor een avond- of zondagse wandeling door de stad. Zeker indien er ook restauratie/reparatiewerkzaamheden gaan plaatsvinden heeft de 17

19 museumhaven aantrekkingskracht. Uit ervaringen met andere ambachtelijke (reparatie)scheepswerven 5 kan worden opgemaakt dat het algemeen publiek geïnteresseerd is in dergelijke werkzaamheden. Naast de lokale functie kan de museumhaven bezoekers trekken uit de regio of uit het gehele land. Een belangrijke groep is de liefhebbers van sleepboten. Deze groep is beperkt. De veronderstelling is gerechtvaardigd dat deze groep primair in historische sleepboten geïnteresseerden in elk geval een bezoek aan het Nationaal Sleepvaartmuseum in Maassluis brengt (of heeft gebracht). Deze bezoekers combineren in de toekomst hun bezoek aan het Nationaal Sleepvaartmuseum met een bezoek aan de museumhaven. Door de combinatie wordt het bezoek aan Maassluis voor deze groep iets aantrekkelijker. Op basis van deze aanname is redelijk te verwachten dat het aantal bezoekers uit deze groep geïnteresseerden iets zal toenemen. Daar aangenomen mag worden dat deze doelgroep over de jaren heen in zijn geheel in ieder geval naar het Nationaal Sleepvaartmuseum gaat, verschilt de aanloop van deze groep voor de 4 varianten nauwelijks. De varianten 3 en 4 stimuleren het herhalingsbezoek in deze doelgroep waarschijnlijk iets. Hier mogen echter geen grote aantallen bezoekers van worden verwacht. Van de varianten 1 en 2 wordt nauwelijks een bovenlokale aantrekkingskracht verwacht. Wel biedt de haven voor recreanten die Maassluis aandoen, een extra attractie. De verblijfsduur van deze toeristen zal hierdoor enigszins toenemen. Een uitbreiding van het aantal toeristen door de museumhaven is echter niet of nauwelijks te verwachten. Het Centrum van de Zeesleepvaart, varianten 3 en 4, is een duidelijke thematische uitbreiding van het recreatieve aanbod in Maassluis. Het is ook een aanvulling op het gebied van edutainment in Nederland. Over tot de verbeelding sprekende projecten als de berging van de Koersk en de Exxon Valdez en het vervoer van de Brand Spar zijn nu geen grootse presentaties voor het algemeen publiek in Nederland aanwezig. Toch moet worden gewaakt voor al te rooskleurige inschattingen op dit gebied. Nederland bezit zeer veel musea. Ongeveer 80% van de musea heeft minder dan bezoekers per jaar. In deze groep bevinden zich relatief veel musea die zich bezighouden met industrieel erfgoed. 5 ) o.a. Bataviawerf, Lelystad; Statenjacht, Utrecht en De Klipper Amsterdam te Amsterdam. 18

20 Bezoekersaantallen Voor deze haalbaarheidsstudie is geen marktverkenning uitgevoerd. Jaarlijks verzamelt het Zuid- Hollands Bureau voor Toerisme de bezoekersaantallen van attracties, evenementen en musea in Zuid-Holland. In de bijlage zijn de gegevens van de afgelopen jaren opgenomen. Helaas zijn niet van alle musea de bezoekersaantallen bekend. De musea geven op basis van vrijwilligheid hun gegevens door. Niet alle, vooral kleinere musea, beschikken over de juiste gegevens en soms zal de tijd ontbreken om de gegevens door te geven. In Zuid-Holland zijn ruim 250 musea en museale attractie. Van 50% van de musea zijn de gegevens opgenomen in het onderzoek van het Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme. De helft van deze musea wordt door minder dan bezoekers per jaar bezocht. Bekijken we de lijst van musea waarvan de bezoekersaantallen niet bekend zijn, dan mag aangenomen worden dat vrijwel geen museum uit deze groep een bezoekersaantal heeft dat boven de bezoekers ligt. Hierdoor komt het aantal musea met minder dan bezoekers op jaarbasis op ongeveer 75%. Het beeld in Zuid-Holland is hiermee gunstiger dan het landelijke beeld, waaruit blijkt dat 80% van de musea minder dan bezoekers per jaar trekt. In de grote groep van onder te bezoekers zit een groot aantal zelfs onder de bezoekers. De bezoekersaantallen van de kleinere musea zijn sterk afhankelijk van de inzet van de staf en vrijwilligers. Regelmatige evenementen en goede contacten met het lokale onderwijs zorgen voor hogere bezoekersaantallen. Kijken we naar de top 30 in Zuid-Holland, dan zien we daar 2 musea in staan met een technisch/ambachtelijke achtergrond. Hieruit mag worden opgemaakt dat de verwachtingen over bezoekersaantallen van een sleepboothaven niet te hoog moeten worden gesteld. Varianten 1 en 2 hebben nadrukkelijk een lokale functie en vormen een aanvulling op het aanbod van het Nationaal Sleepvaart Museum. We verwachten dat vanuit de lokale bevolking bij variant 1 ca bezoekers en bij variant 2 ca worden getrokken. Als aanvulling op het bezoek aan het Nationaal Sleepvaart Museum zal 50% van de bezoekers ook naar de museumhaven gaan. Door de aanwezigheid van de museumhaven krijgt het Sleepvaart Museum per jaar 500 extra bezoekers. De bezoekers aan het Sleepvaart Museum leveren op jaarbasis ca bezoekers aan de museumhaven. Daarnaast zijn ca bezoekers te verwachten van fietsrecreanten en dagjesmensen. In totaal kunnen varianten 1 en 2 dus rekenen op tot bezoekers. Hiervan zijn echter 500 tot 1000 bezoekers voor Maassluis extra bezoekers. De overige bezoekers wonen in Maassluis of bezochten Maassluis reeds om andere redenen. Voor de varianten 3 en 4 passen we een andere systematiek toe om de bezoekersaantallen te kunnen schatten. Moderne musea, informatie- en voorlichtingscentra zonder een uitgebreide 19

21 collectie investeren voor de inrichting gemiddeld 50,= per bezoeker die op jaarbasis het centrum bezoekt ( 40,= - 80,=). Een tweede kengetal zijn de inrichtingskosten per m 2 in dergelijke centra. Deze liggen gemiddeld op 1250,=/m 2. Uitgaande van een centrum van 2000 m 2 komt het investeringsprogramma uit op Op basis van deze theoretische richtgetallen kunnen totaal bezoekers op jaarbasis worden verwacht. Factoren die dit aantal negatief beïnvloeden zijn de onbekendheid van Maassluis als locatie voor dagrecreatie, het beperkte toeristische aanbod in Maassluis en de directe omgeving en de ligging in de toeristische schaduw van Rotterdam. Deze remmende factoren meewegend lijkt een bezoekersaantal van maximaal realistisch. Een belangrijk deel hiervan zal uit de stad zelf komen, een groot deel uit de regio en een klein deel zal bovenregionaal zijn. Er zijn vrijwel geen musea in Nederland met een nationale aantrekkingskracht. Het verwachte aantal bezoekers van variant 3 verschilt nauwelijks van variant 4. Het aantal nieuwe bezoekers voor Maassluis zal maximaal zijn. Opbrengsten De museumhaven in de beperkte variant 1 of 2 levert voor de bewoners van Maassluis een leuke recreatieve attractie op. Ook houdt de museumhaven de geschiedenis van de stad levend. Dit heeft positieve effecten op het gevoel van saamhorigheid en geeft meer betrokkenheid van bewoners bij de stad. Oudere bewoners, die nog zelf in de sleepvaart hebben gewerkt, zullen de haven zien als een erkenning van het nut van hun werkzaamheden in het verleden. De museumhaven kan verder een rol spelen in de marketing van de stad. De verblijfsduur van bezoekers in de stad neemt iets toe en er wordt enig nieuw bezoek aangetrokken. De aantallen zijn echter niet zo groot dat hiervan economische effecten verwacht kunnen worden. Het Centrum van de Sleepvaart (varianten 3 en 4) heeft regionale en (afhankelijk van de marketing) enige nationale uitstraling. De opbrengsten zijn daardoor groter. Het Centrum van de Sleepvaart is een wezenlijke uitbreiding van het toeristische aanbod in Maasluis. Het trekt nieuwe bezoekers, die tijdens hun bezoek kennismaken met Maassluis. Het Centrum van de Sleepvaart levert op deze wijze al direct een bijdrage aan de marketing van de stad. Bovendien levert het direct ca. 5 voltijdsarbeidsplaatsen op. (Voor een deel gaat het om indirect gesubsidieerde arbeidsplaatsen.) Indirect kunnen daar nog 2,5 voltijdsarbeidsplaatsen bij horeca en middenstand worden opgeteld. Indien de congres- en vergadervoorzieningen goed worden benut kan het economische effect nog enigszins toenemen. Dit moet echter niet te groot worden ingeschat, omdat hier natuurlijk sprake van verdringing is. Wat het centrum aantrekt, gaat elders verloren. 20

22 Alleen als de uitstraling van het centrum van de Sleepvaart bovenlokaal is, heeft dit positieve economische effecten voor Maassluis. Investeringen In deze haalbaarheidsstudie wordt op basis van kengetallen een globaal beeld gegeven van de investeringen die gemoeid zijn met de verschillende varianten. Er is vanuit gegaan dat de reguliere uitgaven ten behoeve van onderhoud van kades, haven en gebouwen niet ten laste komen van de museumhaven. Investeringen voor bouwkundige aanpassingen en/of achterstallig onderhoud aan bedrijfsgebouw voor de varianten 3 en 4 zijn niet meegenomen bij het investeringsprogramma. Er wordt vanuit gegaan dat deze ten laste komen van de eigenaar, die deze investeringen via de huurpenningen aan de museumhaven doorbelast. Kosten die gemaakt worden voor de reparatie van de Elbe zijn ook geen onderdeel van het investeringsprogramma. 21

23 De globale investeringen voor de vier varianten zien er als volgt uit: Variant 1 Kostenpost Kosten Gangways (loopplanken,dwars, 4 stuks) ,00 Informatiezuil (incl aansluitingen) 5.000,00 Informatiepanelen (6 stuks) 7.500,00 Basisstationary 1.500,00 Inhoudsontwikkeling 2.000,00 Voorbereidingskosten (10%) 3.100,00 BTW 6.479,00 Totaal ,00 Variant 2 Kostenpost Kosten Gangways (dwars, 4 stuks) ,00 Informatiepanelen (6 stuks) 7.500,00 Basisstationary 1.500,00 Bouwkundige aanpassingen douanegebouwtje ,00 Inrichting douanegebouwtje ,00 Tentoonstelling 7.500,00 Informatiezuil (binnen) 3.000,00 Database ontwikkeling 2.500,00 Database invoer 3.000,00 Inhoudsontwikkeling 3.500,00 Voorbereidingskosten (10%) 9.350,00 BTW ,50 Totaal ,50 Variant 3 Kostenpost Kosten Inrichting Centrum (2.000 m 2 ) ,00 Gangways (dwars, 4 stuks) ,00 Informatiepanelen (6 stuks) 7.500,00 Basisstationary 3.500,00 Voorbereidingskosten (10%) ,00 BTW ,00 Totaal ,00 Variant 4 Kostenpost Kosten Inrichting Centrum (2000 m 2 ) ,00 Gangways (dwars, 4 stuks) ,00 Informatiepanelen (6 stuks) 7.500,00 Basisstationary 3.500,00 Onderhoud en bouwkundige aanpassingen douanegebouwtje ,00 Inrichting douanegebouwtje ,00 Voorbereidingskosten (10%) ,00 BTW ,00 Totaal ,00 6 ) Hier zijn alleen de extra bouwkundige kosten meegenomen voor de gewijzigde functie van het gebouw. Kosten voor onderhoud en bouwkundige consolidatie maken geen onderdeel uit van dit bedrag. Deze kosten bedragen ca , maar staan los van het mogelijke gebruik door de museumhaven. 22

24 Financiering E r zijn grote verschillen tussen de 4 varianten in omvang van de investeringen. Varianten 1 en 2 zijn beperkt in investeringen, variant 3 en 4 vragen grote investeringen. Varianten 1 en 2 lijken binnen de randvoorwaarden te vallen die de gemeente stelt aan het initiatief. De investeringen voor 3 en 4 moeten vanuit de markt (of een gemeentelijk krediet) worden gefinancierd en vanuit de exploitatie worden terugverdiend. Andere mogelijke financieringsbronnen zijn sponsoring door partijen die werkzaam zijn in de sleepvaart en fondsen. Bij een volledige financiering vanuit de markt dient er rekening mee gehouden te worden dat aflossing van dergelijke investeringen in 10 jaar dient plaats te vinden. De aflossing en rente drukken dan voor ruim ,= op de exploitatie. Dit komt overeen met 20,= per bezoeker. Een complicerende factor voor bijdrage uit fondsen is dat grote fondsen meestal bijdragen aan thema s met een grote marktpotentie, zoals gezondheid, natuur, wetenschap en dergelijke. Kleinere cultuurfondsen zijn bereid minder omvangrijke thema s te ondersteunen. Hun bijdrage is echter beperkter. Sponsoring vanuit de sector biedt ook mogelijkheden. Ervaringen van 3 Dee Cee met soortgelijke projecten is dat commerciële financiers willen investeren in tentoonstellingsunits die direct gekoppeld zijn aan de eigen business. De bereidheid bij te dragen aan de centrale voorzieningen is minder groot. De gift bestaat in de regel vaker uit een bijdrage in natura, dan uit een financiële bijdrage. De financiering van basisequipement in een dergelijk centrum is vanuit de sector over het algemeen alleen mogelijk indien er een gezamenlijke koepelorganisatie is, die zich verbindt aan een dergelijk initiatief. Gedeeltelijke financiering vanuit sponsorbijdragen vanuit de sector is niet onmogelijk, maar is niet eenvoudig. Vooralsnog lijken varianten 3 en 4 binnen de huidige randvoorwaarden onhaalbaar. Bij de startkosten dienen ook de oprichtings- en organisatiekosten van de op te richten rechtspersoon (stichting, vereniging o.i.d.) opgeteld te worden. Hiervoor dient ongeveer 5.000,= gereserveerd te worden. 23

25 Exploitatie V arianten 1 en 2 hebben een bescheiden exploitatiebegroting. Variant 1 betreft feitelijk alleen kosten van onderhoud aan de basisinvesteringen en enige organisatiekosten. De exploitatie komt op een bedrag van ca In de exploitatie van variant 2 gaan we uit van een bezetting van het havenkoffiehuis door vrijwilligers. De onkostenvergoeding van deze vrijwilligers kan uit de winst van het koffiehuis worden betaald. De exploitatiebegroting bedraagt ongeveer ,00. Een deel van deze kosten lijkt op termijn voor financiering door fondsen in aanmerking te komen. Daarbij gaat het om vervanging of vernieuwing. Een eerste verkenning van de exploitatiebegroting voor de varianten 3 en 4 komt op ruim m 1 op jaarbasis. Variant 4 is iets duurder, maar het verschil is voor deze studie niet relevant. Het te dekken tekort is ruim ,00. Exploitatie Variant 3 (en 4) Baten Kosten Personeelskosten ,00 Marketing ,00 Financieringslasten ,00 Onderhoud ,00 Huur ,00 Catering ,00 Verhuur ,00 Kaartverkoop ,00 Tekort ,00 Totaal , ,00 24

26 Hinderwet en aansprakelijkheid B ij de instelling van de museumhaven dienen aansprakelijkheid en vergunningen goed geregeld te worden. De aansprakelijkheid voor een veilige verblijfsomgeving rondom de museum wijkt niet af van die van de andere delen van de haven. De museumhaven is onderdeel van het havenbeleid op dit punt. Indien bezoekers de schepen bezoeken is de schipper (eigenaarrechtspersoon) verantwoordelijk voor de veiligheid van de bezoekers. De Stichting Museumhaven Maassluis dient hierover duidelijke afspraken te maken met de rechtspersonen die eigenaar zijn van de sleepboten. Aansprakelijk voor onderhoud en veilig functioneren van de gangways en in variant 2 de veiligheid in het douanehuisje is de Stichting Museumhaven Maassluis. Met deze laatste opmerking komen we ook op het vlak van de aansprakelijkheid. Los van de nodige zichtbare aanwijzingen voor bezoekers, denk aan bordjes met het opschrift: U bevindt zich hier op eigen risico. De. is niet aansprakelijk voor schade etc., dient onderzocht te worden welke maatregelen genomen dienen te worden als het gaat om de afwikkeling van schade of letsel opgelopen op of rond de schepen die vallen onder het beheer van de toekomstige Museumhaven. Met andere woorden, welke rechtspersoon is verantwoordelijk voor het reilen en zeilen op en rond de schepen van de Museumhaven. Bij het onderzoek naar kosten van gangways (loopplanken) is al gebleken dat goed bedacht moet worden hoe de schepen veilig betreden kunnen worden. Niet alle schepen zijn bijvoorbeeld geschikt voor mindervaliden. Bij andere schepen die dat wel zijn moeten extra maatregelen genomen worden. Voor de museumhaven als haven zijn geen aanvullende vergunningen noodzakelijk. Anders ligt dat voor reparatiewerkzaamheden die in de omgeving van de haven gaan plaatsvinden. Eerder is aangegeven dat deze werkzaamheden bij de varianten 1 en 2 gezien worden als activiteiten van de eigenaar van de schepen. De eigenaar zal milieu- en hinderwetvergunningen voor deze activiteiten dienen aan te vragen. De eigenaar zal ook moeten toezien op een veilige inrichting van de werkplaats, zowel voor eigen vrijwilligers binnen de ARBO-wetgeving, als voor mogelijke bezoekers. Naast de hinderwet- en milieuvergunningen is voor variant 2 een horecavergunning noodzakelijk. Daarnaast is het ook aan te bevelen te onderzoeken of de Algemene Politie Verordening ten aanzien van evenementen rond de museumhaven aansluit op de mogelijke activiteiten rond en op de schepen van de museumhaven. 25

27 Ten slot zal ook het nieuwe havenbeleid van de gemeente Maassluis kunnen voorzien in een aantal regels die vooral van toepassing zijn op het afmeren van de historische zeeslepers op nader vast te stellen plaatsen. Varianten 3 en 4 hebben een uitgebreidere aanpak op het gebied van veiligheid, milieu en gebruiksregelingen nodig. Deze aanpak wordt in dit rapport niet uitgewerkt, daar deze varianten vooralsnog niet in aanmerking lijken te komen voor realisatie. 26

28 Samenvatting en aanbevelingen In dit hoofdstuk geven we de conclusies en aanbevelingen puntsgewijs weer. Een museumhaven voor 6 tot 8 historische zeeslepers in Maassluis is met een investering tussen ,= en ,= en een bijdrage van ,= ,= op jaarbasis haalbaar. Variant 2 verdient in verband met de grotere aantrekkingskracht de voorkeur. Voor de ontwikkeling van de haven voor historische zeeslepers dient een zelfstandige rechtspersoon (voorkeur: stichting) te worden ingesteld. Om de stichting op gang te helpen kan de gemeente een beperkte tijd het secretariaat van de stichting vervullen. Het stichtingsbestuur dient naast zeesleepliefhebbers ook te bestaan uit personen die geworteld zijn in het maatschappelijke leven in de gemeente Maassluis. De museumhaven ontwikkelt geen eigen collectie. De haven biedt ligplaatsen aan historische zeeslepers. De schepen moeten met enige regelmaat door het algemeen publiek bezocht kunnen worden. De rechtspersoon van de museumhaven draagt zorg voor een verantwoorde samenstelling van de schepen die een plaats krijgen in de haven. Zij ontwikkelt daarvoor een beleid. Op basis van ervaringen met andere projecten adviseren wij de investering eenmalig beschikbaar te stellen en de exploitatie op jaarbasis te subsidiëren. De museumhaven kan het beste gesitueerd worden in de kom in de buitenhaven direct bij de keersluis. Hierdoor liggen er schepen aan de Van Wijnkade en De Jonghkade. Aan beide kades is 100m kade gewenst. Reparatiewerkzaamheden dienen geplaatst te worden aan de Van Wijnkade, mogelijk in één van de aanwezige bedrijfsgebouwen. Er kan gekozen worden voor een stapsgewijze invulling. Het verdient daarbij de voorkeur te starten met ligplaatsen aan de Govert van Wijnkade. 27

29 In het havenbeleid dient direct een reservering opgenomen te worden voor de toekomstige situatie. Om de museumhaven tot een levendige en voor de bevolking van Maassluis levende activiteit te maken, dienen er ook activiteiten in de vorm van evenementen georganiseerd te worden. Dit kunnen kleine evenementen zijn, zoals vanuit de binnenstad met een bootje op zaterdag naar de museumhaven gebracht worden of grotere evenementen als een Zeesleepboten weekend. De museumhaven vervult met name een belangrijke rol voor de inwoners van Maassluis. De havenmeester dient zeer nadrukkelijk betrokken te worden bij de ontwikkeling van de museumhaven. Hij is immers de persoon die concreet inhoud geeft aan de dagelijkse gang van zaken in de museumhaven. De aanleg van een brug langs/over de keersluis komt het functioneren van de museumhaven zeer ten goede. De verwachte bezoekersaantallen legitimeren de aanleg van een brug echter niet. 28

30 Bijlagen 29

31 30

32 Bijlage 1: Bezoekersaantallen musea Zuid-Holland (bron: Toer Teller 2002, Provincie Zuid-Holland) (GG = geen gegevens) Plaats Naam Den Haag Haags Gemeente Museum + Museum Paleis GG Den Haag Mauritshuis Leiden Naturalis Rotterdam Kunsthal Rotterdam Alphen a/d Rijn Archeon Delft Koninklijke Porseleyne Fles GG 7. Den Haag Museon Rotterdam Museum Boijmans van Beuningen GG GG Delft Nieuwe Kerk GG GG Leiden Rijksmuseum van Oudheden Delft De Delftse Pauw Den Haag Panorama Mesdag Rotterdam Nederlands Architectuur Instituut Dordrecht Biesboschcentrum Dordrecht GG GG Rotterdam Havenmuseum Kinderdijk Bezoek Molen GG 17. Rotterdam Maritiem Buiten Museum GG GG GG GG GG GG 18. Leiden Rijksmuseum voor Volkenkunde Rotterdam Maritiem Museum Rotterdam Leiden Hortus Botanicus GG Dordrecht Weizigt Natuur en Milieucentrum GG GG GG GG GG Poederoijen Slot Loevestein Noordwijk Space Expo Rotterdam Historisch Museum Rotterdam Dordrecht Grote Kerk GG Delft Stedelijk Museum Het Prinsenhof GG GG 27. Hoek van Holland Het Keringhuis Rotterdam Wereldmuseum Gouda St. Janskerk Den Haag Fotomuseum Den Haag/ GEM GG GG GG GG GG Den Haag Bezoekerscentrum Binnenhof Delft Legermuseum Rotterdam Informatiecentrum Kop van Zuid Schiedam Stedelijk Museum Schiedam GG GG GG GG Scheveningen Museum Beelden aan Zee Rotterdam Stichting Arboretum Trompenburg Leiden Stedelijk Museum De Lakenhal Monster Japanse Druiventuin Den Haag Letterkundig museum GG 40. Gouda Stedelijk Museum Gouda (incl. Catharina Gasthuis) Delft Oude Kerk GG GG Rotterdam Natuurmuseum Den Haag Museum voor Communicatie Den Haag Museum De Gevangenpoort GG Leiden Museum Boerhaave Rotterdam Nederlands Fotomuseum (voorheen Ned. Foto Instituut) GG Dordrecht Dordrechts Museum Rotterdam St. Grote of Sint-Laurenskerk GG GG GG GG GG

33 49. Ouddorp Bezoekerscentrum De Grevelingen Rotterdam Stichting de Ontdekhoek Dordrecht Museum Simon van Gijn GG GG GG GG GG Den Haag Stichting Volksbuurtmuseum Leiden Molenmuseum De Valk Scheveningen Museum Scheveningen GG GG GG GG GG Delft Museum Lambert van Meerten GG GG 56. Delft Museum Nusantara GG GG GG GG GG GG 57. Den Haag Haags Historisch Museum GG Scheveningen Zeemuseum Rotterdam Mariniersmuseum der Koninklijke Marine GG Hillegom Den Hartogh Ford Museum BV GG GG GG GG GG Middelharnis Rien Poortvliet Museum Rotterdam Scheepswerf 'De Delft' GG GG GG GG GG Delft Toren Nieuwe Kerk GG Schoonhoven Ned. Goud Zilver en Klokkenmuseum Rotterdam Belasting & Douane Museum GG Schiedam Museum Molen de Nieuwe Palmboom GG GG GG GG GG GG 67. Den Haag Vredespaleis GG GG GG GG Schiedam Het Gedestilleerd Museum Delft Techniekmuseum Leerdam St. Nationaal Glasmuseum Hoek van Holland Fort aan den Hoek van Holland Vlaardingen Visserijmuseum/ Vlaardings Museum GG GG GG GG GG Schoonhoven Edelambachtshuys GG GG GG Rotterdam Witte de With Honselersdijk Westlands Streekmuseum GG GG GG GG GG GG Hardinxveld- Giessendam Museum de Koperen Knop GG GG GG GG GG Groot Ammers St. Streekcentrum Ooievaarsdorp Liesvelt GG GG GG GG GG Oud-Beijerland Natuurbezoekerscentrum Klein Profijt GG GG GG GG GG Krimpen a/d Ijssel Streekmuseum Crimpenerhof Ouddorp RTM-trammuseum Schiedam Nationaal Coöperatie Museum GG GG GG GG Hellevoetsluis Nationaal Brandweermuseum Gouda Stadhuis GG GG GG GG Gouda Kaaswaag Leerdam Royal Leerdam Crystal GG GG 86. Gorcum Gorcums Museum Delft Museum Paul Tetar van Elven GG GG GG GG GG Rotterdam Chabot Museum GG GG GG GG GG Voorburg St. Museum Swaensteijn GG GG GG GG GG Rijswijk Museum Rijswijk Leiden Modelbouwmuseum GG GG GG GG GG Voorschoten Kasteel Duivenvoorde GG GG 93. Rockanje Museum in den Halven Maen GG GG GG GG GG Zoetermeer Stadmuseum Brielle Historisch Museum Den Briel GG GG GG GG GG Sliedrecht Nationaal Baggermuseum GG GG 97. Den Haag Loosduins Museum GG GG GG GG GG Rotterdam Museum Oud Overschie GG GG GG GG GG Rotterdam Museum Hillesluis GG GG 100. Gouda Verzetsmuseum Z - H GG GG GG GG GG GG 101. Dordrecht St. Museum Lisse Museum De Zwarte Tulp GG GG GG GG GG Dordrecht Stadhuis GG GG GG GG GG